Osmanl�'da Teknoloji

MsXLabs (https://www.msxlabs.org/forum/)

- Osmanl� �mparatorlu�u (https://www.msxlabs.org/forum/osmanli-imparatorlugu/)

- - Osmanl�'da Teknoloji (https://www.msxlabs.org/forum/osmanli-imparatorlugu/6472-osmanlida-teknoloji.html)

Mystic@L

1 May�s 2006 22:33

XVI. Y�zy�l'da Osmanl� Astronomisi ve M�esseseleri

XVI y�zy�l Osmanl� Devleti'nin her alanda zirveye ula�t�� bir as�rd�r. Bir taraftan s�n�rlar� �� k�tada en son noktas�na varm��, karada ve denizde zaman�n�n en g��l� ordular�n� meydana getirmi�, di�er taraftan sahip oldu�u d�zenli gelirler ve sa�lam ekonomi ile belirli bir refah seviyesine ula�m��t�r. XVI. y�zy�lda b�ylesine maddi bir kudreti yakalayan Osmanl� Devleti, bilim, k�lt�r ve sanatta da en m�tek�mil d�nemini ya�am��t�r. Osmanl� astronomi literat�r�n� olu�turan 600 astronom veya astronomi eseri m�ellifinin seksen be�i XVI. y�zy�lda ya�am�� ve bu as�rda Osmanl� astronomisinin �nemli eserleri yaz�ld�� gibi T�rk�e'de altm��a yak�n eser kaleme al�nm��t�r.

XIV. y�zy�l�n ba��nda �znik'te kurulan ilk Osmanl� medresesi ile ba�layan ve Fatih Sultan Mehmed'in fetihten sonra �stanbul'da tesis etti�i Semaniye Medreseleri ile devam eden ve yine �stanbul'da Kanuni Sultan S�leyman taraf�ndan kurulan S�leymaniye Medreseleri ile tam anlam�yla yerle�en Osmanl� y�ksek e�itim sistemi, art�k en olgun noktas�na varm��t�. Fatih edreselerinin kurulmas�yla astronominin de i�inde bulundu�u akli ilimlerin e�itimi medrese tahsilinin bir unsuru haline gelmi�tir. Di�er taraftan, klasik �sl�m biliminin Kahire-�am, Meraga ve Semerkant gibi ana bilim geleneklerinin birikimleri �stanbul'a aktar�lm��t�. B�ylece �stanbul, �sl�m d�nyas�n�n sadece siyas� ba�kenti olmas�n�n yan�nda ayn� zamanda bilim ve k�lt�r ba�kenti de olmu�tu. Osmanl� �limleri de devrald�klar� klasik �sl�m bilimini geli�tirmi� ve �zerine orijinal eklemelerde bulunmu�lard�r.
Bu y�zy�lda ilmi m�esseseler y�n�nden de bir klasikle�me m��ahede edilmektedir. Yukar�da zikretti�imiz medreseler son h�lini alm�� ve D�r�lt�p Medresesi tesis edilmi�tir. Ayn� durum astronomi m�esseseleri i�in de s�z konusudur.

http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r1.jpg
"Takiy�ddin el-Ras�d taraf�ndan kurulan �stanbul Rasathanesi"

http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r2.jpg

�stanbul Rasadhanesi kurucusu R�s�d Takiy�ddin Beyo�lundaki Rasadhanesi �n�nde yard�mc�s� ve ��rencileri ileXVI. y�zy�la gelindi�inde, Osmanl� Devleti'nde, do�rudan Osmanl� saray te�kil�t�n�n bir unsuru olan ve Osmanl�larda resm� astronomi i�lerini y�r�ten m�neccimba��l�k, Z�c-i �lhan� ve Ulu� Bey Z�ci'nin tashihi i�in kurulan ve astronomik g�zlemleri esas alan �stanbul Rasathanesi ve daha �ok camilerin bir unsuru olarak vakit tayini ile ilgilenen muvakk�thaneler zikredilmesi gereken �� nemli klasik astronomi m�essesesidir. Osmanl� astronomi literat�r�n� olu�turan 600 astronom veya astronomi eseri m�ellifinin seksen be�i XVI. y�zy�lda ya�am�� ve bu as�rda Osmanl� astronomisinin �nemli eserleri yaz�ld�� gibi T�rk�e'de altm��a yak�n eser kaleme al�nm��t�r.

M�neccimba��l�k

Osmanl� Devleti'nde ve hususiyle saraydaki m�neccimlerin ba��nda bulunan ki�iye "m�neccimba��" denilmektedir. M�neccimba��l�k, ar�iv belgeleri ve kaynaklardaki bilgilere g�re, XV. y�zy�l�n sonlar� ile XVI. y�zy�l�n ba�lar�nda ortaya ��km�� bir m�essesedir. Osmanl� saray�nda b�run erk�n�ndan olan m�neccimba��lar, aslen ilmiye s�n�f�na mensup, medrese mezunu ki�iler aras�ndan se�ilmekteydi.
XVI. y�zy�lda Seydi �brahim b. Seyyid, �shak Sa'di �elebi, Yusuf b. �mer, Mustafa b. Ali, Takiy�ddin R�s�d gibi ki�iler m�neccimba��l�kta bulunmu�lard�r. Mustafa b. Ali astronomi ve co�rafya sahas�nda olduk�a m�him baz� eserler telif etmi�tir. Takiy�ddin R�s�d da astronomi ve matematik sahas�nda bir�ok �nemli eser vermesinin yan�nda �stanbul'da bir de rasathane a�m�� ve baz� g�zlemlerde bulunmu�tur. XVI. y�zy�lda m�neccimba��lar�n astronomi ve astroloji alan�nda saraya ait bir �ok vazifesi bulunmaktayd�.

M�neccimba��lar XVI. y�zy�ldan itibaren saray ve ileri gelen devlet adamlar� i�in takvim, imsakiye ve z�yi�e gibi i�ler yapmaya ba�lam��lard�r. M�neccimba��n�n en �nemli vazifesi takvim haz�rlamakt�. Takvimler 1800 senesine kadar Ulu� Bey Z�ci'ne g�re, bu tarihden sonra da Jacques Cassini Z�ci'ne g�re hesap edilmi�tir. Ayr�ca her Ramazan ay�ndan �nce imsakiye haz�rlanmas� ve z�yi�e haz�rlamak da m�neccimba��lar�n vazifeleri aras�nda bulunmaktayd�. Ba�ta c�lus olmak �zere sava�, do�um, d��n, denize gemi indirilmesi, has atlar�n �ay�ra sal�nmas�, padi�ah�n yazl�k ve k��l��na gitmesi gibi bir�ok �nemli, �nemsiz konuda m�neccimba��lar ve bazen m�neccim-i s�n�ler u�urlu saat tesbit ederlerdi. Ba�ta padi�ahlar olmak �zere bir�ok devlet adam� m�neccimba��lar� z�yi�elerine g�re de�erlendirmi� ve z�yi�elerinin isabetli ��kmas� �zerine onlara bir�ok ihsanlarda bulunmu�lard�r. Bununla birlikte Sultan I. Abd�lhamid ve III. Selim gibi u�urlu saate ve z�yi�eye itimat etmeyen padi�ahlar da bulunmaktayd�. Ancak u�urlu saat uygulamas� �det haline geldi�i i�in bu padi�ahlar inanmad�klar� bu i�in �n�ne ge�ememi�lerdir.

Di�er taraftan kuyruklu y�ld�zlar�n ge�i�i, zelzele, yang�n, G�ne� ve Ay tutulmalar� gibi �nemli astronomi h�diseleri ile fevkalade olaylar� da m�neccimba��lar takip eder ve yorumlar� ile birlikte saraya bildirirlerdi.

Muvakk�thanelerin idaresi m�neccimba��lara ait idi. Bunun yan�nda D�r�'r-rasad�'l-cedid ad�yla �stanbul'da kurulan rasathanenin idaresi M�neccimba�� Takiy�ddin R�s�d'�n idaresindeydi. XIX. y�zy�l�n ilk yar�s�nda kurulan Mekteb-i Fenn-i N�c�m adl� mektep de M�neccimba�� H�seyin H�sni ve M�neccimba�� Sadullah Efendi'nin idaresinde bulunmaktayd�.

Ulem� s�n�f�na mensup saray memurlar�ndan olan m�neccimba��lar, silahtar a�aya ba�l� olan hekimba��n�n maiyyetinde bulunduklar�ndan tayin ve azilleri de onun taraf�ndan y�r�t�l�rd�. M�neccimba��lar, XVI. as�rda saraya takvim takdim etmelerinden dolay� 2000 ak�e, m�neccimler ise 1000 ak�e �cret almaktayd�lar (4). Osmanl� Devleti'nde otuz yedi ki�i m�neccimba��l�kta bulunmu�tur. Bunlar�n aras�nda Takiy�ddin R�s�d (�. 1585) �stanbul'da kurdu�u rasathane ile, M�neccimba�� Dervi� Ahmet Dede (�. 1702) de yazd�� Arap�a tarih kitab� Cami�'d-D�vel ile me�hur olmu�tur. M�neccimba�� H�seyin Efendi (�. 1650) ise z�yi�elerinin isabetiyle tan�nm��t�r. M�neccimba��lar ilmiye mensubu olduklar�ndan dolay� m�derrislik ve kad�l�k gibi bir�ok vazifelerde bulunmu�lard�r.

XVI. y�zy�ldan sonra belirli bir sisteme g�re devam eden m�neccimba��l�k Osmanl� Devleti'nin sonuna kadar faaliyetlerini s�rd�rm��t�r. M�neccimba�� H�seyin Hilmi Efendi'nin vefat�na kadar gelen bu m�essese, onun 1924 y�l�nda vefat�yla yerine tekrar m�neccimba�� tayin edilmeyerek la�vedilmi� ve 1927 senesinde ba� muvakk�tl�k makam� tesis edilmi�tir.

�stanbul Rasathanesi

Osmanl�larda ilk rasathane �stanbul'da Sultan III. Murad d�neminde (1574-1595) Takiy�ddin R�s�d taraf�ndan kurulmu�tur. �am'da 932/1526 senesinde do�an Takiy�ddin, �am ve M�s�r'da e�itimini tamamlad�ktan sonra bir m�ddet kad�l�k ve m�derrislik yapm��, bu arada astronomi ve matematik alan�nda �nemli �al��malarda bulunmu�tur. l570'te M�s�r'dan �stanbul'a gelen Takiy�ddin, bir sene sonra (1571) vefat eden M�neccimba�� Mustafa b. Ali'nin yerine m�neccimba��l��a tayin edilmi�tir.

http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r3.jpg
"1577 de �stanbul semas�nda bir ay g�r�len, Takiy�ddin taraf�ndan izlenen Kuyruklu Y�ld�z."

http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r4.jpg

Takiy�ddin el-Ras�d taraf�ndan kurulan �stanbul Rasathanesinde bulunan "Z�tu'l-Halak �ehin�ahname�stanbul'da ba�ta Hoca Sadeddin Efendi olmak �zere me�hur ulem� ve �nemli devlet adamlar� ile yak�nl�k sa�layan Takiy�ddin, Sadrazam Sokullu Mehmed Pa�a vas�tas�yla da Sultan III. Murad ile tan��m��t�r. Takiy�ddin, astronomiye merakl� olan padi�aha kullanmakta olduklar� Ulu� Bey Z�ci'nin yapt�� hesaplara k�fi gelmedi�ini ve yeni bir z�cin haz�rlanmas� gerekti�ini anlatarak rasathane kurulmas� fikrini a�t�. Sultan Murad, atalar�na nasip olmayan ve ilk defa kendisine nasip olacak bu i�i memnuniyetle kar��layarak rasathanenin hemen in�a edilmesini ister ve ayr�ca gerekli olan madd� deste�i de verir. Bu arada �al��malar�na Galata Kulesi'nden devam eden Takiy�ddin, 985/1577'den itibaren de k�smen tamamlanan D�ru'r-rasad�'l-ced�d ad�ndaki yeni rasathanede faaliyetlerini s�rd�r�r.
Bir b�y�k bir de k��k iki ayr� binadan m�te�ekkil olan rasathane, Tophane s�rtlar�nda bir yerde in�a edilmi�tir. Takiy�ddin eski �sl�m rasathanelerinde kullan�lm�� olan aletleri b�y�k bir titizlikle imal etmi�tir. Bununla birlikte baz� yeni aletler de icat etmi� ve g�zlemlerinde ilk defa kullanm��t�r. Rasathane'de �o�unlu�u astronomi ve matematik kitaplar�ndan olu�an b�y�k bir k�t�phane de kurulmu�tur. Rasathanenin sekizi r�s�d, d�rd� k�tip ve di�er d�rd� de yard�mc� olarak vazife yapan Takiy�ddin ile birlikte on alt� ki�ilik bir kadrosu bulunmaktayd�.

Rasathane'de bulunan aletler ise �unlard�: Z�t�'l-halak (armillae zodiak), kadran (mural quadrant), z�t�'s-semt ve'l-irtif� (azimuthal semicircle), z�t�'�-�ubeteyn (triquetrum), rub'u m�star (rub -u deffe), z�t�'s-sekbeteyn (dipotra), z�t�'l-evt�r, el-m��ebbehe bi'l-men�tik (sextant).

�am ve Semerkant astronomi ekollerini �ahs�nda birle�tiren Takiy�ddin, rasathanede ilk olarak Ulu� Bey Z�ci'nin tashihi i�ine ba�lam��t�r. Bununla birlikte G�ne� ve Ay tutulmalar� ile �e�itli g�zlemler de yapm��t�r. Ramazan 985/Eyl�l 1578 tarihinde �stanbul'dan bir ay s�reyle g�zlenen kuyruklu y�ld�z� da rasathaneden gece g�nd�z uyumadan g�zlemi� ve g�zlemlerinin neticelerini padi�aha sunmu�tur. Takiy�ddin yeni geli�tirdi�i teknikler ve aletler vas�tas�yla g�zlemlerinde yeni uygulamalar ve astronomi problemlerinde orijinal ��z�mler getirmi�tir. �lk defa mekanik saat kullanarak �ok dakik g�zlemler yapm��t�r. Di�er taraftan da astronomi hesaplar�nda altm�� tabanl� say� sistemi yerine on tabanl� say� sistemini kullanmakla ve ondal�k kesirlere g�re trigonometri cetvelleri haz�rlamakla dikkat �ekmi�tir. Ekliptik ile ekvator aras�ndaki 23� 27' lik a��y� 1 dakika 40 saniye farkla 23� 28' 40" bularak ilk defa ger�e�e en yak�n ve do�ru dereceyi hesaplam��t�r. G�ne� parametreleri hesab�nda da yeni bir y�ntem uygulam��t�r. Sabit y�ld�zlar�n boylamlar�n�n tesbitinde ise Ay yerine Ven�s'� kullanarak daha dakik neticeler elde etmeyi planlam��t�r. Osmanl�larda otomatik makineler �zerine ilk eseri de Takiy�ddin yazm��t�r.

Rasathane, �ok k�sa say�labilecek bir zamanda olduk�a �nemli faaliyetlere sahne olmu�tur. Takiy�ddin g�zlemlerini Sidrot Muhtaha'l-Efk�r fi Melek�t al-Felek al-Devv�r veya al-Z�c al-�ehin��h� adlar�yla bilinen eserinde bir araya toplam��t�r. Ancak Takiy�ddin rasathanede yapt�� g�zlemlerle G�ne� ile ilgili cetvellerini tamamlayabilmi� ise de Ay ile ilgili cetvelleri tamamlayamam��t�r. Takiy�ddin kendisi ile ayn� zamanda ya�am�� ve rasathane kurmu� olan Tycho Brahe ile kar��la�t�r�ld��nda Brahe'den daha net ve dakik rasatlar yapt�� ortaya ��kmaktad�r. Ayr�ca onun rasathanesinde bulunan baz� aletler Brahe'nin aletlerinden daha �st�nd�. Ancak Takiy�ddin rasatlar�n� tamamlayamazken Tycho Brahe uzun s�re rasat yapm�� ve 777 y�ld�z�n yerini tesbit etmi�tir.

�sl�m �limlerinin astronomi eserlerini inceleyen Takiy�ddin, eserlerinde yeni unsurlar yan�nda eskilerin tenkidini de yapm��t�r. Rasathane baz� siyasi �eki�meler sebebiyle ve dini gerek�eler ileri s�r�lerek 4 Zilhicce 987/22 Ocak 1580 tarihinde Padi�ah'�n emriyle Kaptan-� Derya K�l�� Ali Pa�a taraf�ndan y�k�lm��t�r .

Muvakk�thaneler

Osmanl�-T�rk medeniyetinde, imaret ad�yla bilinen kamu binalar�ndan olan muvakk�thaneler, hemen her �ehir ve kasabada cami veya mescidlerin bah�esinde bir iki oda h�linde bulunan kurumlard�r. Muvakk�thaneler bulunduklar� k�lliyenin vakf� taraf�ndan idare edilmekte olup, buralarda vazife yapan ki�ilere ise muvakkit denilirdi.

Emeviler d�neminde (661-750) ortaya ��kan muvakk�thaneler, Osmanl�larda �zellikle �stanbul'un fethinden sonra yayg�nla�m��t�r. �stanbul'da ilk in�a edilen muvakk�thane 1470 tarihli Fatih Camii Muvakk�thanesidir . Osmanl�lar �stanbul'da bir�ok muvakk�thane kurmu�lard�r. Bunlardan en me�huru, XVI. as�rda kurulan Bayezid Camii Muvakk�thanesi idi. Evliya �elebi bu �n�n, muvakk�thane saatlerinin �ok dakik olmas�ndan ileri geldi�ini s�ylemektedir. Yavuz Selim, Fatih, �ehzade, Emin�n�'nde bulunan muvakk�thaneler de �stanbul'un di�er me�hur muvakk�thaneleri idi. �zellikle namaz vakitlerini belirlemek i�in kurulmu� olan muvakk�thanelerde bu i� g�ne� saatleri ile yap�l�rd�.

http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r5.jpg
"�stanbul semalar�nda bir ay g�r�nen 1577 Kuyruklu Y�ld�z�n bir ba�ka resmi"

Ayr�ca muvakk�tlar, isteyenlere basit astronomi dersleri de verirlerdi. Baz� muvakk�tlar senelik takvim ile Ramazan ay� i�in imsakiye haz�rlarlard�. Muvakk�tlar�n hemen hemen tamam� basit astronomi aletlerini kullanmay� bildikleri gibi i�lerinde bu sahada eser verecek seviyede bilgi sahibi olanlar da vard�.
Muvakk�thaneler, muvakk�tlar�n bilgisine g�re hem bir astronomi e�itimi yeri ve hem de basit bir g�zlemevi idi. Bu y�zden �stanbul'daki baz� muvakk�thanelerin, m�-neccimba��lar�n yeti�melerinde �nemli bir yeri bulunmaktayd�. Zira bir k�s�m muvakk�tlar, muvakk�thanelerdeki ba�ar�l� �al��malar� ve faaliyetleri sebebiyle m�neccimba��l��a kadar y�kselmi�lerdir.

Bu kurumlar�n idaresi ve g�revlilerin maa��, ba�l� bulunduklar� vak�f taraf�ndan kar��land�� halde tayinleri m�neccimba�� taraf�ndan yap�l�rd�. Vefat eden muvakk�t�n yerine o�lu tayin edilir, e�er muvakk�t�n evlad� yoksa isteklilerden imtihanla biri tayin edilirdi. Muvakkit olacak ki�ilerin ehliyetli olmas�na dikkat edilirdi. Bu husus vakfiyelerde de belirtilirdi. Muvakk�thaneler, XIX. as�rda mekanik saatlerin yayg�nla�mas�na ra�men Osmanl� Devleti'nin sonuna kadar varl�klar�n� muhafaza etmi�lerdir. Cumhuriyetin il�n� ile ba�muvakk�tl�k (1927) ad� alt�nda kurulan yeni bir m�esseseye devredilen muvakk�thaneler, 20 Eyl�l 1952'de kapat�lm��t�r. Bug�n baz� muvakk�thanelerin binalar� h�len mevcut olmakla beraber, �o�u metruk ya da ba�ka ama�larla kullan�lmaktad�r.

lionhead

23 Haziran 2006 09:54

Osmanl�lar'da Teknoloji

T�rkiye'de �imdiye Kadar Olan Teknoloji Ser�veni
Osmanl� Saray� i�in geli�tirilen Otomatlardan biri de 1769 Y�l�nda Baron Von Kempelen taraf�ndan yap�lan satran� oynayan adamd�.Bu otomat Viyana ve Moskova fuarlar�nda sergilenmi�ti.Ancak daha sonralar� bu otomat�n i�inde insan gizlendi�i iddia edilmi�tir.Bir Zemberekten g�� alan metal silindir ve �zerindeki kamlar sayesinde olas�l�klar� hesaplayabilen karma��k bir mekanizmas� vard�.O y�llarda Laterna mekani�inin benzeri olan bu sistemler daha sonralar� Thomas Alva Edison'a da ilham kayna�� olacak ve Edison �zerinde sabitlenmi� kamlar� bulunan silindirin yerine �zerine yaz�labilir balmumu silindiri koyarak gramafonu icad edecekti.Bu �rnek tarihte icatlar�n �yle g�kten d��medi�ine ili�kin �arp�c� bir �rnektir.

Robotik biliminin babas�: El Cezeri

Bat� Literat�r�nde M.� 300 Y�llar�nda Yunan Matematik�i Archytas taraf�ndan buharla �al��an bir G�vercin yap�lm�� oldu�u belirtilsede robotikle ilgili bilinen en eski kay�t Anadolu'ya aittir. Artuklu T�rklerinin Diyarbak�r’da h�k�m s�rd�� y�llarda ya�ayan El Cezeri’nin ( Ebu el �z �bni �smail �bni Rezzaz El Cezeri) 1136-1206 y�llar� aras�nda ya�ad�� tahmin edilmektedir.D�nya bilim tarihi a��s�ndan bug�nk� sibernetik ve robot biliminde �al��malar yapan ilk bilim adam� olan Eb�’l �z El Cezeri, �al��malar�n� Artuko�ullar� Sultan� i�in yazd�� Kitab’�l-Cami Beyn’el �lmi ve el-Ameli’en Nafi fi S�naati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden M�hendislikte Faydalanmay� ��eren Kitap) adl� eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihaz�n kullan�m esaslar�n�, yararlanma olanaklar�n� �izimlerle g�sterdi�i bu ola�an�st� kitapta Cezeri, “Tatbikata �evrilmeyen her teknik ilmin, do�ru ile yanl�� aras�nda kalaca��n�” s�yler. Bu kitab�n orijinali g�n�m�ze kadar ula�amad�ysa da, bilinen 15 kopyas�ndan 10’u Avrupa’n�n farkl� m�zelerinde, 5 tanesi Topkap� ve S�leymaniye k�t�phanelerinde yer almaktad�r. K�saca Kitab-�l Hiyel ad�yla bilinen eseri 6 b�l�mden olu�ur. Birinci b�l�mde binkam (su saati) ile finkanlar�n (kandilli su saati) saat-� m�steviye ve saat-� zamaniye olarak nas�l yap�laca�� hakk�nda 10 �ekil; ikinci b�l�mde �e�itli kap kacaklar�n yap�l�� hakk�nda 10 �ekil, ��nc� b�l�mde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve taslar�n yap�lmas� hakk�nda 10 �ekil; d�rd�nc� b�l�mde havuzlar ve f�skiyeler ile m�zik otomatlar� hakk�nda 10 �ekil; be�inci b�l�mde �ok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu y�kselten aletler hakk�nda 5 �ekil; 6. b�l�mde birbirine benzemeyen muhtelif �ekillerin yap�l�� hakk�nda 5 �ekil yer al�r. Teorik �al��malardan �ok pratik ve el yordam�yla ampirik �al��malar yapan Cezeri’nin kulland�� bir ba�ka y�ntem de yapaca�� cihazlar�n �nceden ka��ttan maketlerini in�a edip geometri kurallar�ndan yararlanmakt�. �lk hesap makinesinden as�rlar �nce ayn� sistemle �al��an benzer bir mekanizmay�, geli�tirdi�i saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmam��, otomatik olarak �al��an sistemler aras�nda denge kurmay� da ba�arm��t�. Cezeri, Jacquard’�n otomatik kontroll� makinelerin ilki say�lan otomatik dokuma tezgah�ndan 600 y�l �nce de�i�ik haznelerdeki suyun seviyesine g�re ne zaman su d�kece�ine, ne zaman meyve ve i�ecek sunaca��na karar veren otomatik hizmet�iyi geli�tirdi.

Baz� makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine y�nelen Cezeri, baz�lar�nda ise �amand�ra ve palangalar aras�nda di�li �arklar kullanarak kar��l�kl� etkileme sistemini kurmaya �al��t�. Kendili�inden �al��an otomatik sistemlerden sonra su g�c� ve bas�n� etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi olu�turmas�, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en �nemli katk�s�d�r. Bug�n siberneti�in ve bilgisayar�n ilk ad�mlar�n� att�� ve ilk robotu yap�p �al��t�rd�� kabul edilen Eb�’l �z El Cezeri, Anadolu’da ya�ad�.

Kitab-�l Hiyel 6 b�l�mden olu�maktad�r:

Konu ba�l�klar�

1 Tan�m
2 Robot (ik) kelimesinin K�keni
3 End�striyel Robotik
4 Operasyonel Robotik
5 T�p ve Sa�l�kta Robotik
6 Sibernetik
7 Sinemada Robotik
8 Oyuncak Robotlar
9 Hobi Ama�l� Robotik
10 Robotik biliminin babas�: El Cezeri
10.1 Kitab-�l Hiyel den �rnekler
10.2 18. ve 19.Y�zy�lda Avrupa'da Robotik

Kitab-�l Hiyel'den �rnekler:

Otomatik Ku�lar
Filli saat
Otomatik y�zen kay�k ve �alg�c�lar
Birbirine �erbet ikram eden iki �eyh
D�rt ��k��l� iki �amand�ral� otomatik sistem
�ki b�l�ml� testi (termos)
Otomatik su ak�tma , ikramda bulunma ve kurulama makinas�
Su �ark� kep�e mekanizmas�
Motor-kompres�r mekanizmas�
Su �ark� su dolab�

Yapay Zeka Ve Robotik

Anadolu'nun Dahi M�hendisi: Cezeri
�ki y�zy�l �nce sanayi devrimini yapm�� Bat� d�nyas�yla kar��la�t�r�ld��nda T�rkiye’nin tasarlay�p, yapma anlam�nda makinelerle ge�mi�inin �ok eskiye dayanmad��, Anadolu insan�n�n icatlar�n�n son derece s�n�rl� kald�� ok yayg�n bir kan�. Elbette �retim s�re�lerini d�n��t�rme, kitlesel �retime olanak tan�ma ve end�striyel geli�imi h�zland�rma anlam�nda �ok da yanl�� bir kan� de�il. Ama... ��te her �eyin bir “ama”s� var. Tarihin g�lge d��m�� yapraklar� aras�ndan Bedi�zzaman Eb�’l �z �bni �smail �bni Rezzaz El Cezeri bize bakarken, bunlar� s�ylemek hi� de kolay de�il. ��nk� Artuklu T�rklerinin Diyarbak�r’da h�k�m s�rd�� y�llarda Artuko�ullar� Sultan� Mahmut bin Mehmet bin Kara Aslan’�n saray�nda 32 y�l m�hendislik yapan Cezeri’nin bulu�lar�, as�rlar sonra hayat bulan bir�ok teknik arac�n temelini olu�turdu.

Do�um ve �l�m tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte 1136-1206 y�llar� aras�nda ya�ad�� tahmin edilen Cezeri’nin su saatleri, su robotlar�, otomatik termos gibi bir�ok teknik ve mekanik bulu�u ya�ad�� d�nemde de izleyenleri �a��rt�rd�. Ama as�l ilgin� olan Cezeri’nin bilgisayar�n dayand�� sistemin ve sibernetik biliminin temellerini atan bilim adam� olmas�d�r. Eb�’l �z El Cezeri, bilgisayar�n babas� olarak bilinen �ngiliz matematik�i Charles Babbage’den 6 y�zy�l �nce ayn� sisteme dayal� makineler ve otomatik aletler yapt� ve bunlar� �al��t�rd�; siberneti�in kurucusu olarak bilinen n�rolog Ross Ashby’den 800 y�l �nce de sibernetik ve otomatik makinelerin kendi kendine �al��mas� konusunda bilimsel �al��malar yapt�; bu bilimin temellerini att�.

D�nya bilim tarihi a��s�ndan bug�nk� sibernetik ve robot biliminde �al��malar yapan ilk bilim adam� olan Eb�’l �z El Cezeri, �al��malar�n� Artuko�ullar� Sultan� i�in yazd�� Kitab’�l-Cami Beyn’el �lmi ve el-Ameli’en Nafi fi S�naati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden M�hendislikte Faydalanmay� ��eren Kitap) adl� eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihaz�n kullan�m esaslar�n�, yararlanma olanaklar�n� �izimlerle g�sterdi�i bu ola�an�st� kitapta Cezeri, “Tatbikata �evrilmeyen her teknik ilmin, do�ru ile yanl�� aras�nda kalaca��n�” s�yler. Bu kitab�n orijinali g�n�m�ze kadar ula�amad�ysa da, bilinen 15 kopyas�ndan 10’u Avrupa’n�n farkl� m�zelerinde, 5 tanesi Topkap� ve S�leymaniye k�t�phanelerinde yer almaktad�r.
K�saca Kitab-�l Hiyel ad�yla bilinen eseri 6 b�l�mden olu�ur. Birinci b�l�mde binkam (su saati) ile finkanlar�n (kandilli su saati) saat-� m�steviye ve saat-� zamaniye olarak nas�l yap�laca�� hakk�nda 10 �ekil; ikinci b�l�mde �e�itli kap kacaklar�n yap�l�� hakk�nda 10 �ekil, ��nc� b�l�mde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve taslar�n yap�lmas� hakk�nda 10 �ekil; d�rd�nc� b�l�mde havuzlar ve f�skiyeler ile m�zik otomatlar� hakk�nda 10 �ekil; be�inci b�l�mde �ok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu y�kselten aletler hakk�nda 5 �ekil; 6. b�l�mde birbirine benzemeyen muhtelif �ekillerin yap�l�� hakk�nda 5 �ekil yer al�r.

Teorik �al��malardan �ok pratik ve el yordam�yla ampirik �al��malar yapan Cezeri’nin kulland�� bir ba�ka y�ntem de yapaca�� cihazlar�n �nceden ka��ttan maketlerini in�a edip geometri kurallar�ndan yararlanmakt�. �lk hesap makinesinden as�rlar �nce ayn� sistemle �al��an benzer bir mekanizmay�, geli�tirdi�i saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmam��, otomatik olarak �al��an sistemler aras�nda denge kurmay� da ba�arm��t�. Cezeri, Jacquard’�n otomatik kontroll� makinelerin ilki say�lan otomatik dokuma tezgah�ndan 600 y�l �nce de�i�ik haznelerdeki suyun seviyesine g�re ne zaman su d�kece�ine, ne zaman meyve ve i�ecek sunaca��na karar veren otomatik hizmet�iyi geli�tirdi. Baz� makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine y�nelen Cezeri, baz�lar�nda ise �amand�ra ve palangalar aras�nda di�li �arklar kullanarak kar��l�kl� etkileme sistemini kurmaya �al��t�. Kendili�inden �al��an otomatik sistemlerden sonra su g�c� ve bas�n� etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi olu�turmas�, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en �nemli katk�s�d�r.

Bug�n siberneti�in ve bilgisayar�n ilk ad�mlar�n� att�� ve ilk robotu yap�p �al��t�rd�� kabul edilen Eb�’l �z El Cezeri, Anadolu’da ya�ad�.

lionhead

25 Haziran 2006 23:05

Hangi Tarih? - Avrupa, T�rkiye ve Atat�rk

Hangi Tarih? - Avrupa, T�rkiye ve Atat�rk
Ahmet Taner K��lal�'n�n, 11.7.1997 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yay�mlanan bu makalesi g�ncelli�ini korudu�u i�in 21.10.2000 tarihinde bir kez daha yay�mlanm��t�.

�u s�zler daha �ok yeni. Prof. Justin McCarty'ye ait:

"...Atat�rk olmasayd�, T�rk belki �zbekistan'da olurdu, ama Trakya ve Anadolu'da kalmazd�. 100 y�lda t�m civar b�y�k co�rafyadan s�r�lm�� ve katledilmi� T�rklerin Konya Ovas�'ndan s�r�lmeleri ve at�l�mlar� ne kadar s�rerdi san�yorsunuz?"

Ve Amerikal� tarih�i devam ediyor:

"...Ne T�rk ne de T�rkiye kal�rd�. Mustafa Kemal sadece �lkeyi kurtarmad�, T�rk neslini de kurtard�!"
Bu s�zler �stanbul'da, Hali� Rotary Kul�b�'n�n d�zenledi�i bir toplant�da edildi. Konu�mac� somut konu�tu. Rakamlar verdi. Kan�tlar g�sterdi. Tarihin nas�l tersy�z edildi�ini sergiledi.Ama bas�n, numarac� cumhuriyet�ilerden esirgemedi�i ilgiyi, bu olaydan esirgedi. Prof. McCarty'ye g�re, T�rkler H�ristiyanlar� katletmedi. Tersine, H�ristiyanlar T�rkleri ve M�sl�manlar� katlettiler.

1821'de patlak veren Yunan milliyet�ili�i; bulunan, yakalanan her T�rk�n �ld�r�lmesine neden olmu�tu. Yunan etkisiyle, Arnavutluk ve Romanya'da da ele ge�en t�m M�sl�manlar katledilmi�lerdi. O d�nemde �ld�r�len T�rklerin say�s�n�n 25 bin dolay�nda oldu�u tahmin ediliyordu. Bulgaristan'daki 1876 ayaklanmas�nda da T�rkler kitle halinde yok edilmi�lerdi. T�rk k�yleri yak�l�p y�k�l�rken bir-iki ki�inin ka�mas�na izin veriyorlard�. Ama�, onlar�n olanlar� di�er k�ylerde anlatmalar� ve T�rklerin ka��p topraklar�n� terk etmelerinin sa�lanmas�yd�. Sava� bitti�inde 675 bin T�rk s�rg�ne zorlanm�� ve y�zde 17'si yollarda �lm��t�. Manast�r'da ve Kavala'da yap�lan katliam�, �ngiliz el�ileri de raporlar�nda do�ruluyorlard�.

Ermeni katliam�n� ise Frans�z kaynaklar� belgeliyordu.Prof. McCarty'ye g�re, Do�u Anadolu'daki n�fusun yakla��k y�zde 7-9'u Ermenilerce �ld�r�lm��t�. Amerikal� tarih�inin kan�tlara dayanarak �izdi�i tablo �ok a��k. 19'uncu y�zy�l�n ba�lar�ndan 20'nci y�zy�l�n ba�lar�na kadar, Balkanlar'dan Kafkaslar'a kadar 5 milyon 60 bin T�rk �ld�r�lm��. 5 milyon 381 bini de s�rg�n edilmi�, yerinden yurdundan olmu�.
Peki bu vah�et ne zaman ne kadar s�rm��?

Yan�t�n� Prof. McCarty �ok net veriyor:

"...T�rk ba��ms�zl�k sava��nda bir �ey oldu ve plan art�k y�r�medi!.. Yunanl�lar bozguna u�ray�nca, ka�arken her yeri yakt�lar, y�kt�lar, herkesi �ld�rd�ler. Amerikan el�isi ve Amerikan kaynaklar� bu olay� do�ruluyorlar... Sadece Bat�'da Rumlar taraf�ndan 1 milyonun �zerinde T�rk �ld�r�ld�, 1-2 milyonu da s�rg�ne zorland�."

Ve ekliyor:

"...�ok k�t� bir y�zy�l olmu�tur. M�sl�man �lkesi yok edilmi�tir. 1800-1922 aras�nda Yunanl�lar 950 bin g��men, 320 bin �l� verdiler. Ermeniler 910 bin g��men ve 580 bin �l� verdi. Oysa ayn� d�nemde 5 milyon M�sl�man g�� etmek zorunda kald�, 5 milyondan fazlas� da �ld�."

Sonu�?

"...Bu ibret tablosunun kar��s�nda, kim su�lu diye sormak gerekiyor. Mustafa Kemal'in itildi�i Konya Ovas�'n� g�zler �n�ne getirin. Bir y�zy�lda nereden nereye gelinmi�! Ben size diyorum ki, Atat�rk olmasayd�, T�rk kalmazd�... Diyebilirdi ki, ben Selanik'e kadar gidiyorum. Herkes arkas�ndan giderdi. Hay�r, b�y�k �nder T�rklerin ne kadar ac� �ekti�ini, ne bedel �dedi�ini biliyordu. O tam tersine d��manl�klar�, nefreti unutmas�n� ulusa telkin etti. Ve sadece b�y�k bir insan�n s�yleyebilece�i 'Yurtta bar��, d�nyada bar��' dedi."

Prof. McCarty, "K�rt sorun�'na da -al��lm�� Bat�'dan- farkl� bir a��dan bak�yor. 1926'dan sonra "K�rt liderler'in g��lerini korumalar�na izin verilmesinin hata oldu�unu s�yl�yor. K�rtlerin T�rkiye'de cumhurba�kan�, ba�bakan, bakan, general bile olabildiklerini Bat�'ya anlatmak gerekti�ini savunuyor.

Ve konu�mas�n� noktalarken ��yle diyor:

"...Y�zy�ll�k tarihte T�rkler hakk�ndaki yalanlar�n iki kayna�� var. Misyonerler ve �ngilizler. �ngilizler -propaganda b�rolar� arac�l�� ile- bug�n bile inan�lan yalanlar yay�yorlar... Benim s�ylediklerimi bir T�rk s�ylese, kimse inanmaz. �nsanlar d��ar�da T�rklere kar�� nyarg�l�lar."
Amerikal� tarih�i, Atat�rk'�n diktat�r oldu�unu s�yleyenlere de kar�� k�yor. Ve Attil� �lhan'�n "Hangi"li kitap dizisine bir yenisini eklemek gerekti�ini d��nd�r�yor: Hangi Tarih?

1 Eyl�l 2000 tarihli M�dafaa-i Hukuk gazetesinin birinci sayfas�na, vaktiyle Atat�rk'�n H�kimiyeti Milliye gazetesinde ne�redilen �u s�zlerini koymu�lar.

Atat�rk diyor ki:

"H�rriyet ve istiklal benim karakterimdir. Ben milletimin ve b�y�k ecdad�m�n en k�ymetli miras�ndan olan istiklal a�k� ile yarat�lm�� bir adam�m. Bence bir millette �erefin, haysiyetin, namusun ve insanl��n kal�c� olmas�, mutlaka o milletin istiklale sahip olmas�yla m�mk�nd�r. Ben �ahsen bu sayd��m niteliklere �ok �nem veririm. Ben ya�ayabilmek i�in mutlaka ba��ms�z bir milletin evlad� kalmal�y�m. Bu sebeple milli istiklal benim i�in bir hayat meselesidir. Milletimin menfaatleri gerektirdi�i takdirde her milletle medeni �l��ler i�inde dostluk yapmaya �zen g�steririm. Ancak benim milletimi esir etmek isteyen herhangi bir milletin de bu arzusundan vazge�inceye kadar amans�z d��man� olurum."

Necip Mirkel�mo�lu, ad� ge�en eserinde �u bilgileri de veriyor:

Atat�rk, hen�z yirmi �� ya��nda bir y�zba��d�r, bir toplant�da arkada�lar�na, "Bu bedbaht memlekete kar�� m�him vazifelerimiz vard�r, onu kurtarmak yeg�ne hedefimizdir" s�zleriyle "tarihi misyonunun" ilk i�aretlerini verdikten sonra, 1907 y�l�nda, 27 ya��nda, 'kola�as�' (�n y�zba��) r�tbesinde iken "yeg�ne hedefimiz" dedi�i "misyon"un detaylar�n�, Bulgar T�rkologu �van Manolov'a, �u s�zlerle a��klam��t�:
"G�n gelecek, �imdi hepinizin hayal sand��n�z reformlar� ben ger�ekle�tirece�im. Mensup oldu�um millet bana inanacak. Sultanl�k kald�r�lmal�d�r. Devletin yap�s� m�tecanis (tek t�rl�) bir temele dayanmal�d�r. Din ve devlet birbirinden ayr�lmal�d�r. Do�u medeniyetinden ayr�l�p Bat� medeniyetine y�nelmek zorunday�z.

Erkekle kad�n aras�ndaki fark� kald�rmal�y�z. B�ylece yeni bir toplum d�zeni kurmal�y�z. Bat� medeniyetine girmemizi zorla�t�ran yaz�y� kald�rmal�y�z. Latin alfabesini kabul etmeliyiz. K�yafetimize kadar her noktada Bat�ya y�nelmeliyiz. Emin olunuz ki, bir g�n, bu hedeflere ula�aca��z." (Atat�rk Bir �a��n A��l��, Prof. Dr. Sadi Irmak, s. 5.)

1951'de Amerika'da yay�mlanan Caucasus dergisinde "Hayret verici siyasi kehanetler" ba�l�� alt�nda bir yaz� yay�mlan�yor. Bu yaz� Atat�rk'le General McArthur aras�nda 1932 y�l�nda yap�lm�� olan bir konu�may� naklediyor. Generalin sorusu �zerine Atat�rk, yak�n gelecekteki sava� ihtimalleri �zerine �u tahlil ve tahminlerde bulunuyor: "Almanya, k�sa s�rede b�y�k bir ordu meydana getirebilecek ve �ngiltere ile Rusya hari�, b�t�n Avrupa'y� i�gal edebilecek yetenektedir. Sava��n patlamas� 1940-1945'ten daha sonraya kalmayacakt�r. Fransa b�y�k bir askeri g�� olu�turma yetene�ini kaybetmi�tir. �ngiltere art�k, adalar�n�n savunmas� bak�m�ndan Fransa'y� hesaba katamaz. �talya Mussolini'nin y�netiminde ��phesiz �nemli �l��de y�kselmi� ve ilerlemi�tir. Mussolini, gelecek sava�a kat�lmaktan ka��n�rsa, �talya'n�n d�� g�r�n��ndeki b�y�kl��n yaratt�� tehditten yararlanarak, bar�� konferans� masas�nda ana rollerden birini oynayabilir. Ama, korkar�m ki, �talya'n�n bug�nk� �efi, bir Sezar rol� oynaman�n cazibesine dayanamayacak ve �talya'n�n bir askeri g�� olma yetene�inden uzak oldu�u ger�e�ini hemen ortaya koyacakt�r. Amerika, t�pk� ge�en sava�ta oldu�u gibi, tarafs�z kalamayacak ve Almanya, Amerika'n�n sava�a kat�lmas� sonucu yenilecektir. (...) Avrupa'da patlayacak sava�ta, zafer kazanacak olan �ngiltere, Fransa ve Almanya de�il, fakat, Bol�evik Rusya olacakt�r." (Cemal Erginsoy, Atat�rk'� Ara�t�rma Merkezi Dergisi, say� 2, s. 538.)

Amerikan dergisi, bu konu�may� "hayret verici kehanet" olarak vas�fland�r�yor. Sonradan geli�en olaylar�n, bu yorumlar� 'y�zde y�z' oran�nda do�rulam�� olmas� kar��s�nda, dergi, daha ba�ka nas�l bir niteleme yapabilirdi?

Arnold Toynnbee diyor ki:

"Bir an i�in tahayy�l ediniz ki: Bat� d�nyas�ndaki r�nesans, reformasyon, bilim ve d��nce ihtilali, Frans�z ink�lab� ve sanayi devrimini, Atat�rk, bir insan �mr�ne s��d�rm��t�r." (s.559)

Prof.Dr. Herbert Melzig diyor ki:

"B�y�k Yunan filozofu Platon'un, 'Krallar filozof olsa ve filozoflar krallar�n taht�nda otursayd�...' �eklindeki dile�i, iki bin y�ll�k tarihte ger�ekle�medi. Halbuki, 20. y�zy�lda ilk defa olarak Atat�rk'�n �ahs�nda Platon'un istedi�i gibi kelimenin tam anlam�yla bunu g�rmekteyiz. O, d�hi bir fikir adam� olarak bir miletin, yani T�rk milletinin mukadderat�n� ele alm�� ve bu milletiyle at�ld�� Kurtulu� Sava��, bu milletin medeni durumunu de�i�tirmi� bir ink�lap ve di�er milletlerin haklar�n� da koruyan bar�� ile insanl��a muhte�em bir �rnek vermi�tir."

Osmanl� �mparatorlu�u ve T�rkiye Cumhuriyeti Teknolojinin Belirleyicili�ini Nas�l "Iskalad�"?

T�naz Titiz
Otomasyon Dergisi, Ekim 1998, syf: 172-173

Bug�n t�m bilimadamlar�m�z, d��n�rlerimiz ve politikac�lar�m�z, �nemli sayd�klar� u�ra��lar�n� bir yana b�raksalar, b�t�e kaynaklar�m�z�n tamam�, halen harcanmakta olduklar� yerlere sarf edilmekten vazge�ilse; bununla da yetinilmeyip bizleri bizden daha iyi bilen yabanc� uzmanlar -ki say�lar� tahminimizden fazlad�r- davet edilse ve hepsine birden, "toplum ya�am�n�n kalitesini belirleyen ana de�i�kenin teknoloji ve onun ikiz karde�i olan rekabete dayal� giri�imcilik oldu�u ger�e�i, hem Osmanl�, hem onun miras� �zerinde yeni bir devlet kuranlar, hem de �imdi ya�ayanlar�m�z taraf�ndan nas�l �skaland�?.. Bu bir rastlant� m�d�r yoksa ba�ka neden(ler) mi vard�r?" sorusunun cevab�n� bulma g�revi verilip, kaynaklar da bu i� i�in ayr�lsa.

Bu soruya bu denli �nem verilmesi do�ru mudur? Bence do�rudur, hatta daha fazla �nem verilse daha da do�ru olur; ��nk� bu ger�ek anla��lmad�� s�rece t�m kaynaklar�m�z bo�una harcanmaya devam edecek, bo�a harcanmakla kalmay�p kendi ba��m�za yeni yeni sorunlar �retmemize yol a�acakt�r.
Alt�ndan, petrolden ya da filanca d�� kaynaktan gelecek uzun vadeli d�� krediden �ok daha de�erli olan zaman�m�z�, teknolojinin belirleyicili�ini idrak edip bu yolda �aba harcamak yerine, be�inci s�n�f insanlar�n be�inci s�n�f tart��malar�na ay�rma hastal��m�z nas�l oldu da k�lt�rel kodumuza i�ledi?
Osmanl�y� ilerleme devrinde "ileri", duraklama ve gerileme devirlerinde de "geri" b�rakt�ran ��enin, rakiplerimizin teknoloji alan�ndaki g�reli durumu oldu�u, gerek o zaman, gerek imparatorluk y�k�ld�ktan sonra, gerekse bug�n nas�l olup da anla��lam�yor? Yoksa anla��l�yor da, geli�ebilmenin ba�ka yollar� m� ke�fedilmeye �al��l�yor?

Geri kalm��l��m�z� bug�ne kadar, �zerinde pek kafa yormad��m�z kal�plarla a��klamaya �al��t�k. Matbaan�n benimsenmesindeki gecikme, k�l�� kuvvetiyle sa�lanan egemenlikler, dinin softalar elinde ald�� eklin felsefe ve bilimi d��lamas� ya da benzer "kal�p'lar... Acaba bunlar ne denli do�rudur, hepsi bu kadar m�d�r, ba�kalar� da var m�?
S.F. Markham, 1947 y�l�nda yazd�� "�klimler ve Uluslar�n Enerjileri" (Climate and Energy of Nations-Oxford Univ. Press) adl� kitab�nda, antik medeniyetlerin daima 21 �C e�s�cakl�k �izgisi �zerinde yer ald��n�, ayr�ca, kancal� kurt ve malarya'n�n da toplumlar�n enerjilerini belirleyici ��eler olduklar�n� g�stermektedir. 1987 y�l�nda Uppsala ACTA �niversitesi'nde yap�lan bir doktora �al��mas�, 1858-1976 aras�nda �sve�'te yap�lan 49 �nemli bulu�un, bu �lkeyi bir buz ��l�nden end�stri �tesi �lke konumuna getirdi�ini g�steriyor.

Alman bilimci E. Sachau, X. y�zy�l�n �slam d�nyas�nda egemen olan d��ncenin bir d�n�m noktas� olu�turdu�unu, El-E�'ari ve Gazali bu d��nceye yeni bir y�n vermemi� olsalard�, Araplar�n Galile'leri, Kepler'leri, Newtonian yeti�tiren bir ulus olabileceklerini savunur (TEZ, Z., Orta�a� islam D�nyas�nda Bilim ve Teknoloji). Acaba bu sav do�ru mudur? I. D�nya Sava�� s�ras�nda ba�l�ca enerji kayna�� ve ayr�ca da Demir-�elik sekt�r�n�n girdisi olan ta�k�m�r� �retimini art�rmak zorunda olan Almanya'da yap�lan bir ara�t�rma, k�m�r i��ilerinin beslenmeleri ile �retim aras�nda bire bir ili�ki oldu�unu kan�tlam��t�r. 1977'de Zonguldak'ta k�m�r i�letmelerinde yap�lan bir beslenme ara�t�rmas�, �al��anlar�n k�t� beslendiklerini, ayr�ca da �e�itli parazitler nedeniyle ald�klar� besinlerden yararlanamad�klar�n� g�stermi�tir. Markham'�n bulgular� bu et�tle �ak��maktad�r. Peki, k�m�r i��ileri aras�nda yap�lan bu ara�t�rma t�m toplum i�inde ge�erli midir? E�er ge�erliyse genel bir "enerji yetmezli�i" ile ya�aya geliyoruz demek de�il midir?

Lozan Antla�mas�'na konulan ve �zerinde hemen hi� tart��ma olmayan bir madde ile 1929 y�l�na kadar, o g�n�n ileri teknolojisi say�lan elektrik motoru ve benzeri donan�m�n g�mr�k ve vergilerinin belirli s�n�rlar� a�amayaca�� (ve b�ylece yerli teknoloji �retiminin cayd�r�laca��) acaba ka� ki�inin dikkatini �ekmi�tir? �nsanlar�n �o�unda ve �zellikle okumu� kesimde mevcut oldu�u neredeyse kesin olan "bulu��uluk antipatisi" nereden kaynaklanmaktad�r? K�lt�rel kod'a i�leyecek kadar etkili olan sebep(ler) nelerdir?

�� yaratman�n kayna�� olarak yeni yat�r�m yapmay� -ki kolay de�ildir- ve mevcut kamu kadrolar�n� �i�irmeyi -ki �ok kolayd�r- icadedebilmi� olan y�netim elitimiz ve onlar�n dan��manlar�, sonu�ta ortaya ��kan "Kalabal�k Kamu Kadrolar�" -"D��k �cret" - "D��k Nitelik" sarmal�n�n sorumlular� de�iller midir?
T�m sistemlerimiz ve onlar�n i�lerli�ini sa�layacak olan mevzuat�m�z bu yar� cahil kadrolar taraf�ndan yap�ld��na g�re, "bulu��uluk antipati-si"nin �nemli bir nedeni "i� yaratamamak" olgusu de�il midir?
Bu ve benzeri sorular�n cevaplar�n� kahve sohbetleri s�ras�nda de�il, en ak�ll� insanlar�m�z�, en g��l� kurumlar�m�z� seferber ederek aramak ve hastal��m�za yol a�an nedenleri bulmak zorunday�z.
Bu ara�t�rman�n en kritik yan�, basma kal�p, ki�ilerin kendilerine "pek do�al" g�r�nen �ablonlara saplanmalar�d�r. Bilimin t�m kurallar�, bu ara�t�rman�n hi� bir evresinde g�z ard� edilmemelidir.
Bunlar yap�lana kadar di�er alanlarda harcanacak �abalar�n neye hizmet edece�ini �imdiden bilmek m�mk�n g�r�nm�yor?

lionhead

3 Temmuz 2006 20:55

Akli �limlerin �hmali Meselesi �zerine Baz� M�lahazalar

Akli �limlerin �hmali Meselesi �zerine Baz� M�lahazalar
Ya�ar SARIKAYA

Medreselerle ilgili tart��malar, bu kurumlar �zerine yap�lan de�erlendirme ve tenkitler i�ersinde en �ok g�ze �arpan hususlardan birisi, akl� ilimler olarak tan�mlanan derslerin bu okullarda �zellikle 16. y�zy�l�n sonlar�ndan itibaren ihmal edildikleri, hatta programdan ��kar�ld�klar� ve bu durumun, medreselerin ink�raz�na sebep oldu�u �eklindeki g�r��lerdir .Biz bu makalemizde medreseleri, i�te bu a��dan, okutulan dersler bak�m�ndan ele alacak, �zellikle de akl� ilimler olarak nitelendirilen derslerin� kli�ele�mi� ifadeyle� medreselerde ihmali meselesini inceleyece�iz. Hangi ilim dallar� ulum-i akliye kategorisine girer? Bu ilimler , medreselerde okutulmu�lar m�d�r? Yoksa ihmal mi edilmi�lerdir? Medreselerin gerilemesiyle, akl� ilimlerin bir alakas� var m�d�r? Bu sorular�n cevaplar�n� bulmaya �al��aca��z.

Ulum-i Akliye
Osmanl� medreselerinde okutulan dersler , ait olduklar� ilmi disipline g�re �e�itli isimler alt�nda tasnif edilmi�lerdir. �limlerin tasnifinde en yayg�n kullan�lan tan�mlama, ulum-i nakliye ve ulum-i akliye ifadeleridir. Ulum-i nakliye, '.�eriat� vaz' edenden nakil ve rivayet edilen haberlere'' dayanan ilimler olarak tarif edilmektedir ki bunlar, Esas olarak Kur'an ve Hadis ilimleri dedi�imiz, Tefsir, K�raat, Hadis, F�k�h ve Kelamd�r. Nakli ilimler i�in ''ulum-i diniye'' veya, ''ulum-i �er 'iye'' tabirleri de s�kl�kla kullan�lagelmi�tir.

�slam alimlerinin ilimlerin ta'rif ve tasnifinde kulland�klar� ikinci terim '' Ulum-i akliye'' dir ki bunlar , dini ilimlerin d��nda kalan ve antik devire ait olduklar� i�in ulum el-avail ve ulum el-kudama ad�yla da an�lan bilim dallar�d�r. Daha ziyade insan akl�na dayanan, ak�l ve fikir y�r�tme yoluyla elde edilen ve ��renilen akl� ilimler, felsefe'nin yan�nda riyaz� ve tabii ilimleri de kapsar.

Gazali ve daha sonra �bn Haldun gibi �slam alimlerinin ilimler hakk�nda kulland�klar� bu terminoloji, g�n�m�z modern tarih, e�itim ve bilim tarihi ara�t�rmac�lar� taraf�ndan da genel kabul g�rm��t�r. Nitekim, Emin Be� ''Tarih�e-i Tarik-i Tedris'' adl� makalesinde, okutulan dersleri, ulum-i �er'iye ve ulum-i akliye olarak iki ana grupta incelemektedir, Emin Be�'in ulum-i akliye kategorisine ald�� dersler tab'iyyat, riyaziyat ve tababettir.1 Emin Be�'in akl� ilimler i�inde g�sterdi�i dersler, Uzun�ar��l�'n�n tasnifinde ulum-i aliye kategorisinde inceleniyor. Uzun�ar��l�, bu kategoriyi daha geni� tutuyor ve buna, Emin Be�'den farkl� olarak kelam, mant�k, belagat gibi dersleri de ekliyor. Uzun�ar��l�'n�n kulland�� ulum-i aliye tabiri ve buna dahil etti�i dersler, aynen �.Tekinda�'da da kar��m�za ��k�yor, Mustafa Bilge, ''�lk Osmanl� Medreseleri''nde okutulan dersler i�in ulum-i nakliye ve ulum-i akliye tasnifi yap�yor. M. Bilge'nin akl� ilimler s�n�f�na ald�� dersler kelam, mant�k, belagat ve hey'ettir. Aky�z ise, felsefe, matematik ve hey'et derslerini ''ulum-i akliye'' olarak de�erlendiriyor.

�u halde, Osmanl� medreseleri ve ders programlar� hakk�nda makale veya kitap �eklinde �al��mas� olan yazar ve ara�t�rmac�lar, Hikmet, Mant�k, Hey'et, Hesap ve Hendese gibi direkt nassa dayanmayan disiplinleri, akli ilimler olarak de�erlendirmektedirler, Ulum-i akliyeden yukarda zikredilen ilim dallar� anla��ld��na g�re �imdi �u sorular� sorabiliriz, Bu derslerin, Osmanl� medrese sistemindeki yeri nedir'? Bunlar , medrese ders programlar�nda yer alm��lar m�d�r?

Akli �limlerin �hmal Edilmeleri Meselesi
Bu sorular�n yan�tlar�na ge�meden �nce genel ge�er h�km� burada hat�rlatmakta yarar oldu�u kan�s�nday�m. -Bir k�sm� yukarda zikredilen� pek �ok ara�t�rmac�ya g�re akli ilimler kategorisinde g�sterilen ilmi disiplinler, 16. y.y�l�n ba�lar�na kadar nakli ilimlerle b�y�k bir ahenk i�ersinde okutulurken, nas�l olduysa daha sonra bu ahenk akli ilimler aleyhine bozulmu� ve bunlar , giderek tedrisat program�ndan bile tamamen ��kar�lm��lar ve nihayet bu durum, ilmi sahada b�y�k bir duraklama ve gerilemeye zemin haz�rlam�� ve hatta medreselerin bozulmas�n�n ba�l�ca nedeni olmu�tur.

Nitekim Emin Be�, Fatih'in kurdu�u ve kendi ismiyle an�lan medreselerde, Ha�iye-i tecrid ve �erh-i mevak�f' gibi akl� derslerin okutulmas�n�n tensib edildi�ini, ancak Kanuni'den sonra bu dersler ''bunlar felsefiyatt�r'' denerek kald�r�l�p, yerlerine Hidaye ve Ekmel gibi dini-f�kh� derslerin kondu�unu, bu durumun medrese tedrisat�n�n ink�raz�na sebep oldu�unu ifade etmektedir. Uzun�ar��l� ise, �lmiye Te�kilat�'nda �unlar� yazmaktad�r. ''Medreselerin bozulmas�nda tefekk�r� faaliyete getirecek olan matematik, kelam ve felsefe (hikemiyat) gibi akli ilimlerin terk edilerek bunlar�n yerine tamamen nakli �limlerin kaim olmas� birinci derecede amil olmu�tur''. Ayn� g�r��ler �. Tekinda� taraf�ndan da dile getirilmektedir ''. ..Medreselerin bozulmas�nda Matematik, Kelam ve Hikmet (felsefe) gibi akl� ilimlerin terk edilerek bunlar�n yerlerine tamamen nakli ilimlerin konmas� birinci derecede rol oynad�� anla��lmaktad�r...''.

Akl� ilimler hakk�nda ileri s�r�len bu t�r ifadeler, H. Atay taraf�ndan da dile getirilmektedir. Atay, medreselerin gerileyi� sebeplerini a��klarken ''Medreselerin gerilemesinde rol oynayan ba�l�ca sebeplerden biri de tecr�bi ve akli ilimlere kar�� k�lmas�d�r'' g�r��n� savunmu�tur .Parmaks�zo�lu da Matematik, Hendese, Astronomi ve Felsefe'nin 16. asr�n sonlar�na do�ru kald�r�ld�� g�r��n� payla�maktad�r .Konuyla ilgili benzer g�r��ler , Pakal�n , Aky�z ve Akg�nd�z taraf�ndan da tekrar edilmektedir.

G�r�ld�� gibi, de�erli ara�t�rmac�lar�m�z, birbirine benzer ifadelerle, medreselerde akl� ilimlerin l6. y.y�ldan sonra yava� yava� terk edildikleri; bu durumun ilmin ink�raz�na ve medreselerin gerilemesine neden oldu�u konusunda adeta hemfikirdirler. Peki neye dayanarak b�ylesine b�y�k iddialar ileri s�r�lmektedir?

Medreselerin gerilemesini akli ilimlerin terk edilmesine ba�layan g�r��ler , ��phesiz, Katip �elebi (�l. 1656)'nin iki de�i�ik eserinde yer verdi�i ele�tiri ve rivayetleri referans olarak almaktad�rlar. K.�elebi, Ke�f�'z-z�nan adl� eserinde �unlar� s�yler:

''Derim ki, Felsefe ve Hikmet Rum'da (Anadolu) fetihten sonra, Osmanl� Devleti (tarihinin) ortalar�na kadar reva� buldu. (Bu devirde) bir kimse, akl� ve nakli ilimleri tahsili ve ihatas� �l��s�nde �eref ve i'tibara sahip olurdu. ...Gerileme devri ile birlikte ilimler de duraklama devrine girdi. Bu s�rada �eyh�'l-�slamlardan biri hikmetin okutulmas�n� menetti... Pek az� d��nda felsefi ilimler s�nd�.''

Katip �elebi, benzer ele�tirilerini Mizan�'l-fiak'da da dile getirmektedir. Burada, Kanuni devrine kadar hikmet ile �eriat ilimlerini uzla�t�ran alimler vard�, der ve ��yle devam eder:

''... Ebu'l-Feth Sultan Muhammed Han, Medaris-i Semaniye'yi yapt�r�p, kanuna g�re i� g�r�l�p okutulsun diye vakfiyesinde yazm�� ve Ha�iye-i tecrid ve �erh-i mevakif derslerinin okutulmas�n� bildirmi�ti. Sonra gelenler, bu dersler felsefiyatt�r diye kald�r�p (bunlar�n yerlerine) Hidaye ve Ekmel derslerini okutmay� akla uygun g�rd�ler .

Yaln�z bunlarla yetinmek akla uygun olmad�� i�in ne felsefiyat kald�, ne Hidaye kald� ne de Ekmel...''

K.�elebi'nin bu rivayetlerinin �eli�kilerle dolu oldu�u ve elde etti�i bilgileri birbirine kar��t�rd��, son yap�lan �al��malarda ortaya konmu�tur. Pek �ok ara�t�r�na ve �al��maya kaynakl�k te�kil etti�inden ve b�y�k sonu�lar�n ��kar�lmas�na neden oldu�undan dolay�, bu �eli�kiler ve yanl��l�klar�n �zellikle konumuzu ilgilendiren taraf�na k�saca de�inilmesinde fayda vard�r. �nce, ilk rivayette s�z� edilen Felsefe ve Hikmetin fetihten Osmanl�'n�n ortalar�na kadar reva� bulmas� meselesine de�inelim.
E�er s�z konusu olan antik yunan bilimleri ve felsefesi ise, bunun �slam d�nyas�nda reva� bulmas�n�n, IX.-X. as�rlara tekab�l etti�i, bilinen bir ger�ektir. �zellikle XI. as�rdan sonra s�nni �slam anlay��n�n egemen olmas�yla birlikte ve s�nni kelamc�lar�n etkileriyle saf (antik /Yunan) felsefe ��retimi, �slam e�itim-��retim kurumlar�na giremedi�i gibi, bununla �zel i�tigal i�in bile, b�y�k cesaret gerekmekteydi. Mesela, Osmanl� medreselerine numune te�kil eden Sel�uklu medreselerinde Felsefe ��retimine yer verilmedi.

Her ne kadar ilk d�nem Osmanl� medreselerinin ders programlar�yla ilgili herhangi bir kaynak mevcut de�ilse de, buralarda, Uzun�ar��l�'n�n da ifade etti�i gibi, daha �nceki devirlerdeki medrese programlar�n�n uyguland�� muhakkakt�r. �yleyse Katip �elebi'nin yukar�daki ifadelerinin, Felsefe dersinin herhangi bir d�nem medreselerde okutulup daha sonra kald�r�ld�� anlam�na gelmesi m�mk�n de�ildir Bu rivayet, -dikkatlice okundu�unda g�r�lece�i gibi� esas�nda medreselerle de ilgili de�ildir .Zaten 0, yukar�daki ifadelerinde, Felsefenin medresede okutuldu�unu iddia etmiyor; buna mukabil, hem akli hem de nakli bilimleri tahsil eden ve bu ikisini kendinde meczeden baz� alimlerden s�z ediyor. �smini verdi�i alimler, felsefe sahas�nda de�il, akli ilimlerin di�er kollar�n� te�kil eden Matematik ve Astronomi sahas�nda isim yapm��lard�r. Dolay�s�yla Ke�f'z-z�nan'daki ifadelerden, �elebi'nin bug�n bizim anlad��m�z manada Felsefe'yi kastetti�i de ��phelidir. E�er burada s�z konusu olan Felsefe d��ndaki Matematik ve Astronomi gibi di�er akli ilimler ise, -ki isimlerini zikretti�i Osmanl� alimleri bu sahalardaki �al��malar�yla me�hur olmu�lard�r� bu durumda, 14. as�rdan itibaren hakikaten bir reva� bulmadan s�zedilebilir.

Fakat, bu sahalarla ilgili �al��malar�n 16. as�rdan sonra �nk�ta'a u�rad��n� ve akli ilimleri bilen alimlerin art�k yeti�medi�ini s�ylemek de kolay de�ildir. Zira, sonraki devirlerde akli ilimlerdeki �al��malarla isim yapm�� Davud el-Antaki (�l. l008/1599), Recep b. H�seyin elfeleki (�l. 1087/1614), Ebubekir b. Behram ed-Dime�ki (�l. 1102/1692), Yanyah Es'ad Efendi (�l. 1143/1730), Hasan el-Ceberti (�l. 1188/1774) ve Gelenbevi ismail Efendi (�l. 1205/1791) gibi pek �ok Osmanl� alimi vard�r. Dolay�s�yla bu t�r rivayetleri, bir ayd�n�n, bilime verilen ehemmiyetle ilgili genel de�erlendirmeleri olarak g�rmek gerekmektedir .Kald� ki bu t�r ifadeler , her �a�da, o �a��n entellekt�ellerince ileri s�r�lmesi do�al olan ve hatta beklenen birer yak�nmad�r.

K.�elebi, ''bu s�rada �eyh�'l-�slamlar'dan biri hikmetin okutulmas�n� menetti'' diyor ama bu ki�inin kim oldu�unu belirtmiyor. Atay'�n da i�aret etti�i gibi, Osmanl� medreselerinde hikmet veya akl� ilimlerin tahsilini ve tedrisini men eden bir �eyh�'l-�slam fetvas� veya bir ferman hen�z bulunabilmi� de�ildir. Dolay�s�yla bu rivayeti de ihtiyatla ele almak gerekmektedir.

Mizan�'l-hak'taki rivayete gelince: K.�elebi, burada ''Ebu'l-Feth Sultan Muhammed Han, medaris-i semaniyeyi yapt�r�p, kanuna g�re i� g�r�l�p okutulsun diye vakfiyesinde yazm�� ve Ha�'iye-i tecrid ve �erh-i mevakii derslerinin okutulmas�n� bildirmi�ti'' der. Oysa bug�n elimizde mevcut Fatih k�lliyesine ait on vakfiye i�ersinde -ki bunlardan en me�huru III. Murad d�neminde kaleme alman ve 1938'de ''Fatih Mehmet II Vakfiyeleri'' ad�yla K. Edip K�rk��o�lu taraf�ndan incelenip Vak�flar Umum M�d�rl��'nce bas�lan T�rk�e vakfiyedir� hi� birisinde �elebi'nin ifadelerini do�rulayacak bilgiler bulunmamaktad�r. Bu vakfiyelerde k�lliye ile ilgili genel hususlardan bahsedilmekte; ders t�rleri ve kitap isimleri zikredilmemektedir .Yaln�z,m�derrisler i�in, akli ve nakli ilimlerde ��hret bulmu� ehliyetli ki�iler olmalar� istenmektedir.

O halde K. �elebi'nin ifade etti�i bilgiler, en az�ndan �u an elde bulunan kaynaklara g�re do�ru de�ildir ve �eli�kilerle doludur. �eli�kilerle doludur; zira, Fatih'in vakfiyesinde okunmas�n� istedi�i ifade edilen eserlerden ilki olan Ha�iye-i tecrid'in, ayn� isimle an�lan en alt d�zeyli medreselerde (yirmili veya yirmibe�li) okutuldu�u, �erh-i mevak�f�n da bizzat kendisinin Cihann�ma's�nda belirtti�i gibi K�rkl� medreselere ait bir kitap oldu�u bilinen bir husustur. Buna g�re her iki eserin de en y�ksek medrese kabul edilen Medaris-i Semaniye'de okutulmas�, ihtimal dahilinde g�z�kmemektedir.

Yukarda k�saca ele alman rivayetler, akl� ilimlerin medreselerde ihmal ve terk edildiklerini g�stermekten �ok uzakt�r. Kald� ki, �elebi'nin kald�r�ld��n� iddia etti�i kitaplar, kelam ilmine aittir. Pek �ok yazar�n dini ilimler kategorisinde g�sterdi�i Kelam'�n ve buna ait kitaplar�n program d�� kalmas� -ki bu medrese tarihinde hi� vaki olmam��t�r� nas�l oluyor da akl� ve felsefi ilimlerin ihmali anlam�na geliyor? Bu ifadeleri birer tarihi ger�ekmi� gibi kabullenip, bunlardan b�y�k sonu�lar ��karan ve bir k�sm� yukarda ismen zikredilen ara�t�rmac�lar�n g�r��leri, b�ylece sa�lam dayanaktan yoksun bulunmaktad�r. Zira biraz sonra etrafl�ca ele alaca��m�z �ok say�da belge ve kaynak, program d�� b�rak�ld�� iddia edilen derslerin, sonraki y�zy�llarda medreselerde hala okutulduklar�n� a��k bir �ekilde g�stermektedir. Kanaatimce yap�lan yanl�� de�erlendirmelerin temelinde medrese kurumunun ne oldu�uyla ilgili soru yatmaktad�r. Medrese de�imiz kurum nedir? Ne i�in kurulmu�tur? Bu kurumda verilen e�itim ve ��retimin maksad� nedir? Bu sorulara verilecek do�ru cevaplar , mezkur kurumlar hakk�nda daha sa�lam konu�maya imkan sa�layacakt�r.

Her �eyden �nce medreseler, esas itibariyle f�k�h ba�ta olmak �zere �slam ilimlerinin tedris ve tahsil edildikleri m�esseselerdir .Ba�ka bir ifadeyle medreseler , Nizam�'l-m�lk'le beraber kurumla�mas�ndan itibaren, gerek Sel�uklular devrinde ve gerekse Osmanl�'larda, ilk planda devletin m�derris, kad� ve m�ft� ihtiyac�n� kar��lamaya matuf faaliyet g�steren kurumlar olarak dikkat �ekmektedirler. Bu bak�mdan medreseleri, G .Makdisi'nin de ifade etti�i gibi esas itibariyle, kurucunun mensup oldu�u mezhebe g�re fik�h ��retimi yap�lan bir e�itim-��retim kurumu, bir okul (College of law) olarak tarif etmek abart�l� olmayacakt�r. Bu �zellik Osmanl� medreseleri i�in de ge�erlidir.

Baz� yerlerde hadis, k�raat ve t�p gibi ilimlerin ��retimi i�in kurulan �zel medreseleri bir tarafa b�rak�rsak, medreseler genellikle, devletin ihtiya� duydu�u m�derris, m�ft� ve kad�lar�n yeti�tirilmesine hizmet etmi�lerdir. Hem m�ft�lerin hem de kad�lar�n vazifeleri icab� �slam hukukunu iyi bilmeleri gerekmekteydi .Bunun i�in medreseler , ba�ta f�k�h olmak �zere hadis, tefsir, akaid ve ahlak gibi ulum-i nakliye olarak nitelendirilen dini-hukuki derslerin tedris ve ta'lim edildikleri kurumlar olarak faaliyet g�stermi�lerdir. Bir ara�t�rma enstit�s� ya da bir akademi olmaktan �ok, devlet kurumlar�na eleman yeti�tiren birer e�itim kurumu olarak �al��m��lard�r. Bundan dolay�, medreselerde bilimsel �al��malar , ilmi et�dler ve ara�t�rmalar istisnaidir. Esas olan, var olan bilgileri muhafaza etmek ve bunu yeni nesillere �gerekirse k��k ilavelerle (�erh ve ha�iye �eklinde) aktarmakt�r.

Peki, akli ilimlere, medrese ders programlar� aras�nda hi� yer verilmedi mi?
Ulum-i akliye kategorisinde yer alan derslerin 16 .y�zy�la kadar okutuldu�unda bir ��phe olmad��na g�re ve sorun bu derslerin mezkur as�rdan sonra ihmal edildi�i iddias� oldu�una g�re biz, s�z konusu derslerin sonraki as�rlardaki durumunu inceleyece�iz. Hemen belirtelim: Akli ilimler olarak bilinen dersler , medrese tedrisat�n�n esas�n� te�kil etmezler, ancak bu, mezkur derslerin hi� okutulmad�� anlam�na da gelmez. Akli ilimler , medreselerde, as�l ilimlere haz�rlay�c� veya yard�mc� ilimler olarak tahsil ve tedris edilmi�lerdir. Bu durum, medresenin kurumsalla�mas�ndan beri hem Sel�uklularda, hem de Osmanl� d�neminde ge�erli olmu�tur. Bu g�r��m�z� destekleyen pek �ok malzeme bulunmaktad�r. Bu belgelerden biri medrese mezunlar�na ait otobiyografilerdir.

Nitekim Ta�k�pr�l�-zade (�l, 968/1561), e�-�aka'ik en-nu'maniye'de, �eyh�'l�islam Feyzullah Efendi (�l. 1115703) kendi hal terc�mesinde, Abdullah b. Muhammed el-Ah�skavi (�l. 1218/1803) Revamizu'z-a'yan adl� eserinde okuduklar� ve okuttuklar� dersler hakk�nda bilgiler vermi�lerdir.

Ta�k�pr�l�zade, e�'-�aka'ik en-Nu'maniye fi Ulemai'd-Devleti'l� Osmaniye adl� eserinin sonunda, kendi halterc�mesini verir. Burada tahsil ve m�derrislik hayat� boyunca okudu�u ve okuttu�u derslerden bahseder. Buna g�re O, nakli ilimlerin yan�nda akli ilimlere ait Mant�k'tan �s'agoci'yi H�sameddin el-Kati'nin �erhiyle birlikte, �erhu's-�em�iye'yi �erif el-C�rcani'nin buna yazd�� ha�iyesiyle birlikte okumu� ve �erif el-C�rcani'nin �erhu'l-matali' inin baz� b�l�mlerini de tahkik ve itkan etmi�tir .

Ta�k�pr�l�zade, Hikmet'ten �erh-i Hidayeti'l-hikme'yi Hocazade'nin buna yazd�� ha�iyeleriyle birlikte okumu�tur. Hey'et'le ilgili olarak Kad�zade-i Rumi'nin �erh-i muzahhas fi'l-hey'e'sini , Mirim �elebi'nin Risale fi semti'l-k�ble'sini ve Ali Ku��i'nin el-Fethiyye fi'l-hey'e'sini okumu�tur.

Hendese'den, Kad�zade-i Rumi'nin �erh-i e�'kali't-te'sis'ini ve hisab'tan �erhi't-tecnis fi’l-hisab'� okumu�tur. Bu durum bize, s�z� edilen derslerin, Semaniye Medreseleri'nin kurulu�undan bir as�r sonra, XVI. y�zy�l�n ortalar�nda hala medreselerde okutulmaya devam edildiklerini g�sterir.

XVII. y�zy�l�n ikinci d�neminde okudu�u anla��lan �eyh�'lislam Feyzullah Efendi kendi halterc�mesi'nde akli ilimlerden �u kitaplar� okudu�unu zikretmektedir, Mant�k dersinde, �erh-i tehilbu'l-mant�k ve ha�iyesini; Hikmet'ten �erh-i hidayeti'l-hikme ve �erh-i hikmeti'l� 'ayn ; Hey'et'ten �erh-i muzahhas fi'l �hey'e ve ha�iyesi; Hisab'tan Hulasatu'l-hisab ; Hendese'den E�kali't-te'sis'i okumu�tur ki bu, �ikayet konusu olan derslerin XVII. y�zy�l�n ikinci yar�s�nda da medrese okutulmaya devam edildiklerini g�sterir, Daha da ilginci, Feyzullah Efendinin, �elebi'nin kald�r�ld��n� iddia etti�i Kelam'a ait �erh-i tecrid ve Ha�iye-�i tecrid'i de okudu�u dersler aras�nda zikretmesidir.

Akli ilimlerin 18. as�rda da okutulmaya devam edildiklerini, Abdullah b, Muhammed el-Ah�skavi (�l. 1218/1803)'nin ''Revamizu'l-ayan'' adl� eserde verdi�i bilgilerden de anl�yoruz. Kur'an'� babas�ndan ��renen el-Ah�skavi, daha sonra Kars'a gelerek burada Arap dili ve edebiyat�yla di�er klasik dini-nakli ilimleri tahsile ba�lam��, bu esnada akli ilimlerden �erh-i isagoci'yi; el-Fenari fi'l �mant�k'� tan�nm�� erhleriyle; Kad�mir'in ha�iyesi Lari'yle birlikte; �erh-i hikmeti'l�'ayn'� di�er �erhlerle birlikte okumu�tur, Daha sonra Amid'e gelen Ah�skavi, burada Hulasat�'l-hisab'� okumu� ve riyaziye, hendese, ilm-i mikat, usturlab'la ilgili bilgileri ��renmi�tir, Kendisi, �erh-i �em�iyye ve E�'kal�'t-te'sis ile �erh-i �a�mini fi'l-hey'e'yi de okudu�u dersler aras�nda zikretmektedir.

Medrese mensuplar�na ait hal terc�melerinden ba�ka bir tak�m eserler daha vard�r ki, bunlar bize bir taraftan d�nemin genel ge�er ilim anlay��n� yans�tt�klar� gibi, di�er taraftan tedav�lde bulunan dersler hakk�nda da ��k tutmaktad�rlar.

Bunlar aras�nda �shak b. Hasan et� Tokadi (�l 1689)'nin Nazmu'l-ulum'u , Sa�akl��zade (�l. 1732)'nin Tertibu'l-ulum'u ve Erzurumlu �brahim Hakk� (�l, 1780)'n�n Tertibu'l-ulum'u olduk�a dikkat �ekicidir. 17. as�r sonlar� ile 18. asra ait bu eserlerin ortak y�n�, bir kemal sahibi olabilmesi i�in tahsil etmesi �nerilen ilim dallar� aras�nda ulum-i akliye kategorisinde yer alan derslere de yer vermeleridir. Bu eserlere bak�ld��nda, akli ilimlerin mezkur as�rlarda tedav�lde olduklar� ve ulema ve medreseliler taraf�ndan okunup i�lendikleri anla��lmaktad�r.

Medreselerde okutulan dersler ve kitaplarla ilgili bilgilerimize ��k tutacak kaynaklar aras�nda bat�l� yazarlar�n, ara�t�rma ve g�zlemlerine dayanan eserler de vard�r. Bunlardan birisi, 1679/80'de �stanbul'da bulunan �talyan Comte de Marsigli'nin g�zlemlerine yer verdi�i eserdir, Osmanl�lar�n en �nemli me�guliyetlerinden birisinin ilim tahsili oldu�una dikkat �eken yazar, okullarda dini ilimleri ��renenlerden ilerlemek ve y�kselmek isteyenlerin mant�k, antik �a� bilimleri ve bilhassa t�p sahalar�na b�y�k ilgi g�sterdiklerini, geometri, astronomi, co�rafya ve ahlak dersleri �zerinde �lgiyle durduklar�n� belirtiyor, Yine, 17 y. y�l�n ikinci yar�s�nda Osmanl� Devleti'ne gelen �ngiliz seyyah Wheler, �mparatorlu�un b�t�n b�y�k �ehirlerinde geometri ve di�er ilimlerde ders veren m�derrisler'in varl��ndan s�z etmektedir. 1741 y�l�nda Fransa'n�n �stanbul el�ili�ince haz�rlatt�r�lan Kevakib-i Seb'a (Yedi Y�ld�z) adl� eser de bize, konumuz a��s�ndan �ok �arp�c� bilgiler sunmaktad�r. Bir medrese ��rencisinin, s�ras�yla ald�� dersleri ayr�nt�lar�yla veren eser, nahivden sonra Mant�k ilmine ba�lad��n�, bu dersle ilgili olarak s�ras�yla �nce �s'agoci risalesini, daha sonra bunun �erhi H�sam-� Kati ve ha�iyesi Muhyiddin risalesi'ni, sonra Fenari ve ha�iyesini, sonra �emsiyye kitab�n�, sonra Tehzib'i ta'lik ve �erhleriyle, sonra �emsiyye'nin �erhi Kutbuddin-i �irazi, ha�iyesi Seyyid ve Kara Davud ile okudu�unu ve Mant�k tahsilini, �erh-i matali' ile tamamlad��n� belirtir.

Esere g�re, daha sonra, Nazari Hikmet ilmine ba�lan�r. Bu derse Hidayet�'l-hikme'yi okuyarak ba�layan talebe, daha sonra bunun �erhi Kad�mir ve ha�iyesi Lari'yi de ge�erek, bu ilmi Hikmet�l� 'ayn kitab�yla tamamlar .Bundan sonra Kelam ilmine ge�ilir. Esere g�re bu derste, �mer Nesefi risalesi, �erh-i aka'id ve ha�iyesi Hayali, �sbat-� Vacip, Aka'id-i celal gibi kelam kitaplar�yla temel bilgileri elde edenler, daha sonra Mevakif veya �erh-i mevak�f'a ge�erler ve bu ilmin tahsilini �erh-i makas�d ile tamamlarlar.

Eserde, Hikmet, Hey'et, Hendese ve Hisabla ilgili olarak da �unlar belirtilmektedir:
''�erh-i Mevak�f ve Makas�d her ne kadar kelam ilmiyse de alet ilimlerinin c�mlesini, hikmet, hey'et, hendese ve hisab� zikreder. Hendese ve hisab ''mahsusat'' kabilinden olup �ok fikre muhta� olmad��ndan onu m�stakilen ders edip okumazlar. Hemen zikrolunan ilimler aras�nda m�zakere ederler. �ktisar r�tbesinde hendese ilminde E�kal-i te'sis adl� bir kitap vard�r; onu okurlar. Ondan sonra istiksa r�tbesinde delilleriyle �klidis kitab�n� okurlar. Hisabda dahi iktisar r�tbesinde Bahaiyye vard�r; onu okurlar. �zerine Ramazan Efendi2 ve �ulli'si dahi takrir olunup iktisad�n yukar� r�tbesine yak�n olur...''

Eser talebelerin tatil g�nleri ve bu g�nlerdeki me�guliyetleriyle ilgili aktard�� bilgiler aras�ndaki �u ifadeler konumuz a��s�ndan olduk�a �nemlidir.

“...Malum ola ki alimler, ��rencilerin tabiatlar�na melal gelmeyip daima ilme te�vik etmek i�in Sal� ve Cuma g�nlerini tatil etmi�lerdir. Bu iki g�nde ��renciler baz� malzemelerini haz�rlar , yaz g�n� ise mesire yerlerine gezme�e giderler. Orada da yine pek bo� durmay�p hisab, hendese ilmi, usturlab, rub', misaha, Hind, K�bt ve Zenc hisab�, parmak hisab�, a��rl�klar� kald�rma ilmi (=mekanik) ve bunlar gibi m�stakilen derse ihtiya� duyulmayan ilimleri m�zakere ederler. K�� g�n� ise, geceleri sohbet edip, muamma, bilmece, muhadarat, tarih, �iir , aruz ve divan m�zakere ederler ...”

Bu ifadeler , akl� ilimlerin 18. y�zy�l�n ilk yar�s�nda da okutulmakta olduklar�n� hatta tatil g�nlerinde bile ��rencilerin, Matematik, Geometri, Astronomi ile ilgili bilgilerini geli�tirmek ve uygulamakla me�gul olduklar�n�, a��k bir �ekilde g�stermektedir.

Ders programlar�n� tesbit etmemize ��k tutacak bir di�er m�him kaynak, medrese tahsilini bitiren talebelere hocalar� taraf�ndan verilen �cazetname'lerdir. Hem okunan �lim dallar�n�, hem kullan�lan ders kitaplar�n� tesbit etmede son derece sa�lam bilgiler sunan bu belgelerden bir k�sm� genel (�cazet-i amme) ve uzun olup, icazeti veren hoca ve alan akli ve nakli ilimleri ba�ar�yla tahsil ettiklerini �fade eder .Baz� �cazetnamelerde ise �limler ve dersler hakk�nda tafsilatl� bilgiler verilmemekte; sadece �cazeti alan�n akli ve nakli ilimleri ba�ar�yla tamamlad�� zikredilmektedir. Bir de belli br ilim dal�yla ilgili olarak verilen hususi icazetnameler (�cazet-i hassa) vard�r. Bunlar akli veya nakli ilimlerden birinden (mesela Feraiz, Hadis, K�raat v.s.) ald�� icazetlerdir. Akl� ilimlere ait verilen veya al�nan �cazetlere �rnek olarak �unlar� vermek m�mk�nd�r. Ahmed ibn �sa e�-�afi'i, hocas� Kemaluddin b. Takiyy�ddin e�-�afi'i el-Halebi'nin aritmetik ile ilgili eserini okumu� ve 17 Recep 1054 y�l�nda bu dersten icazet alm��t�r. Yine Muhammed Hasib b. Ahmed el-K�br�si, Muhammed b. Ali el-Bozk�r� el �Ma�nisavi'den hisab ve feraiz okutma icazeti alm��t�r. Osman b. Salim el� Vardani el-Hayyat diye tan�nan hocas� Ebu'l-�tkan Mustafa el� Vefa'i (�l. 1203/1789)'den astronomi ve matematik ilimleri i�in bir icazetname alm��t�r.

Genel �cazetnamelerde konumuz a��s�ndan dikkat �ekici olan, icazeti alan ve verenin hususiyetlerinden bahsedilirken genellikle onlar�n, hem ulum-i nakliye'yi hem de ulum-i akliyeyi okumu� kimseler olduklar� belirtilmektedir. Nitekim Mustafa Da'fi b. �brahim el� Giridi adl� bir �ahsa verilen �cazette bu kimsenin ilimlerin c�z'iyyat�n� ve k�lliyat�n�; fenlerin akl� ve naklisini tahsil etti�i belirtilmektedir. Ayn� �cazetnamede s�z� edilen �ahs�n m�derrisler zincirinde yer alan katip, �air ve hatip olan Mevlana Haki Abdurrahman Efendi’den f�n�n-i hikem ve tabi'iyat, ilahiyat ve riyaziyat okudu�u zikredilmektedir. H. 1260 y�l�nda ibrahim Edhem b. �smail el-Bal�kesri'ye verilen bir �cazetnamede bu �ahs�n, akli ve nakli ilimleri ba�ar�yla okudu�u belirtilmektedir. Erginli Muhammed Hulusi Efendi'ye verilen 1298/1881 tarihli icazetnamede, mezkur �ahs�n dini ilimler yan�nda Kelam, Belagat, Mant�k, Hikmet, Edebiyat vesaire okudu�u belirtilmektedir.Tarihi okunamayan bir icazetnamede Kastamonulu Muhammed Vasf� Efendi'nin nakli ilimler yan�nda Mant�ktan �s’agoci, Tasavvurat ve Tasdikat; Kelam'dan Tehzib okudu�u g�r�lmektedir. Bir ba�ka �cazetnamede Hasan Tahsin el-Rizevi adl� �ahs�n nakli ilimler yan�nda akli ilimlerden �sagoci �erhini, el-Fenari'yi, el-Hayali ve Kad�mir'i; �erhu'l-metali'; �erh-i mevak�f ve �erh-i �a�mini'yi tahsil etti�i yaz�lmaktad�r.

Bu �rneklerden bize, akl� ilimler olarak nitelendirilen derslerin baz�lar�n�n veya tamam�n�n, 19. y�zy�lda da medreselerde okunmu� veya okutulmu� olduklar�n� g�stermektedir. Mezkur asr�n ikinci yar�s�na ait ve M�bahat K�t�ko�lu taraf�ndan yay�nlanan ''1869'da Faal �stanbul Medreseleri'' listesinde mevcut 5369 talebeden 1101'nin mant�k (374 Fenari, 610 Tasavvurat, 117 Tasd�kat); 287'sinin Aka'id �erhi; 108'inin hikmetten Kad�mir 3, 182'si ise kelam'dan Celal 4 okumakta oldu�u g�r�lmektedir. Bu, akl� ilimlerden Mant�k, Kelam ve Hikmet'in, �stanbul medreselerinde, 19 y.y�l�n ikinci yar�s�nda da tahsil edilmeye devam edildi�ini g�stermektedir .Ancak bu listede, Hendese ve Hey'etin yer almad�� dikkat �ekmektedir. Bundan, s�z konusu dersleri, mezkur ��retim d�neminde okuyan bulunmad�� anla��labilir. Fakat, listenin b�t�n ��retim d�nemini kapsamad�� ve �stanbul'daki medreselerle s�n�rl� oldu�u da unutulmamal�d�r. Bir ba�ka husus, mezkur derslerin, 18. asr�n sonlar�na do�ru kurulmaya ba�layan ve 19. asr�n ortalar�ndan itibaren h�zla yay�lan Medrese d�� e�itim-��retim kurumlar�na kayd�r�lm�� olabilece�idir.

Akl� ilimlerin terk veya ihmalinin do�ru olmad��n�n bir ba�ka delili, bu derslere ait kitaplar�n medreselerde, de�i�ik zamanlarda, defalarca istinsah edilmeleridir. �rne�in Hisab ilmine ait Hulasat�'l-hisab adl� eser, ilki 1064'te olmak �zere, �e�itli b�lgelerde bulunan 14'den fazla medresede istinsah edilmi�tir Yine Kad�zade-i Rumi'nin Hendeseye ait Tuhfet�'r-re'is adl� eseri de, aralar�nda �stanbul Semaniye ve �ehzade medreseleriyle Bursa Sultaniye medresesinin de bulundu�u 30'dan fazla y�ksek dereceli medresede istinsah edilmi� ve �zerine �ok say�da �erh ve ha�iye yaz�lm��t�r. Kad�zade-i Rumi'nin, Astronomiyle ilgili �erh�'l-mulahhas fi'l-hey'e'si de 20'den fazla medresede istinsah edilmi�tir. Bu �rnekleri �o�altmak m�mk�nd�r .�stinsahlar�n en yo�un oldu�u d�nem 18 y�zy�ld�r. Bu kitaplar� istinsah edenler, m�derrisler veya k�smen de talebelerdir. Bir M�derris veya talebe, kullanmayacaksa bir kitab� neden yazmak veya kopyalamak ihtiyac� duysun. O halde, bu kitaplar kullan�l�yordu, i�leniyordu, isteniyordu ki, istinsah edildiler.

G�r�ld�� gibi, pek �ok kaynak, akl� ilimlerin -hi� de�ilse baz�lar�n�n �medreselerde s�rekli bir �ekilde tedris ve tahsil edildiklerini g�steriyor. S�zkonusu derslerin ihmal edilmelerine dair K.�elebi'ye ait rivayetler okutulduklar�na dair pek �ok rivayet, delil ve belge bulunmaktad�r.

Medreselerin Gerilemesinde Akli �limlerin Rol� Meselesi
Akli �limlerin �hmal edildi�inden hareket eden yazarlar , �fadelerinin devam�nda, bu durumun, �lmin �nk�raz�na yol a�t��n� ve medreselerin gerilemesine birinci derecede sebep oldu�unu ileri s�rmektedirler. Yukar�da ayr�nt�l� olarak verdi�imiz bilgi, belge ve kaynaklar bize, akl� ilimlerin program d�� b�rak�lmalar�n�n s�z konusu olmad��n�, tersine medrese tedrisat�nda bir s�reklili�in, b�y�k bir gelene�in mevcut oldu�unu g�steriyor. Kald� ki, medreselerin gerilemesi ile akli ilimler aras�nda bir ba� kurma, bu kurumlar�n kurulu�, ama� ve i�leyi�leri dikkate al�nd��nda anlams�z -hatta imkans�z �kalmaktad�r. Medreselerin gerilemesinden s�z edildi�ine g�re, bu kurumlar i�in bir geli�me, b�r y�kselme d�nemi kabul ediliyor demektir. �yleyse �u soruyu sormak gerekir. Medreselerin y�kselmesi, akli ilimlerin buralarda okutulmas� neticesinde mi olmu�tur? Osmanl� medreselerinin, 15. as�rda y�kseldi�i ve 16. as�rda en parlak d�nemine ula�t�� genel olarak kabul edilirse, o durumda, bu y�kselmeyi sa�layan temel dinamiklerin akli ilimler oldu�u s�ylenebilir mi? Bu sorulara do�ru cevaplar verebilmek, Medrese sistemini, ama�, i�erik ve i�leyi� a��s�ndan iyi anlamak ve do�ru de�erlendirmekle m�mk�nd�r. Yukarda k�saca de�inildi�i gibi, medrese tedris sisteminde, esas olan dini/nakli ilimlerdir. Akli ilimler ise ara�t�r , asli ilimlere haz�rlay�c� ve yard�mc� derslerdir. Bu itibarla, medreselerin gerileyi�i, hangi devirlerde ne kadar akli ilimlerin okutulup okutulmamas� ile ilgili bir durum de�ildir. B�yle bir kriter, as�l gayesi, dini kaynaklardan yararlanarak g�rev yapacak yarg��, m�ft� ve m�derris yeti�tirmek olan bir e�itim kurumu i�in ge�erli olamaz. Medrese kendisinin asli g�revi olan �slam ilimlerinin e�itim ve ��retimi g�revini, pek �ok d�� etkenler taraf�ndan etkilenmi� olmas�na ra�men, tarih boyunca kesintisiz bir �ekilde s�rd�rm��t�r. Dolay�s�yla medresenin gerileyi�i ve ��k��, iddia edildi�i ve san�ld�� gibi kendi b�nyesi i�ine giren, yava� yava� b�t�n organlar� kemiren ve nihayet �l�me g�t�ren hastal�k gibi bir �flas s�reci de�ildir. Medresenin �'tibar�n�n kayb�n�n sebeb� daha �ok, bu kurumun devlet i�in arzetti�i fonksiyonda aranmal�d�r. �slami bir e�itim kurumu olarak medrese ba�lang��ta devlet elitinin, memurlar�n, m�derrislerin, m�ft�, hakim ve yarg��lar�n ve di�er �nemli devlet g�revlilerinin e�itiminde ve yeti�tirilmesinde �ok �nemli bir rol oynuyordu. Osmanl� y�netimi, me�ruiyetini, �er'i esaslarda ar�yordu. E�itimle beraber y�netim, hukuk, adalet ve yarg� sistemleri de, �er-i �erif esaslar�na g�re bi�imlendirilmi�ti. Bu esaslar�n tesbiti, yorumu ve uygulamas�, medreselerden yeti�en uleman�n yetkisi alt�ndayd�. Ulema ve medrese, sistemin ortas�nda, tam merkezinde yer al�yordu. Uleman�n ba�� eyh�'I-islam, protokolde Vezir-i A'zam'�n arkas�nda kalmas�na ra�men hem Sultan hem de vezirleri, �nemli kararlarlar�n� ve icraatlar�n�, onun onay�na sunmak zorundayd�. Medresenin �retti�i zihniyet ve k�lt�r , sistemin arzu ve hedefleriyle �eli�miyordu. Sistem i�in medrese, medrese i�in de sistem gerekliydi. Bu durum, Tanzimata kadar -daha do�ru bir �fade ile modernle�me s�recinin ba�lamas�na kadar�- devam etti.

Tanzimattan sonra devlet, kendini yeniden tan�mlad�; klasik Osmanl� sisteminde gedikler a��lmaya ve buralara, Avrupa uygarl��n�n �r�n� kurum ve kurulu�lar yerle�tirilmeye ba�land�. Bat�'ya y�neli�, Avrupa'n�n sadece tekni�ini de�il, ayn� zamanda zihniyetini, �deolojisini, felsefesini, bilimini, k�lt�r�n�... de beraberinde getirdi. Bu yeni de�i�im ve d�n��mle medrese, kendini bir anda sistemin merkezinden uzakla�t�r�ld��n� g�rd�. Yerine bat� modeline g�re kurulan e�itim kurumlar� ge�ti. Medreseliler de, hem k�yafetleriyle, hem zihniyet ve ideolojileriyle g�c� ve �ktidar� elinde bulunduranlar�n yan�nda ve yeni sistem i�ersinde ahengi bozan bir g�r�nt�ye sahipti. Medreselerin i�levsizli�i, �flas�,itibar kayb� v.s. ��te burada, bu de�i�im ve d�n��mde aranmal�d�r. Evet, �lim zihniyeti, program, disiplin, devaml�l�k v.s. gibi hususlar bir sistemin sa�l�kl� i�lemesi a��s�ndan �nemli fakt�rlerdir. Ancak, Medreselerin gerilemesi �er�evesinde �ne s�r�len nedenler, 16. as�rdan sonra birdenbire ortaya ��km�� de�ildir.

Sonu�
B�t�n bu bilgi ve belgelerin ��nda konumuzu �u �ekilde sonu�land�rabiliriz:

Akli ilimlerin ihmal ve terkiyle ilgili K.�elebi'nin tenkitleri do�ruyu yans�tmamaktad�r. Konuyla ilgili yeni �al��malar ve bilhassa Prof. Dr. �hsano�lu, K.�elebi'nin rivayetlerindeki �eli�kileri detaylar�yla incelemi�tir.

K. �elebi'nin ''sonradan gelenler, bunlar felsefiyatt�r'' diyerek programdan ��kard�klar�n� iddia etti�i Ha�iye-i tecrid ve �erh-i mevak�f, Kelam ilmine ait olup, sonraki devirlerde de elden d��medi�i anla��lmaktad�r. Medrese e�itim sisteminin do�al bir par�as� olan Kelam ilmi, ya yukarda zikredilen eserler veya bu ilme ait di�er standart ders kitaplar� vas�tas�yla kesintisiz tedris ve tahsil edilmi�tir.

Akli ilimlerin di�er kollar�m te�kil eden derslerin ve bu derslere ait klasik eserlerin, 16. y�zy�ldan sonra da okutulduklar� g�r�lmektedir. Ancak bu derslerin, medrese e�itim sisteminin temelini te�kil etmedikleri, dini-nakli ilimlere 'yard�mc� ders '' olarak de�erlendirildikleri a��kt�r.

Medrese sistemi (program, ama�, i�leyi�, i�erik v.s.) i�ersinde bir b�t�nl�k, bir s�reklilik, de�i�meyen uzun bir gelenek mevcuttur. Dolay�s�yla 15., 16. as�rlarda tahsil ve tedris edilen ilimler, bu s�reklilik ve gelenek gere�i, 17 ., 18., 19. as�rda da vard�r, okunmu�tur ve okutulmu�tur. Medrese sistemi i�inde ilk esasl� de�i�meler, ancak II. Me�rutiyetten sonra ger�ekle�mi�tir.

Akli ilimler sahas�nda ge�erli olan derslerin kalitesi, i�eri�i, amac�yla m�derris ve talebelerin bu alandaki ilmi performanslar�, esas�nda medrese sitemini kavramak a��s�ndan ara�t�r�lmas� gereken �nemli sorular olmakla beraber , bu tebli�in s�n�r�n� ve konusu a�an bir konudur.

Ulum-i akliyenin program d�� b�rak�lmalar� s�z konusu olmad��na g�re, medreselerin gerilemesinde bu ilimlerin ihmalinin birinci derecede amil oldu�u tezi de havada kal�yor, demektir. Esasen, medreselerin y�kselmesi veya gerilemesini akli ilimlerin okutulup okutulmamas�na ba�lamak m�mk�n de�ildir.

Bu s�ylenenlerden, Medrese sisteminin her devirde m�kemmel i�ledi�i, hi� bir kusuru olmad��, burada �ok kaliteli e�itim-��retim faaliyeti y�r�t�ld��, hi� bir ele�tiriyi hak etmedi�i anla��lmamal�d�r.

Ruhr-Universitaet-Bochum

Emin Be�: ''Tarih�e-i Tarik-i Tedris'', �lmiye Salnamesi, s. 647.
Asl� " Hallu'l-Hulasa li-ehli'r-riyasa" d�r ve Ramazan b. Ebi Hureyre el-Cezeri el-Kadiri (1076/1665'te sa�)'nin Hulasatu'l-hisab'a yazd�� bir �erhtir.
Hidayet�'l-hikme'nin bir �erhi olan Kad�mir, ayn� adla me�hur Hind'li Mir H�seyin el-Meybudi'ye aittir.
Celal, Celaleddin ed-Devvani'nin, Taftazani'nin Tehzibu'l-kelam ve'l-mant�k adl� eserine yazd�� bir �erhtir.

Osmanl� Medreselerinde Mant�k E�itimi �zerine
Osmanl� D�neminde Bir �mparatorluk Dili Olarak T�rk�e
Osmanl� Devleti'nde E�itim Hizmetlerinin Finansman�
Osmanl� Medreselerinde Tart��ma Metodolojisi
Akli �limlerin �hmali Meselesi �zerine Baz� M�lahazalar
Son D�nem Ta�ra Medreseleri �zerine Baz� D��nceler
Osmanl� S�byan Mekteplerinde Okutulan Dersler
Osmanl�lar Bilime Set �ekmedi
Bizi Bilimde Geri B�rakan Sebepler Nelerdir?
Amerikan E�itimine Bir Bak��
Muhammed Abd�h'�n Osmanl� E�itim Sistemi Hk. G�r��leri

lionhead

3 Temmuz 2006 20:57

Puslu K�talar Atlas�’yla bir�ok okuru �a��rtan ve sevindiren �hsan Oktay Anar’�n ikinci roman� Kitab-�l Hiyel, “eski zaman mucitlerinin inan�lmaz hayat �yk�leri”ni anlat�yor.

Yafes �elebi, Calud ve Lalezar Necef Bey’den Angilidis Efendi’ye, Samur ve Ya�mur �elebiler’den Uzun �hsan Efendi’ye bir s�r� mucit, hiyelkar, aktar�c�, "rivayet edici", ma�dur, sarho�, meyhaneci, kahveci. Okuyan�n okumayanlara kolay anlatamayaca�� ama insan�n birileriyle payla�mak isteyece�i romanlardan, Kitab-�l Hiyel.

lionhead

3 Temmuz 2006 21:01

�st�n insanlar, mensup olduklar� milletlerin de�il, insanl��n mal�d�r. B�t�n uluslar onlarla gururlan�rlar. ��te Ebu'l-�z de bunlardan biridir.

Buharl� otomatik sistemler 1780 y�l�nda, �sko�yal� M�hendis James Watt taraf�ndan bulundu�u halde, Ebu'l-�z Hidromekanik otomatik cihazlar�, �ok �nceden 1206 y�l�nda, tam 574 y�l �nce, Artuklular devrinde Diyarbak�r'da (Hasankeyf) geli�tirmi�tir.

lionhead

3 Temmuz 2006 21:09

21’nci y�zy�lda ya�anacak teknolojik geli�me h�z�, geli�mekte olan �lkelerin bu alanda politikalar �retemedikleri s�rece �ok h�zl� bir �ekilde geride kalacaklar�n� ortaya koymaktad�r. B�t�n bu ko�ullar, T�rkiye’nin �a�da� m�hendislik e�itimini yayg�nla�t�rmas�n�n yan� s�ra sanayile�meden,teknolojik �ng�r�’den teknoloji �retiminden, ara�t�rma ve geli�tirmeden,�niversite-sanayi i�birli�inden yana politikalara duydu�u gereksinimi �ok a��k bir �ekilde g�stermektedir.

Bu nedenle �lkemizdeki m�hendis ve mimarlar�n daha donan�ml� birikimli ve bilin�li olarak yeti�tirilmesinin yan� s�ra toplumsal ve teknik i�b�l�m� i�erisinde mesleki e�itimleri ile uyumlu �retken bir konuma sahip olmalar� i�in gerekli politikalar�n uygulanmas� da �ok b�y�k bir �nem ve �ncelik ta��maktad�r.
Bu nedenle �a�da� bir m�hendislik e�itimi formasyonunun deformasyona u�ramadan �lkenin kalk�nmas�na y�neltilebilmesinin, �retim ekonomisi, �niversite sanayi i�birli�i ve bilim ve teknoloji politikalar� ve insan kaynaklar� planlamas� temelinde uygulanan kalk�nma stratejileri ile ili�kisi analiz edilmelidir.

�a�da� bir m�hendislik formasyonundan beklenecek olan faydalar�n enformasyon formasyon - deformasyon �evriminde b�t�nc�l bir yakla��mla ele al�nmas� gereklidir.

lionhead

3 Temmuz 2006 21:14

Az Geli�mi�li�in K�skac�ndaki T�rkiye ve M�hendislik Enformasyon - Formasyon - Deformasyon

Giri�
�ok h�zl� ya�anan teknolojik geli�im 21.y�zy�l�n m�hendislik profilini de h�zla de�i�tirmektedir. M�hendislerin e�itimi, mesleki, toplumsal sorumluluklar� ve �retim s�re�lerindeki vazge�ilmez yerleri de bu de�i�imden ayn� �l��de etkilenmektedir ve etkilenmeye devam edecektir. Bu nedenle ya�anan bu s�re�te e�itimi de i�erecek �ekilde m�hendisin de�i�en profiliyle ilgili de�erlendirmeler yap�lmal�d�r .Ancak bunun yan� s�ra azgeli�mi�li�in ve istikrars�zl��n k�skac�ndaki �lkemizde m�hendislerden beklenen temel i�levlerin bilgi toplumuna evrilme s�recindeki sanayi toplumlar�nda h�zla de�i�en m�hendislik profili ve i�leviyle ne �l��de �rt��t�� veya neden �rt��emedi�i de ele al�nmal�d�r.
Bu s�re�te m�hendislik e�itiminin kalitesinin yan� s�ra uygulamada m�hendislik birikiminin kullan�lma d�zeyi ve m�hendislerden ne beklendi�i de sebep-sonu� ili�kileri i�erisinde analiz edilmelidir. M�hendislerin teknoloji �retecek,teknolojik ve bilimsel geli�meleri takip edecek bir formasyonda yeti�tirildiklerini varsaysak bile, mezuniyet sonras�nda �retim s�re�lerindeki �al��ma ko�ullar� ve konumlar� da bu analize konu olmal�d�r.

21’nci y�zy�lda ya�anacak teknolojik geli�me h�z� geli�mekte olan �lkelerin bu alanda politikalar �retemedikleri s�rece �ok h�zl� bir �ekilde geride kalacaklar�n� ortaya koymaktad�r. B�t�n bu ko�ullar, T�rkiye’nin �a�da� m�hendislik e�itimini yayg�nla�t�rmas�n�n yan� s�ra sanayile�me i�in teknolojik �ng�r�, teknoloji �retimi i�in de ara�t�rma – geli�tirme ve �niversite-sanayi i�birli�inden yana politikalara duydu�u gereksinimi �ok a��k bir �ekilde g�stermektedir. Bu nedenle �lkemizdeki m�hendis ve mimarlar�n daha donan�ml� birikimli ve bilin�li olarak yeti�tirilmesinin yan�s�ra toplumsal ve teknik i�b�l�m� i�erisinde mesleki e�itimleri ile uyumlu �retken bir konuma sahip olmalar� i�in gerekli politikalar�n uygulanmas� da �ok b�y�k bir �nem ve �ncelik ta��maktad�r.
Ya�anan t�m geli�meler, konunun b�t�n parametreleriyle birlikte ilgili t�m taraflar�n, �niversitelerin, Sivil Toplum Kurulu�lar�n�n ve Meslek Odalar�n�n ilgi ve �al��ma alan� i�erisinde yer almas� zorunlulu�unu ortaya koymaktad�r. Bu konuda kaybedilen zaman�n bedeli 21 y�zy�lda �lkemiz i�in �ok y�ksek olacakt�r

Bilim Teknoloji ve Refah
Bilimsel bulu�lar�n ve teknolojik ilerlemelerin ekonomik b�y�me ve toplumsal refah i�in yaratt�� f�rsatlardan yararlanman�n ba�l�ca ko�ulu, yeni bilimsel bilginin yenilik�i �r�nlere, proseslere, organizasyonlara, pazarlara ve hizmetlere d�n��t�r�lebilmesidir. K�resel ortamda toplumsal refah art�� sa�layabilmek i�in end�striyel rekabette �st�nl�k ve bunun i�inde teknoloji yetene�inin �st seviyede olmas� gerekmektedir. �st seviyedeki teknoloji yetene�i i�in �nko�ul da bilgi temeli ve �niversite-sanayi i�birli�ini de kapsayacak �ekilde Ar-Ge �al��malar�ndaki derinlik olmaktad�r.

18.y�zy�l sonlar�ndan bu yana �ok h�zl� geli�en teknolojik yeniliklerin itici g�c�n�n bilimsel temelli bilgi oldu�u bilinmektedir.Bundan sonraki geli�melerde bilimsel bilginin etkisini de�erlendirebilmek i�in �u veriye bakmak yeterli olacakt�r; 1760 y�l�nda �retilen bilgi,1760-1950 y�llar� aras�nda ikiye katlanm�� ve art�k her 2-3 y�lda bir tekrar ikiye katlanmaktad�r. 21’nci y�zy�l�n hemen ba�lar�nda kullan�lacak teknolojilerin %70’inin hen�z bilinmedi�i buna kar��l�k bu d�nemde bug�nk� �al��an nufusun %70’inin �al��maya devam edece�i sav�, �zerinde �nemle durulmas� gereken bir �ng�r�d�r. Bilim ve teknolojideki �ok h�zl� de�i�im sonucu yeni bir transformasyon d�neminin ya�and�� ve jenerik teknolojilerin b�y�k �nem kazand�� g�zlenmektedir. Jenerik teknolojiler kapsam�nda �zellikle �ok k�sa bir s�re i�inde insan ya�am�n� ve kalitesini etkileyecek olan molek�ler biyoloji ile ili�kili olarak genetik bilimi ve m�hendisli�i, n�ro-fizyoloji ve beyin bilimine ba�l� olarak yapay zeka, uzay fizi�i ile g�ne� sistemi �al��malar�na ba�l� uzay ve enerji ile ileri malzemeler ve sanayi odakl� ileri bilgisayar uygulamalar� �ne ��kmaktad�r[1].

Geli�mi� ve Geri Kalm�� lkeler Aras�ndaki Belirleyici Unsur
Teknolojik Farkl�l�k, Teknoloji Transfer Mekanizmalar� ve Teknolojinin Derinli�i
"Teknik" ve "Teknoloji" terimleri iki ayr� kavrama i�aret eder. "Teknik", �retimde kullan�lan, bilimsel bilgiye dayal�, metodik s�re�lere (proseslere) ili�kin bir bilgi ve deneyim k�mesini; ‘ Teknoloji ’ ise, s�z konusu teknikleri ve bu tekniklerin uygulanmas� ile ilgili alet, makina ve malzemeleri geli�tirebilmenin bilgi ve deneyimini ifade eder.

Burada �nemli olan nokta, teknolojik bilginin faydaya ve uygulamaya y�nelik olmas�d�r. Teknolojik bilgiyi, bilimsel bilgiden ay�ran nokta budur. K�saca, bilim do�an�n nas�l i�ledi�inin (do�a yasalar�n�n) bilgisi iken, teknoloji do�ay� d�n��t�rebilmenin ve ona egemen olabilmenin bilgisidir.

Bu a��klamalar ��nda daha geni� tan�m� ile; Teknoloji; ‘ara�t�rma-geli�tirme, tasar�m, �retim, pazarlama, sat�� ve sat�� sonras� hizmeti kapsayan bir end�striyel s�recin, etkin ve verimli bir bi�imde ger�ekle�tirilmesi i�in kullan�lmas� gereken bilgi ve becerilerin t�m�’ �eklinde olmaktad�r. Geli�mi� ve geri kalm�� lkeler aras�ndaki s�n�r� belirleyen en temel unsur olan teknolojik farkl�l�k ise teknoloji transfer sistemlerinde kendini g�stermektedir.

Geli�mi� �lkelerde bu sistem, temel bilim, temel ve uygulamal� ara�t�rma ve teknoloji geli�tirme kurumlar�ndan, ulusal end�striye bilgi ak�� sistemi di�er bir deyi�le yatay teknoloji transferi olarak g�zlenirken, az geli�mi� �lkelerde teknoloji transferi dikey teknoloji transferi olarak da alg�lanabilecek geli�mi� �lkelerden �retim teknik ve bilgilerinin aktar�lmas� olarak kar��m�za ��kmaktad�r.
Di�er bir deyi�le, geli�mi� �lkelerde sahip olunan teknolojinin derinli�i fazla, az geli�mi� �lkelerde ise s��d�r. Teknolojinin derinli�i artt�k�a yarat�lan katma de�erin ivmesel bir art�� g�sterdi�i bilinmektedir. Ayn� �ekilde teknolojinin derinli�i ile bilimsel bazl� bilginin do�rudan ili�kisi vard�r ve geli�mi� �lke sistemlerindeki yatay teknoloji transferi mekanizmalar�na anlam kazand�ran a��klaman�n �z� budur.

Bu iki sistem aras�ndaki geli�mi�lik ve az geli�mi�lik s�n�r�n� da belirleyen en �nemli farklar �unlard�r:

a) Yarat�lan Katma De�er / Maliyet oran�ndaki fark,
b) Teknoloji i�indeki g�m�l� bilgiye (tacit knowledge) sahip olma,
c) Zaman.

Bu �� unsurun geli�mi�lik s�recindeki etkilerinin daha iyi anla��labilmesi i�in �ekil 1 ve �ekil 2’de verilen diyagramlar�n ulusal teknoloji haritalar� ile �ak��t�r�lmas� ve sahip olunan ya da olundu�u d��n�len teknolojilerin hangi aral��a geldi�inin bilinmesi gerekmektedir.
Az geli�mi� �lkelerin, �ekil 1’de taral� alan zaman limitinde- uygun maliyetle ve hala mevcut olan bir pazarda pay sahibi olabilmek i�in optimum aral�k- teknoloji transfer etmeleri ve �ekil 2’de belirtilen teknoloji transferinden teknoloji �retme �evrimini ama� edinerek bir politika olu�turmalar� zorunludur.

�ekil 1. Teknoloji Ba�vuru Spekturumu
Kaynak: Hruby. F.Michael, Technoleverage, AMACOM.

�ekil 2. Teknoloji �zd��m�
Kaynak:Kim Linsu,Prof.,Krea’s Experience,Jan.2000

Teknoloji �retme �evrimi ba�l�ca �u a�amalardan olu�ur:

a- Gereksinim duyulan teknoloji tan�m� ve sat�n alabilme (transfer edebilme)
b- Kopyalama ve tekrarlar
c- Yarat�c� kopyalama
d- Tasar�m Yetene�i kazanma
e- Teknolojiyi �z�mseme
f- Teknoloji Geli�tirme
g- Teknoloji �retme
h- Teknoloji sat��.

T�m bu s�re�lerde geli�mi� �lkelerde uygulanan yatay teknoloji transfer mekanizmalar�
Ar-Ge ve �niversite sanayi i�birli�i uygulamalar� vb.-ger�ekle�tirilmek zorundad�r. Teknoloji �retme �evriminde yer alan t�m s�re�lerin yap�labilece�i zaman dilimi de �ekil 1’de belirtilen taral� alan limiti olmak zorundad�r. ��nk�, Bilimsel bilginin art�� h�z�na paralel olarak teknolojinin yar� �mr� de �ok k�salm�� durumdad�r. Daha �nce en ucuz ve en pahal� tan�m� �arap i�in yap�l�rken, �imdi bu �nvan� teknoloji alm��t�r. G�nl�k hayat�m�zda cep telefonlar� ve benzer pek �ok �rnekte oldu�u gibi �ok y�ksek bedeller �deyerek ald��m�z teknoloji tabanl� �r�nler pek k�sa bir s�re sonra al�c� bile bulamaz olmaktad�rlar.

Teknolojinin Toplumsal Denetimi:
Bir bilim adam� teknolojiyi m�kemmel bir otomobile benzetiyor ve ��yle devam ediyor; ‘ancak bu arac�n yol haritas�, geri g�r�� aynalar� ve farlar� bulunmamaktad�r.’
�zellikle deneysel bilimin teknolojiye uygulanmas� ile son 300 y�lda �ok h�zl� ya�anan teknolojik geli�melere paralel olarak teknolojinin toplumsal denetimi sadece bu teknolojilerin denetim d�� geli�mesinden ve kullan�lmas�ndan �ekinen geli�mi� �lkelerde de�il ayn� zamanda az geli�mi� �lkelerde de en uygun teknolojinin (Apropriate Technology) se�imi a��s�ndan �nemli bir g�ndem olu�turmaktad�r.
Daha �nceleri bilime dayal�, bilimden etkilenen ve birbirini destekleyen bilim teknoloji ili�kisinin �zellikle son 25 y�lda teknoloji a��rl�kl� geli�ti�i g�zlenmektedir. Evrensel ve kamusal a��rl�� temsil eden bilimin yerine, sahibinin ��karlar�na a��rl�k veren teknoloji lehine bozulan bu denge, teknolojinin toplumsal denetimini ya da dayatmalar�n k�skac�nda ya�ayan azgeli�mi� toplumlarda kamu ve �lke ��karlar� ad�na denetim yapmas� gerekli unsurlar� �nemli k�lmaktad�r.

�lkemizde de pek �ok yans�mas� bilinen sosyo- k�lt�rel yap�ya uygun olmayan teknolojilerin etkilerine ili�kin en �arp�c� �rneklerden biri Meksika deneyimidir.
Meksika 1988 y�l�na kadar, geleneksel tar�msal �r�nleri ile kendini besleyebilen bir �lke iken, �ok uluslu �irketlerle ve y�ksek teknolojili tar�msal y�ntemlerle ihracata y�nelik de�i�ik �r�nler �retmeye y�neltilmi� ve 1992 y�l�nda buna �dedi�i bedel, tar�m �r�nlerinin 1/3’�n� ithal eder duruma d��erek bu �r�nleri ithal edebilmek i�in petrol gelirlerinin yar�s�n� harcamak olmu�tur.

Teknoloji-M�hendis �li�kisi

‘Uygulamaya d�n��meyen bilim, do�ru ile yanl�� aras�nda bir yerdedir’El-Cezeri

ABD’ de m�hendislik e�itimi programlar�n�n uygunluk de�erlendirmesini yapan ABET (Accreditation Board of Engineering and Technology) tan�m�na g�re;
‘M�hendislik; e�itim, deneyim ve uygulama ile edinilen matematik ve do�a bilimler bilgisinin, do�al g�� ve kaynaklar�n insanl�k yarar�na ve s�rd�rebilirlik ilkeleri dikkate al�narak ve m�hendislik eti�i g�zetilerek kullan�lmas� i�in y�ntemler geli�tirilme u�ra��d�r.’

Frans�z M�hendisler ve Bilim �nsanlar� Ulusal Konseyi (CNISF) ise M�hendisi;
Toplumun be�eri, toplumsal ve ekonomik �gelerini g�z �n�nde bulundurarak, belirtilmi� bir gereksinime, kararla�t�r�lm�� rasyonel kriterlerden hareketle, m�mk�n olan en iyi yan�t� vermek �zere, ki�iler, soyut veriler ya da maddi ara�lar organizasyonu sistemini tasarlamak, ger�ekle�tirmek ya da i�letmek i�in, bilimsel ya da teknik a��rl�kl� bilgi ve yetenek kullanan bir ekonomik �ge’ olarak tarif etmektedir.

Bu tan�mlardan hareketle bir tan�mlama denemesi yapacak olursak; ‘E�itim, deneyim ve uygulama ile, matematik, do�a ve m�hendislik bilimleri bilgileri sonucu edinilen formasyonun, insanl�k yarar�na bir gereksinmeye yan�t vermek �zere ekonomiklik �geleri de g�z �n�nde bulundurularak; teknik a��rl�kl� ekipmanlar�n, �r�nlerin, proseslerin, sistemlerin ya da hizmetlerin tasar�m�, hayata ge�irilmesi, i�letilmesi, bak�m�, da��t�m�, teknik sat�� ya da dan��manl�k ve denetiminin yap�lmas� ve bu ama�larla ara�t�rma-geli�tirme etkinliklerinde kullan�lmas� i�levine m�hendislik denir’ diyebiliriz.
Yap�lan incelemeler m�hendislik bilgisinin yar� �mr�n�n de, farkl� m�hendislik dallar�na g�re 2,5-7,5 y�l aras�nda de�i�ti�ini g�stermektedir.

M�hendis, en k�sa �ekilde ‘bilimi teknolojiye, teknolojiyi uygulamaya d�n��t�ren’ olarak tan�mlan�yorsa, teknoloji yar� �mr� ile m�hendislik bilgisinin yar� �mr�n�n �ak��mas� bir rastlant� de�ildir. G�n�m�zde in�aat m�hendisli�i alan�nda bu yar� �mr�n 3-4,5 y�l aras�nda oldu�u �ne s�r�lmektedir. [4]. Yap�lan ara�t�rmalara g�re M�hendislik mezuniyet bilgisinin %5’i her sene eski ve ge�ersiz hale gelmektedir.
Bu h�zla geli�en teknolojinin etkisi ile m�hendislerin ve m�hendisli�in profilinde ya�anan de�i�imde rol oynayan ba�l�ca fakt�rler ise;

Bilim ve teknolojideki de�i�im
M�hendisin �al��t�� fiziki ve sosyal ortamdaki de�i�im ve
Bilginin artan rol�

olarak kar��m�za ��kmaktad�r.

Ya�anan bu geli�meler “m�hendislik” mesle�inde �ok b�y�k de�i�ikliklere yol a�m�� ve a�maya devam etmektedir. �rne�in “Doku M�hendisli�i, canl� h�creler ve sentetik polimerlerden/liflerden yar� sentetik, canl� doku ve organlar�n tasar�m ve imalat�n� konu almaktad�r. Bu m�hendislik disiplini ilk ticari �r�nlerini 1998 y�l�nda vermi�tir. K�saca g�n�m�zde malzeme teknolojisi ve biyoteknolojide ya�anan ilerlemeler pek �ok m�hendislik kavram�n� k�kten de�i�tirmektedir. Bir di�er deyi�le m�hendislik konusu malzeme, �r�n ve sistemlerin, proseslerin do�as� de�i�mekte ve bir�ok m�hendislik disiplini h�zla birbirine yakla�maktad�r.

M�hendislikte tasar�m ortam� yar�m y�zy�l gibi bir s�rede T cetveli ve s�rg�l� hesap cetvellerinden bilgisayar destekli tasar�m ortam�na(CAD) ilerlemi�tir. Art�k m�hendisler farkl� mekanlarda elektronik ortamda e�zamanl� olarak birlikte �r�n geli�tirebilmektedir. Bilgisayar Destekli Tasar�m�n yan� s�ra Bilgisayar Destekli �malat (CAM) ve Bilgisayar Destekli M�hendislik(CAE) art�k g�n�m�z�n m�hendislik ortam�n� karakterize eden kavramlar olmu�tur.

Hangi Bilgi?

M�hendislik Ya�ama�nda �� Kavram
G�n�m�zde bilgideki art�� h�z�n�n yan� s�ra enformasyon ve telekominikasyon teknolojilerindeki �arp�c� geli�meler ‘bilgi’ye eri�imi de kolayla�t�rmaktad�r. Ancak burada her t�rl� bilgiye eri�imin kolayla�t�� yan�lg�s�na d��lmemelidir. Kolayla�an ‘enformasyon yani i�lenmemi� bilgi’ye ya da en fazla “codified” yani ‘kodlanm��/a��k bilgi’ � ye eri�imdir. Ama “tacit knowledge” yani ‘g�m�l� /�rt�k bilgi’ 2'ye eri�im eskisinden �ok daha zor hale gelmi�tir.

��te ya�anan t�m bu s�re�ler bilginin kayna�� ve de�erlendirilmesinin yan� s�ra m�hendislik ya�am�nda yukar�da say�lan baz� kavramlar�n incelenmesini de gerekli k�lmaktad�r. Ancak burada bilgi ile enformasyonu (”knowledge” ve “information”�) kar��t�rmamak gerekmektedir. Bu iki kavram�n, sonunda akl�n olu�umuna ula�an bir s�recin iki farkl� a�amas�n� olu�turdu�u ileri s�r�lmektedir. Bu s�re� ise: veri(data) � i�lenmemi� bilgi(information) � bilgi (knowledge) �ak�l/bilgelik(wisdom) olarak tan�mlanmaktad�r.

G�n�m�zde e�itim sistemleri art�k ��renme yerine ��renmeyi ��renme, okur-yazar yerine bilgi okur- yazar yakla��m� �zerine kurulmaktad�r. ��renmeyi ��renen ve verilere ula�maktaki zorluklar� a�an bir m�hendisin bu enformasyon’u (information) bilgi’ye (Knowledege) ve bilgeli�e (wisdom) d�n��t�rmesi ve en etken bir �ekilde kullanabilmesinin en temel �art� bir formasyon sahibi olmas�d�r. Diger bir deyi�le al�nan enformasyon’un yani i�lenmemi� bilginin i�lenerek en uygun ��z�me ula�mak i�in kullan�labilmesi, kazan�lm�� formasyon’ und�zeyi ile do�ru orant�l� olarak artacakt�r.

Enformasyon - Formasyon - Deformasyon

M�hendis, mesleki ya�am�nda bize bilgi diye sunulan �eyleri ele�tirip de�i�tirebilmeye �al��abilir. Teknolojik geli�melerin �e�itlendirdi�i ��z�mler aras�ndan �o�u zaman bir se�im yapmak durumunda kalabilir. Bu nedenlerle m�hendisin bilimsel ve toplumsal a��dan en uygun de�erlendirmeyi- teknolojinin toplumsal denetimi de dahil olmak �zere- ve en uygun se�imi yapabilmesi i�in ba��ms�z d��nme ve sorgulama yetene�i temelinde �ekillenmi� bir bilimsel ve toplumsal m�hendislik ‘formasyon’ una sahip olmas� gereklidir. Enformasyon toplumu, bilgi toplumuna ge�i� s�reci, ��renen toplum, ya�am boyu��renim,s�rekli e�itim gibi kavramlar g�n�m�zde ge�mi�ten daha farkl� bir m�hendislik formasyonu gere�ini ortaya koymaktad�r. M�hendisler-mimarlar mesleklerini mesleki ya�amlar� boyunca ve de�i�en ve geli�en teknolojilere sahip olabilmek i�in ��renmeye devam ederler. Bu da ��renme alan�nda s�reklili�in ve deneyimin �nemini ortaya koyar.

Kodlanm�� Bilgi
Baz� kodlar (�rne�in, bir dil) kullan�larak, iletilebilece�i, saklanabilece�i ve ta��nabilece�i bir ortama aktar�lan bilgidir. Di�er bir deyi�le bir sisteme g�re d�zenlenerek, bir bildiriye d�n��t�r�len ve b�ylece herkese a��k hale gelen bilgidir.

�rt�k Bilgi
Bir sisteme g�re d�zenlenmi� olarak haz�r bulunmayan, a��k�a ortaya konmam�� olan bilgidir. “Know-how” olarak and��m�z t�rden bilgiler ya da bir ustan�n marifetinin ard�ndaki bilgiler ‘�rt�k bilgi’dir M�hendislik-mimarl�k alan�nda ya�anan teknolojik geli�imin h�z� g�z�n�ne al�n�rsa m�hendis�e bir ya�am, ��renme ve �retim alan�nda s�reklili�e zorunlu bir ya�am olarak ortaya ��kmaktad�r. Bu s�reklili�in sa�lanmas� i�in de m�hendislik e�itiminde temel bilgilerin sa�l�kl� ve tam olarak verilerek bir m�hendislik formasyonu kazand�r�lmas� b�y�k �nem ta��maktad�r.. Bir di�er deyi�le m�hendis hayat boyu ��renmenin ve ortak ��renmenin metodolojisini ��renmi� olmak zorundad�r. Di�er taraftan s�rekli e�itim ile m�hendislik bilgisinin geli�tirilerek �retime yans�t�labilmesi temel m�hendislik formasyonunun d�zeyi ile do�rudan ba�lant�l� bulunmaktad�r.

M�hendislik e�itimi veren okullar kitlesel e�itim veren kurumlara d�n��t�� l��de ve kalite y�netimi ve de�erlendirmesinden uzakla�t�� l��de b�yle bir m�hendislik formasyonu verebilmekten de uzakla�maktad�r. Uzakla��lan bu kavram, bilimsel bilgi ve teknik nosyonlar kazand�rman�n yan� s�ra ��renciyi ��renim s�resinde ayn� zamanda geli�mi� ba��ms�z d��nebilme yetene�ine sahip, kat�l�mc� ve sorumlu bir vatanda� olmaya da y�nlendirecek olan formasyon kavram�d�r.

��lenmemi� bilgi (enformasyon) �niversite e�itimi d��nda �e�itli kurs, bilgi eri�im olanaklar� ve di�er programlarla elde edilebilir ama m�hendisi daha �nce tan�mlanan bilgi setini (know-how) edinebilme iste�ine, yetene�ine ve becerisine sahip k�lacak bir mesleki formasyon altyap�s�n�n sonradan al�nmas� zor g�r�nmektedir. Bu formasyon, m�hendis�e d��nerek �retmek i�in m�hendisli�in temel ilkelerini benimsemi� olman�n yan�s�ra toplumsal sorumluluk bilinci ta��may� da kapsamal�d�r. Di�er bir deyi�le m�hendis �retim ve yenilikleri yaratma s�recindeki temel konumunda nihai amac�n�n insanlar�n mutlulu�u ve refah� i�in �retmek oldu�unu bilmek ve bunu bilince ��kartmak zorundad�r. Bu durum m�hendisin kat�ld�� s�recin her a�amas�n� , hangi toplumsal yarara katk� sa�layaca�� ve hangi sonuca ula�aca�� a��s�ndan de�erlendirmeye almas�n� gerekli k�lmaktad�r.
Di�er taraftan yukar�da tan�mlanan formasyon ile mezun olunsa bile �zellikle azgeli�mi� �lkelerde uygulama alan�nda m�hendisi yine bir�ok sorun beklemektedir.
T�rkiye’deki baz� �niversitelerden mezun olan bir�ok m�hendisin geli�mi� �lkelerde �ok ba�ar�l� olduklar� bilinmektedir. Bir ba�ka ortamda ba�ar�l� olabilen m�hendislerin i�inden ��kt�� ortamda neden ba�ar�l� olamad�klar� ya da ba�ar� i�in gerekli hangi ko�ullar�n olmad�� kompleks bir sistemler b�t�n� analizinin konusudur.

�zellikle az geli�mi� �lkelerde m�hendislik e�itiminin ,�retim ve istihdam ili�kilerinin ger�ekteki durumuyla uyum i�inde olmamas�,e�itim modelinin toplumsal ve teknik i�b�l�m�n�n �rg�tleni�ine uyumlu ulusal bir model �zerine oturmam�� olmas� sorunlar yaratmaktad�r. Bu durumda m�hendisin mesleki ��reniminde edinmi� oldu�u bilgilerin �nemli bir b�l�m� bu ili�kiler i�erisinde bo�lukta kalmakta pratik kar��l��n� bulamamaktad�r. Bu da m�hendisin genellikle mesleki e�itim ve formasyonu ile uyumlu bir toplumsal konumu elde edememesi sonucunu do�urmaktad�r. Di�er bir deyi�le toplumsal yap� i�inde e�itim ve �retim aras�nda dengeli bir ili�ki kurulamam��sa- sanayile�mede gerilik ,a��k ve gizli i�sizlik ve i� ortam�nda tatminsizlik- e�itilen bireyin mesleki tatmin i�erisinde �reterek,toplumla b�t�nle�erek yarat�c�, sorumlu bir kimli�e sahip olmas� m�mk�n olmaz ve bu durumda bireyin kendisine ve baz� temel de�erlere yabanc�la�mas� s�reci ba�lar.

Mevcut ekonomik ili�kilerin �ekillendirdi�i toplumsal de�erler, “yetkin-yeterli” de�il “yetkili”, “de�erli” de�il de “�nemli” olmay� �ne ��kard�� s�rece bu yabanc�la�ma h�zlanacakt�r. M�hendis, teknolojiyi takip etmeye, �retime ve ��z�m bulmaya endeksli bir ya�am tarz� yerine do�malar ve kat� kabuller aras�na s�k��m�� dura�an bir ya�am tarz�na mahk�m edildi�inde ise mesleki bir deformasyon s�recine girecektir.
Toplumsal ve teknik i�b�l�m�ndeki kaos’un istikrars�zl�k unsurlar� lehine s�rd��, �retimin durdu�u, sanayile�menin norm ve standartlar�ndan uzakla��ld�� ve �a�d�� y�netim anlay��n�n hakim oldu�u ortamlarda m�hendis, mesleki e�itimi ve beklentileri ile uyumlu bir konumu bulamaz , mesleki kimli�ini yeterince ifade edemez ve kendisini geli�tiremez. Ya�anan bu s�re�, al�nan formasyonun deformasyona u�ramaya ba�lad�� s�re�tir. Bu s�recin uzun veya k�sa olmas�n�n �tesinde esas olan ba�lam�� olmas� ve plastik bir deformasyon �eklinde ya�an�yor olmas�d�r. Yani genellikle geri d�n�� yoktur. T�pk� teknoloji gibi.

�lkemizde �zellikle kamu kesiminde �al��an onbinlerce m�hendis ve mimar�n yan�s�ra ,di�er kesimlerde de piyasadaki talebin d�zeyine y�nelik olarak m�hendislik mimarl�k hizmetleri veren meslek mensuplar� yukar�da tan�mlanan s�re�i ya�amaktad�r. Bunun yan�s�ra donan�m ve deneyim kazanabilecekleri en aktif d�nemlerini gizli ve a��k i�siz olarak ge�iren veya mesle�inin d��ndaki i�lerde �al��anlar da do�al olarak bu s�recin i�inde yer almaktad�rlar.

Pozitif bilimlerle sonu� almak i�in formasyon kazand�r�lan m�hendislerin en kolay deforme olabilecekleri ortam mesleki e�itimi ile uyumsuz bir konumda �retimden ve mesleki tatminden uzak kald�klar� ortamd�r. M�hendislik formasyonu kazanm�� bir ki�inin �zellikle bilimsel bilginin ve ��z�m alternatiflerinin �ok h�zl� artt�� a��m�zda mesle�ini uygulamadan ve �retimden uzak kalarak m�hendis kalabilmesi �ok zordur ��nk� m�hendis mesle�ini uygularken ��renmeye devam eder ve mesleki tatmin boyutunu ancak uygulamada ya�ar.

T�rkiye ��in Genel De�erlendirme

D�nyada bilim ve teknoloji alan�nda bu h�zl� geli�meler s�rerken �lkemizde ise m�hendislerin e�itiminden �al��ma ko�ullar�na kadar bir�ok olumsuzluk ya�anmaktad�r. Bir �lkenin

Toplumsal ve teknik i�b�l�m� ile uyumlu bir m�hendislik e�itimi modeli istihdam� politikas� yoksa,
�retim ekonomisine ve sanayile�meye uzaksa,
Bilim ve Teknoloji politikas� yoksa,

b�yle bir kaostan �ncelikle etkilenecek meslek gurubu hem sosyal stat�, hem mesleki tatmin, hem de ekonomik d�zey olarak m�hendis ve mimarlar olacakt�r. 21 nci y�zy�l�n ba��nda m�hendis ve mimarlar�m�z�n %35’inin a��k i�siz oldu�u veya meslekleri d��nda bir i�te �al��t�klar�, �al��anlar�n b�y�k bir b�l�m�n�n ise mesleki tatmin ve m�hendislik heyecan� duymadan mesleklerini uygulad�klar� bilinmektedir. Bir di�er bilinen ger�ek ise �lkemizdeki 200 000 e yak�n k��k ve orta �l�ekli sanayi i�letmesinde m�hendis ve mimar istihdam etme gelene�inin olu�mam�� olmas�d�r.

Uygulamadaki genel politik ve ekonomik tercihlerle,1991 y�l�nda %14 olan yat�r�m b�t�esinin konsolide devlet b�t�esi i�indeki oran� s�rekli azalarak 2000 y�l�nda %5’e d��m��t�r. Bug�nk� durumumuz ise ortadad�r .Bu ekonomik ve politik tercihler ile azgeli�mi�li�in k�skac�na sokulan T�rkiye’de �a�da� bir m�hendislik formasyonu alm�� dahi olsalar,uygulamada m�hendislerimizi bekleyen ko�ullar�n �ok olumlu ko�ullar olmad�� a��kt�r. 21 nci y�zy�lda ya�anacak teknolojik geli�me h�z� geli�mekte olan �lkelerin bu alanda politikalar �retemedikleri s�rece �ok h�zl� bir �ekilde geride kalacaklar�n� ortaya koymaktad�r. B�t�n bu ko�ullar, T�rkiye’nin �a�da� m�hendislik e�itimini yayg�nla�t�rmas�n�n yan�s�ra sanayile�meden,teknolojik �ng�r�’den teknoloji �retiminden, ara�t�rma ve geli�tirmeden,�niversite-sanayi i�birli�inden yana plan ve politikalara duydu�u gereksinimi �ok a��k bir �ekilde g�stermektedir. Bu nedenle �lkemizdeki m�hendis ve mimarlar�n daha donan�ml� birikimli ve bilin�li olarak yeti�tirilmesinin yan�s�ra toplumsal ve teknik i�b�l�m� i�erisinde mesleki e�itimleri ile uyumlu �retken bir konuma sahip olmalar� i�in gerekli politikalar�n uygulanmas� da �ok b�y�k bir �nem ve �ncelik ta��maktad�r.

Konu bu a��dan ele al�nd��nda;

�lkemizde her y�l mezun olan 25 000 m�hendis ve mimar�n b�y�k bir b�l�m�n�n m�hendislik formasyonu a��s�ndan ya�ad�� sorununun sadece �niversitelerimizdeki yetersizliklerden kaynaklan�p kaynaklanmad�� incelenmelidir.
�a�da� bir m�hendislik formasyonu ile mezun olan bir m�hendisten mevcut toplumsal i�b�l�m�nde ve uygulanan politikalar i�erisindeki beklentilerin ne oldu�u d��n�lmelidir.
E�itimin �retime y�nelik oldu�u dikkate al�narak �a�da� bir m�hendislik formasyonuna sahip m�hendislerin deformasyona u�rama s�recinde etkili olan fakt�rlerin ortadan kald�r�lmas�n�n �nemi de�erlendirilmelidir.
Teknolojide ya�anan h�zl� geli�melerin m�hendislik e�itiminde formasyon kazand�rma s�recini etkiledi�i kadar, uzak kal�nd��nda deformasyonu h�zland�ran bir s�re� oldu�u da dikkate al�nmal�d�r.
�a�da� bir m�hendislik formasyonunun deformasyona u�ramadan �lkenin kalk�nmas�na y�neltilmesinin �retim ekonomisi,�niversite sanayi i�birli�i ve bilim ve teknoloji politikalar� temelinde uygulanan kalk�nma stratejileri ile ili�kisi analiz edilmelidir.
M�hendislik e�itiminde kalitenin artt�r�lmas�, kalk�nma stratejilerimize y�nelik planlama ve teknolojik �ng�r� yakla��mlar� i�erisinde ele al�narak mutlaka at�lmas� gereken �nemli bir ad�md�r.Ancak di�er taraftan ba�d�nd�r�c� bir h�zla �o�alan i�lenmemi� bilgiyi (enformasyon) i�leyebilecek donan�m (formasyon) sahibi m�hendis �ayet �retimden kopart�l�rsa ve enformasyon h�z�n�n gerisinde kal�rsa, deformasyon h�zlanacak ve bir s�re sonra art�k aray� kapatmak m�mk�n olmayacakt�r.
Bu nedenle �a�da� bir m�hendislik formasyonundan beklenen faydalar enformasyon formasyon-deformasyon �evriminde b�t�nc�l bir yakla��mla ele al�narak d�erlendirilmelidir.

Kaynak�a

1. I. Ay ‘�niversite �ncesi E�itim ve Ara�t�rmaya Y�nelim’- M�hendislik Mimarl�k E�itimi Sempozyumu, MMO,�stanbul. Ekim 1999
2. Teknoloji �d�l� Tan�t�m K�lavuzu-T�bitak-Tideb-Ankara
3. A.G�ker “Bilim ve Teknolojide De�i�im.De�i�en M�hendislik Profili, Gelece�in M�hendisi” Seminer Notu.Bilkent �niversitesi”Science, Technology and Society Course -8 Kas�m 2000.Ankara.
4. D.Y�ld�z “T�rkiye 2000’li Y�llara Yakla��k 340 000 M�hendis ve Mimarla Girecek” �MO Ankara B�lten Eyl�l-Ekim B�ltenleri 1997-TMMOB-�MO - Ankara �ubesi
5. D.Y�ld�z, M. Kiper “M�hendislik Mimarl�k E�itimi Alan�nda Kaos-Kalite-Kantite �zerine” TMMOB MMO M�hendislik Mimarl�k E�itimi Semp.Bildiriler Kitab�.Ekim 1999.�stanbul.
6. “T�rkiye’de �n�aat M�hendisli�i ��retiminin Tarih�esi” T�rkiye M�hendislik Haberleri-Ekim 1993 Say�: 368.TMMOB.�MO
7. VIII. Be� Y�ll�k Kalk�nma Plan�. DPT Yay�n� 2000 –Ankara.
01-02 Kas�m 2001 tarihinde d�zenlenen IV. Ulusal Makina M�hendisli�i ve E�itimi Sempozyum’nda bildiri olarak sunulmu�tur.

lionhead

3 Temmuz 2006 21:23

...::: M�SL�MAN �L�M �NC�LER�NDEN BAZILARI:::...
�slam Bilim ve Teknolojiye Nas�l Y�n Verdi?
D�nyan�n bug�nk� medeniyet seviyesinde b�y�k pay� olan bilim ve teknolojinin tarihi geli�imi de son derece h�zl� oldu. Peki, bilim ve teknolojinin �nderli�ini �stlendi�i uygarl�k ve k�lt�r alan�ndaki bu de�i�imin tarihsel ba�lang�c� hangi d�nemlerde ba�lam��t�r?
Yukar�da sayd��m�z ke�iflerin tamam�, dokuzuncu y�zy�ldan on d�rd�nc� y�zy�la kadar uzanan d�nya tarihinde, d�nemin en ileri uygarl�� olan "�slam Uygarl��"n�n �r�n�d�r. T�m ya�amlar�n�, dolay�s� ile bilime dair t�m �al��malar�n�n temelini Kuran ayetlerine dayand�ran M�sl�manlar o d�nemde bile bilime sahip ��km��lard�r. Ak�la ve bilgiye dayanan uygarl�klar�, d�nyan�n bug�n sahip oldu�u pek �ok de�ere de kaynakl�k etmi�tir.
Kuran'da, evrenin yarat�l�� ve kainat�n d�zeni ile ilgili ayetlerin bildirilmesi, bilgi sahibi olmaya b�y�k �nem verilmesi, do�ada Allah'�n varl��n�n delillerinin g�r�lmesi, evrendeki her nesne ve varl��n birbirine olan uyum ve ba�l�l��; s�z konusu d�nemde bilimin ilerlemesine yol g�stermi�tir.
Teknik ilimler, t�p, astronomi, cebir ve kimya gibi bir�ok alanda �nemli neticeler elde eden M�sl�man bilim adamlar�, medeniyet ve k�lt�r sahas�nda k�sa zamanda kendilerini t�m d�nyaya kan�tlam��lard�r. Bulu�lar�yla uygarl��n ilk ad�mlar�n�n at�lmas�na vesile olan M�sl�manlar, ilerlemenin yolunu a�m��lard�r. �slam tarihinde, bilim dallar�n� tek tek inceledi�imizde, hepsinin kayna��n�n Kuran-� Kerim oldu�unu, bilimin maddi-manevi her�eyin Allah'�n yaratt�� sistemin bir par�as� oldu�unu defalarca ispat etti�ini g�rmekteyiz.
M�sl�man bilim adamlar� �ncelikle, Bat�'da Roma ve Do�u'da ba�ta �in olmak �zere, di�er devletlerde geli�tirilen bilim ve teknolojiyi rehber alm��lar ve �nemli kaynaklar� terc�me etmi�lerdir. Bu bilgi birikiminin i�inden iman� ve teknik anlamda yanl�� ve tutars�z olan noktalar� ��kartarak, kendilerine fayda sa�layacak duruma getirmi�lerdir. �lk ad�m niteli�indeki �al��malar�n�n ard�ndan, elde ettikleri bilgileri de�erlendirip yorumlayarak bilim ve teknolojiye katk�da bulunmaya ba�lam��lard�r.
Be�inci y�zy�l�n ikinci yar�s�nda do�up geli�en �slamiyet, deneye ve g�zleme dayal� bilimin geli�mesinde �nemli bir rol oynam��t�r.
�slam d�nyas�nda yeti�en bilim adamlar�ndan Cabir Bin Hayyan, 'Kimyasal maddeleri, u�ucu maddeler, u�ucu olmayan maddeler, yanmayan maddeler ve madenler' olarak d�rt grupta toplar. Cabir Bin Hayyan'�n bu �al��mas�, modern kimyan�n kurucusu olarak bilinen Lavoisier'e �nc�l�k eder.
El-Kindi, Einstein'dan 1100 y�l �nce 800 y�l�nda, izafiyet teorisi ile u�ra��r. El-Kindi, 'Zaman cismin var olma s�residir, zamanla bilinebilen ve �l��lebilen h�z ve yava�l�k da hareketin sonucudur. Zaman, mekan ve hareket birbirinden ba��ms�z de�ildir, g��e do�ru ��kan bir insan a�ac� k��k g�r�r, inen insan ise b�y�k g�r�r' der.
T�p ve eczac�l�kta �bn-i Sina ve Razi gibi alimler, anatomi ve tedavi alan�na pek �ok yeni bilgi eklerken; tarih ve co�rafya bilimlerinde Idrisi, Hamevi ve Taberi ve ad�n� bu sat�rlara s��d�ramayaca��m�z pek �ok �slam �limi, bilimsel teorilerde �nemli ilerlemeler kaydetmi�lerdir. �zellikle optik alan�nda, on birinci y�zy�lda �bn-i Heysem, bu bilim dal�n� tek ba��na yeniden in�a etmi�tir. Dokuzuncu y�zy�lda ya�am�� olan Sabit bin Kurra, astronomi alan�ndaki ilk b�y�k yenili�i ger�ekle�tirmi�, Batlamyus�u sisteme dokuzuncu y�ld�zs�z k�reyi eklemi�tir. On��nc� y�zy�lda, bu sistemin kar��la�t�� g��l�kleri fark eden yine M�sl�man astronomlar olmu� ve Batlamyus�u olmayan gezegen modellerini geli�tirmi�lerdir. Bunlar, ger�ekten zamanlar�n�n �ok ilerisinde �al��malard�r. S�z konusu �al��malar� ile bilim tarihine adlar�n� yazd�ran M�sl�man bilim adamlar�, devlet taraf�ndan maddi-manevi destek g�rm��, te�vik edilmi�, halk aras�nda itibar kazanm��lard�r. Ayn� d�nemin Avrupa's�nda ise durum tamamen farkl�d�r. Bilime hizmet eden Avrupal� bilim adamlar�, pek �ok engelleme ile kar��la��p k�s�tlanmakta, hatta �al��malar� tamamen durdurulmak istenmekteydi. (Harun Yahya, Kuran Bilime Yol G�sterir)

D�nyan�n E�imini Hesaplayan Fergani
Harezmi, Hint rakamlar�na s�f�r rakam�n� ekleyerek bug�n kulland��m�z rakamlar� olu�turuyor; fen bilimlerinde, deneyle sabit olmayan bilgilere itibar edilmemesi gerekti�ini s�yleyen Ahmet Fergani, enlemler aras�ndaki mesafeyi hesaplad�� gibi, D�nya'n�n eksenindeki e�imi en do�ru �ekilde hesapl�yordu.
Trigonometrik ba�lant�lar� bug�nk� kullan�lan �ekliyle form�lle�tiren El-Battani, 877 y�l�ndan 929 y�l�na kadar s�rekli astronomik g�zlemler yapar; Tanjant ve Kotanjant'�n tan�m�n� yaparak Sin�s, Tanjant ve Kotanjant'�n s�f�rdan doksan dereceye kadar tablosunu haz�rlar.
Ebubekir er-Razi, cerrahide diki� malzemesi olarak ilk kez hayvan ba��rsa��n� kullan�r; t�p biliminde deney ve g�zlemin �ok �nemli oldu�undan bahseder ve ba�hekimi oldu�u hastanede g�rev alacak olan doktorlar�n uzmanla�malar� gerekti�ini s�yler.
Eb�'l-Vefa trigonometriye Sekant ve Kosekant kavramlar�n� kazand�r�r. G�z�n g�r�lebilir cisimler do�rultusunda ��nlar yayd��n� s�yleyen �klid ve Batlamyus'a kar��; 'G�r�lecek cismin �ekli, ��k vas�tas�yla g�zden girer ve orada mercekler vas�tas� ile nakledilir' diyerek, yapt�� say�s�z denemelerle 'g�ze gelen uyar�lar�n g�rme sinirleri ile beyne iletildi�ini' s�yleyen �bn�-l-Heysem ise optik biliminin �nc�s�d�r.
�e�itli maddelerin birbirinden ay�rt edilme yollar�ndan birinin, maddelerin �zg�l a��rl�klar� oldu�unu s�yleyerek, s�cak su ile so�uk su aras�ndaki �zg�l a��rl�k fark�n� tespit eden el-Beyruni; 973 y�l�nda 'Bilimsel �al��malar�n, deneylerle ispat edilmesi gerekti�ini ve belgelere dayanmas�n�n zorunlu oldu�unu' s�yler. �bnu'n-Nefis, 1200'l� y�llarda, k��k kan dola��m�n� ke�feder.
B�t�n �slam �lkelerinde matematik, t�p, uzay bilimleri ve daha bir�ok ilimin okutuldu�u e�itim kurumlar�, rasathaneler; d�nemin en geli�mi� te�hizatlar� ile donat�lm�� hastaneler, herkese a��k k�t�phaneler bulunmaktayd�. Ba�dat, Harran ve End�l�s ba�ta olmak �zere M�s�r, Kuzey Afrika ve Do�u F�rat �evresindeki bir�ok �slam �ehrinde, e�itim sistemi ve ilim, s�z konusu d�neme �rnek te�kil edecek d�zeyde geli�tirilmi�ti. M�sl�manlar, ya�ad�klar� �ehirleri uygarl�k merkezleri haline getirmi�lerdi. Bunlardan biri olan Kurtuba, hastaneleri, k�t�phaneleri ve Orta Avrupa'dan ��rencilerin e�itim g�rmek �zere geldi�i okullar� ile Avrupa'n�n en modern �ehri olarak bilinmekteydi.

Bilimin M�sl�man �nc�leri Ebul �z El Cezeri
XIII. y�zy�l�n ba��nda, Diyarbak�r Artuklu Saray�'nda 32 y�l ba�m�hendislik g�revi yapt�. El Cezeri, su saatleri, otomatik kontrol d�zenleri, f�skiyeler, kan toplama kaplar�, �ifreli anahtarlar ve robotlar gibi, pratik ve estetik bir�ok d�zeni tasarlayan ve bunlar�n nas�l ger�ekle�tirilece�ini anlatan "Kitab-el Hiyal" adl� kitab�n yazar�d�r.
Cezeri, tarihte siberneti�in kurucusudur. Sibernetik; haberle�me, denge kurma ve ayarlama bilimidir. �nsanlarda ve makinelerde bilgi al��veri�i, kontrol� ve denge durumunu inceler. Bu bilim, zamanla geli�erek bilgisayarlar�n ortaya ��kmas�na imkan tan�m��t�r.
Sibernetik ve otomatik sistemlerin ba�lang�c� konusunda; Frans�zlar Descartes ve Pascal'�; Almanlar Leibniz'i, �ngilizler de R. Bacon'� �ne s�rseler de, asl�nda Cezer� bunu ortaya koyan ve i-lim d�nyas�na sunan ilk bilgindir.

Hazini
Hazin�, �l�� ve tart� teorilerine yapt�� katk� ile tan�n�r. Bilime yapt�� di�er bir �nemli katk� da yer�ekimi hakk�ndaki g�r��leridir. Hazin�, Newton'dan 500 y�l �nce, "her cismi yer k�renin merkezine do�ru �eken bir g��" oldu�unu s�ylemi�tir. Roger Bacon'dan y�zy�l �nce de, d�nyan�n merkezine do�ru yakla�t�k�a, suyun yo�unla�t�� fikrini ortaya atm��t�r.
Hazin�, kimyasal maddelerin yo�unluk ve �zg�l a��rl�klar�n� �l�mek amac�yla icat etti�i hassas terazilerle, kimya bilimine de �nemli katk�larda bulundu. �yle ki, icat etti�i ve "Mizan�'l-Hikme" (Hikmet Terazisi) ad�n� verdi�i bu hassas terazi ile yapt�� yo�unluk ve a��rl�k �l��mleri, g�n�m�z teknolojisi kullan�larak yap�lan �l��mlerden pek farkl� de�ildir.
Elementler ** ****
Alt�n 19.05 19.26
Civa 13.56 13.59
Bak�r 8.66 8.85
Pirin� 8.57 8.40
Demir 7.74 7.79
Kalay 7.32 7.29
Kur�un 11.32 11.35

** Hazini'ye g�re ** Modern kimyaya g�re
Hazin�, Z�c-i Sanacar� (Y�ld�z Katalo�u) adl� eserinde, y�ld�zlar ve gezegenlerle ilgili bilgilere ve Sel�uklu Devleti'nin enlem ve boylamlar�na da yer vermi�tir. ‘Risale fi'l-�l�t' (Aletler Bilgisi) adl� kitap��nda ise g�zlem aletlerini konu alm��t�r.

Musao�ullar�
Benu Musa karde�ler, Abbasi Halifesi Memun (M.S. 813-833) ve onu izleyen halifeler zaman�nda, matematiksel bilimlerin geli�mesi y�n�nde etkin rol oynam�� ki�ilerdi.
Topkap� Saray� III. Ahmed K�t�phanesi'nde bulunan eserlerinde (A3474), sihirli kaplar, f�skiyeler, kandiller, bir dansimetre, bir k�r�k ve bir kald�rma d�zeninden bahsedilmektedir.

H�rizmi
9. Y�zy�l'da H�rizm'de d�nyaya geldi�i i�in H�rizm� ad�yla tan�nan ve b�y�k bir olas�l�kla T�rk olan Muhammed ibn Musa, Memun'un Ba�dat'ta kurdu�u Bilgelik Evi'nde bulunmu� ve bu kurumun k�t�phanesinde matematik ve astronomi alanlar�nda ara�t�rmalar yapm��t�r. Aritmetik ve cebirle ilgili iki yap�t�, matematik tarihinin geli�imini b�y�k �l��de etkilemi�tir.
H�rizm�'nin cebirle ilgili bu yap�t�, 12. Y�zy�l'da Chesterl� Robert ve Cremonal� Gerard taraf�ndan Latinceye terc�me edilmi�tir. Yap�tlar�n en ilgin� y�nlerinden biri, a��lar�n, trigonometrik fonksiyonlarla ifade edildi�ini g�steren bir tak�m tablolar ihtiva etmesidir. Bunlar�n d��nda, H�rizm�'nin y�n bulmada kullan�lan usturlab�n biri yap�m�n� ve di�eri de kullan�m�n� anlatan iki eseri daha mevcuttur. H�rizm�, Batlamyus'un Co�rafya adl� yap�t�n�, ‘Kit�bu Sureti'l-Ard' (Yer'in Bi�imi Hakk�nda) ad�yla Arap�a'ya terc�me etmi� ve b�ylece, Yunanl�lar�n matematiksel co�rafyaya ili�kin bilgilerinin �sl�m d�nyas�na giri�inde �nemli bir rol oynam��t�r..

Ali Ku��u
Semerkant Rasathanesi'nin M�d�rl��'n� yapt�� s�rada, Akkoyunlular ad�na Osmanl�larla bar�� g�r��melerinde bulunmak i�in �stanbul'a geldi. Fatih Sultan Mehmet'in b�y�k deste�ini g�rd� ve Ayasofya Medresesi'nde g�revlendirildi. Burada, Mirim �elebi, Sar� L�tf�, Sinan Pa�a gibi de�erli bilim adamlar�n� yeti�tirdi.
Bilhassa, astronomi ve matematik konular�nda �a��n�n s�n�rlar�n� a�acak kadar �nemli e�itim ve ��retim �al��malar�nda bulunan Ali Ku��u; Ayasofya Medresesi'nin �al��ma programlar�n� da yeniden d�zenlemi�tir.
Semerkant Rasathanesi'nde iken ‘Zic-i Ulu� Bey' (Ulu� Bey'in Y�ld�z Katalo�u) adl� eserin haz�rlanmas� i�in gerekli g�zlem ve hesaplamalar� yapt�. S�z konusu eser, �a��n�n en ileri kurumsal matematik bilgilerini i�erir.
‘Risalet�'l-Fethiye' adl� eseri ise 19. y�zy�lda, �stanbul M�hendishanesi'nde (�stanbul Teknik �niversitesi) ders kitab� olarak okutulmu�tur. Bu eserde, g�k cisimlerinin yere olan uzakl��na yer vermi�; ayr�ca d�nya haritas�n� da kitab�n�n sonuna eklemi�tir. Burada yer k�renin eksenindeki e�ikli�i 23o30'17" olarak tespit etmi�tir. Bu, g�n�m�z modern astronomi verilerine olduk�a yak�n bir tespittir.

�erafeddin Sabuncuo�lu
Fatih Sultan Mehmet d�neminin �nl� doktoru ve t�p bilginidir. ‘M�cerrebname' adl� eserinde, kendi deney ve g�zlemlerine yer vermi�tir. As�l �al��ma alan� cerrahl�k ve deneysel fizyolojidir. ‘Cerrahiyat�'l-Haniye' isimli eserinde, cerrahl�kla ilgili �al��malar�na yer vermi� ve yapt�� cerrahi m�dahaleleri resimlerle tasvir etmi�tir.

Bursal� Ali M�n�i
T�p bilimine yapt�� en �nemli katk�lardan biri ‘K�nak�na' hakk�ndaki �al��mas�d�r. Burada bu a�ac�n kabuklar�n�n humma, s�tma gibi hastal�klara iyi gelmesi ile ilgili g�zlemlerine yer vermi�tir.

...::: islam,bar��,humanizm,bilim,kad�n haklar�,sol,din,demokrasi :::...

lionhead

4 Temmuz 2006 00:11

MAK�NEN�N �Z�NDE OSMANLILAR

D�nyan�n her yerinde oldu�u gibi Anadolu’da da �zellikle su ve havadan yararlan�larak geli�tirilen geleneksel makineler y�zy�llar boyu insanlar�n ya�amlar�n� kolayla�t�rd�. Ama do�u d�nyas�, Avrupa’da ortaya ��kan R�nesans ve Bilim Devrimi sonras�n�n teknolojik geli�meleri kar��s�nda �nderli�i kaybetti. Bu s�re�te Osmanl�lar’�n temel hedefi teknoloji a��n� kapatmak ve �a�� yakalamak oldu.

Prof Dr Atilla Bir
�T� Elektrik Elektronik Fak�ltesi
Do� Dr Mustafa Ka�ar
�� Edebiyat Fak�ltesi Bilim Tarihi A.B.D

Makine, belirli bir i�in ger�ekle�tirilmesinde ya da fiziksel bir i�levin yerine getirilmesinde, insan ya da hayvan g�c�ne yard�mc� olarak kullan�lan ya da t�m�yle onlar�n yerini alan bir d�zen. G�n�m�z d�nyas�nda belirli bir i�te �al��rken hemen hemen hepimiz belli makinelerden yararlan�r�z. �rne�in, her evde bir elektrikli s�p�rge, diki� makinesi, elektrikli t�ra� makinesi yani yap�lan i�leri kolayla�t�ran makineler bulunur. Makineleri kullananlar genellikle makinelerin nas�l �al��t��n� bilmedi�inden, i�g�d�sel olarak onlar�n �ok karma��k oldu�una h�kmederler. Ancak en karma��k makine bile asl�nda belirli bir amaca y�nelik basit elemanlardan olu�an cihazlard�r.
Makine kelimesi ba�lang��ta basit temel elemanlar� ifade etmede kullan�ld�; ancak makine elemanlar� tek bir s�n�fland�rmaya tabi tutulmad�. �skenderiyeli Heron (�.�. 1. y�zy�l) be� temel basit makineden bahsetti: kald�ra�, vin�, makara, kama ve vida. Heron, di�li �ark� kuramsal olarak vince e�de�er kabul etti ve e�ik d�zlemi makine elemanlar�ndan saymad�. Di�er yazarlar viday� kendi ba��na bir elemandan �ok e�ik d�zlemin bir uygulamas� olarak de�erlendirdiler. Geni� makine tan�m�, bug�n yukar�da s�z konusu edilen be� basit makinenin yan� s�ra g�n�m�z karma��k mekanik sistemlerini de kaps�yor. G�n�m�zde genellikle basit makineler kald�ra�, e�ik d�zlem, makara, vin� ve bocurgat, vida, di�li �ark ve kama olmak �zere 7 ba�l�k alt�nda toplan�yor.
Tarihin uzun bir d�neminde bu basit makinelerden olu�an belirli t�rden karma��k d�zenlerin t�rleri ve geli�im evrelerinin �yk�s�, insano�lunun �yk�s�ne yol g�sterdi. D�nyan�n her yerinde oldu�u gibi Anadolu da �zellikle su ve havadan yararlan�larak geli�tirilen geleneksel makineler y�zy�llar boyu insanlar�n ya�amlar�n� kolayla�t�rd�. Kuyu ��kr��, Ar�imet burgusu ya da su salyangozu, tambur, kova dizisi, kep�eli �arklar, b�lmeli �arklar, Takiy�ddin’in alt� silindirli pompas� gibi su kald�rma d�zenleri, geleneksel makine elemanlar�n�n ikinci uygulama alan� olan su de�irmenleri, aralar�nda El Cezeri’nin de bulundu�u �e�itli mucitlerin yapt�� su saatleri, �e�itli i�levlere sahip otomatlar ya da daha �ok e�lence ve estetik zevkleri doyurmaya y�nelik �e�itli otomatlar ve Ben� Musa karde�lerin geli�tirdi�i sihirli kaplar Anadolu’da da geni� bir kullan�m alan� buldu.
Ama teknolojiye ba�l� ihtiya�lar�n� geleneksel makinelerle kar��layan do�u d�nyas�, Avrupa’da R�nesans, Bilim Devrimi sonras�nda meydana gelen teknolojik geli�meler kar��s�nda bu konudaki �nder vasf�n� kaybetti.

TEKN��N PE��NDE OSMANLILAR
Bu s�re�te tarihleri boyunca s�n�rda� olduklar� Avrupal�larla s�rekli m�cadele i�inde ge�en ili�kilerinde Osmanl� �mparatorlu�u da bu de�i�imden pay�n� ald�. Ama Osmanl� �mparatorlu�u, Bat� d�nyas�yla aras�ndaki teknoloji a��n� kapatmak i�in Avrupa’da geli�en her t�rl� tekni�i transfer etti ve g�n�m�ze kadar devam eden �a�� yakalama �abas� i�ine girdi. �ncellikle harp tekniklerinde ve ate�li silah teknolojisinde Avrupa’y� yak�ndan takip eden Osmanl�lar, co�rafya, t�p, saat�ilik, madencilik gibi konularda da bilgileri transfer ettiler.
Osmanl�lar kendi mensup olduklar� k�lt�r ve medeniyetin teknolojik bilgilerinden istifade etmenin yan�nda kendisinde olmay�p da ba�ka medeniyetlerde bulunan teknikleri de hi�bir engelleme olmadan edindiler. �rne�in 15. y�zy�lda Leonardo da Vinci, II. Beyaz�t’a (saltanat� 1481-1512) yazd�� mektupta birka� teknik projeden bahseder. Bunlar aras�nda gemilerden suyu bo�altmak i�in yeni bir dolap (pompa) projesi de bulunmaktad�r. Ayn� �ekilde 17. y�zy�lda �stanbul’da Azapkap�’da Avrupal�lardan ��renilen �am a�ac�ndan tulumbalar yap�ld��n� ve tulumbalarla kuyulardan ve k�plerden kovas�z su �ekildi�inden bahsedilir. 1717 y�l�nda �stanbul’a gelen ve M�sl�man olduktan sonra Ger�ek Davut ad�n� Frans�z as�ll� David adl� bir ki�i �lkesinde emme basma tulumba yapm��, �stanbul’da bu yeni sistemle �al��an bir tulumbac� oca�� kurmu�tur.
Orta �a�’�n ba�lar�nda daha �ok un ��ten de�irmenler i�in g�� sa�layan su �arklar�, giderek madenlerdeki yeralt� sular�n�n y�zeye pompalanmas�, maden cevherinin i�lenip ezilmesi, maden eritme oca��n�n k�r��n�n �al��t�r�lmas�, demir d�vme �ekicinin kald�r�lmas�, tel �ekilmesi, ��rp�c� dibe�i ile b��k�hane testerelerinin �al��t�r�lmas� gibi teknolojik makinelere uygulanm��t�r. B�ylece bir taraftan su g�c� �ngiliz sanayile�mesinin lokomotifi g�revini g�ren k�m�r ve demir �retiminde enerji gereksinimini kar��larken, di�er taraftan tekstil sekt�r�nde otomatik iplik e�irme ��kr�klar� ile otomatik kuma� tezgahlar�n�n �al��t�r�lmas�nda kullan�lm��t�r. Buharl� makinenin ke�finden �ok sonralar�na kadar �nemini yitirmeyen su �ark�, gerek Avrupa’da ve gerekse Kuzey Amerika’da en �nemli g�� kayna�� olmaya devam etmi�tir. Asl�nda sanayi devrimi su �ark�n� devre d�� b�rakmak yerine su �arklar�nda �nemli d�zeltmelere ve geli�melere yol a�m��t�r. Bu a��dan incelendi�inde 18. y�zy�l sonunda Osmanl� sanayile�mesi i�in yayg�n su g�c� kullan�m� ile enerji teknolojisi alt yap�s�n�n yeterli d�zeyde oldu�u anla��lmaktad�r.

�NCE ORDU
Sanayide b�y�k at�l�mlar ya�ayan Avrupa �lkelerinde oldu�u gibi 18. y�zy�l�n ikinci yar�s�, Osmanl� devleti i�in de �slahat d�nemi olmu� ve bu konuda bizzat padi�ah ve idareciler ciddi gayretler g�stermi�lerdir. �lk ciddi �slahat gayreti, daha 18. y�zy�l�n ilk yar�s�nda askeri alanda ba�lat�lm�� ve 1735’te yeni bir Humbarac� Oca�� kurulmu�tur. Ba��na aslen bir Frans�z olan ve �slamiyeti kabul ederek Osmanl� Devleti hizmetine giren Humbarac� Ahmet Pa�a (Alexander Comte de Bonneval) getirilmi�tir. Avrupa �rne�inde kurulan bu ilk askeri te�kilat 1775 y�l�nda yine bir Frans�z subay� olan Baron de Tott’un idaresinde a��lan M�hendishane’nin ilk n�vesini olu�turmu�tur. Bu d�nemde Avrupa’dan �ok say�da uzman ve teknisyenin Osmanl� hizmetine girdi�i ve bunlardan Avrupa’daki son geli�meler konusunda bilgi ve teknoloji transferi konular�nda faydalan�ld�� g�r�lmektedir.
Her konuda oldu�u gibi Avrupa kaynakl� teknoloji ve sanayi konusunda da Osmanl�lar’da en b�y�k at�l�mlar Sultan III. Selim d�neminde (1789-1807) ger�ekle�mi�tir. III. Selim, 1774’te tahta ge�en amcas� Abd�lhamit I d�neminde �slahat�� babas�n�n yolunda ilerlemi� ve veliaht s�fat� ile elindeki olanaklar� kullan�p saltanata geldi�inde y�r�rl��e koyaca�� slahat tedbirleri konusunda kendisini yeti�tirmi�tir. �stanbul’daki Frans�z el�isi Gouffier’in vas�tas� ile yak�n adamlar�ndan �shak Beyi Fransa’ya g�ndererek hem Avrupa devletlerinin durumu hakk�nda, hem de Fransa’n�n askeri durumunun, “kara ve deniz kuvvetlerinin, kalelerinin, tophanelerinin, tersanelerinin” durumu hakk�nda bilgi toplam��, ayn� zamanda Kral Louis XVI ile mektupla�m��t�r. Neticede 1789 y�l�nda ba�a ge�ti�inde Sultan Selim III, ufku geni�lemi� ve devlette �slahat yap�lmas� hususunda fikirleri kuvvetlenmi� bir padi�ah olarak tahta ��km��t�r.
Osmanl� ordusunun 18. y�zy�l boyunca s�rekli bir ba��bozukluk ve karga�a ya�amas�, ayn� s�k�nt�lar�n silah ve m�himmat fabrikalar�na sirayet etmesine yol a�m��t�r. Sultan Selim ve yard�mc�lar�, bu nedenle �slahat planlar� haz�rlarken, askeri teknolojiye �nemli bir yat�r�m yapmay� �n plana alm��lard�r. Bu ama�la bir yandan 1793 y�l� ba��nda Fransa’daki Valence top d�k�mhanesi direkt�r� Guion Pompe-lonne y�netiminde top ve hafif ate�li silahlar i�in �al��malar ba�lat�rken, di�er yandan Bak�rk�y’deki Baruthane-yi Amire ile Selanik, Gelibolu, Ba�dat, Kahire, Belgrad ve �zmir’deki yerel baruthanelerin �slah edilmesi i�in 1790 y�l�ndan itibaren gayret i�ine girilmi�tir. �zellikle 1794 y�l� ba�lar�nda Evakil Efendi adl� bir Ermeni ustan�n y�netiminde K��k�ekmece’nin hemen kuzeyinde Azadl� mevkiinde in�a ettirilen yeni ve b�y�k baruthanede ger�ekle�tirilen ba�ar�l� �retim, Bak�rk�y, Gelibolu, Selanik ve �zmir’deki tesislerin devre d�� b�rak�lmas� sonucunu getirmi� ve 1795’den itibaren Osmanl� ordusu ve donanmas�n�n cephane gereksinimleri sorunsuz olarak kar��lanabilmi�tir. Azadl� tesislerinin en �nemli �zelli�inin ise t�m makine aksam�n�n enerji ihtiyac�n�n su �arklar� ile sa�lanmas�yd�.
1795-1798 y�llar� aras�nda yeralan Napolyon Bonapart’�n M�s�r ��kartmas�na kadar Hask�y hari� di�er t�m Osmanl� silah fabrikalar�n�n y�netimi Aubert ve Cuny adl� iki Frans�z uzmana b�rak�lm��ken, bu tarihten sonra �ngiliz ve �sve� subaylar� bu g�revleri devralm��lard�r. Bu d�nemde silah teknolojisi i�in yap�lan �al��malar k�s�tl� sonu�lar vermi�se de bunun yan alanlar� olan madencilik (bak�r ve demir �retimi) ve d�k�m teknolojisi konular�nda �nemli d�zenlemeler ger�ekle�tirilebilmi�tir. Kara ordusundaki �slahat�n g�� ve yava� ilerlemesine kar��l�k donanmada ve Tersane-i Amire’deki �slahatlar �ok daha h�zl� sonu�lanma�t�r. 1793 yaz�ndan itibaren gerek Tersane-i Amire’deki yeniden yap�lanma, gerekse gemi in�aat�n�n bir Frans�z denizcilik m�hendisi olan Jacque Balthasard Le Brun ve iki yard�mc�s� Jean Baptiste Benoit ve Toussauit Petit ile ger�ekle�tirilen �ok modern bir donanma, Osmanl� deniz kuvvetlerini inan�lmaz bir �ekilde �slah etmi�tir. 1804 y�l�na kadar Osmanl� donanmas�na 45 yeni sava� gemisi kat�lm��, gerek gemi m�hendisleri ve gerekse Hask�y’deki M�hendishane’de yeti�tirilen deniz subaylar� en �st d�zeyde becerilerle donat�lm��lard�r.

AVRUPA’DAN TEKNOLOJ� TRANSFER�

Avrupal� bilim adamlar�n�n yan�nda yeti�en ve daha sonra M�hedish�nelerde hocal�k yapan ilk nesil Osmanl� modern bilim adamlar�, Avrupa teknolojilerinin �lkeye transferinde etkili olmu�lard�r. Bunlar ilk buharl� makineleri almak ve kullanmak �zere g�revlendirilmi�lerdir. M�hendishane-i Berri-i H�mayun’un ilk hocalar�ndan H�seyin R�fk� Tamani (�l. 1816), Yahya Naci Efendi gibi bilim adamlar� 18. y�zy�l�n sonlar�nda Sanayi Devrimi’ni Osmanl� Devleti’nde ilk tan�t�m�n� ger�ekle�tirmi�lerdir. Yine ayn� d�nemde M�hendishane halifelerinden aslen bir �ngiliz olan M�hendis Selim A�a Kaptan-� Derya Gazi (K��k) H�seyin Pa�a’n�n emriyle Osmanl� Tersanesinde in�a edilmekte olan “b�y�k havuz”da ve di�er projelerde kullan�lmak �zere buhar g�c�yle �al��an tulumba almak �zere �ngiltere’ye g�nderilmi�tir. 1803 y�l�nda ger�ekle�en bu olay, Osmanl� tarihinde Avrupa’daki Sanayi Devrimi’nin sonu�lar�n�n transferi konusunda bilinen ilk te�ebb�st�r.
�nceleri do�rudan Avrupa’dan ithal yoluyla elde edilen buhar makinelerinin �ok ge�meden �stanbul’da imal edilmesi yoluna gidilmi�tir. Padi�ah’�n emriyle “saye-i �evket-vaye-i m�lukanelerinde Avrupa’da yap�lan �eylerin c�mlesi ma� ziyade burada dahi yap�lmas� m�yesser olmakda oldu�u misill� bu husus i��n dahi hezarfen bir kullar� tedarik olunub da gerek kazgan ve gerek sa�ire edevat ve �arhlar�n suret-i i�maliyesi tahsil olunmak m�mk�n olaca�� hat�r-g�zar ve ma�lum-� h�mayun-� m�lukaneleri” Avrupa’da yap�lan her �eyin fazlas�yla Osmanl�’da da yap�lma yollar� aranm��t�r.
1830-1836 y�llar� aras�nda M�hendishane-i Berri-i H�mayun’un ba��nda bulunan Ba�hoca Haf�z �shak Efendi (�l. 1836) modern bat� bilimlerinin Osmanl� devletinde tan�t�lmas�n� ve Osmanl� e�itim m�esseselerine giri�ini sa�layan en �nemli simalardan birisiydi. �al��kanl�� ve h�zl� terc�me yapma yetene�i ile �mr�n�n 1824-1836 y�llar� aras�ndaki d�neminde 11 ciltten olu�an 7 eser verdi�i bilinmektedir. Bu eserlerinden en �nemlisi de 4 ciltlik Mecmu-i Ul�m-� Riy�ziye’sidir. Bu eser, matematik, fizik, kimya, astronomi, biyoloji, botanik, zooloji, mineraloji, gibi bir�ok tabii ve riyazi bilimlerin bas�l� T�rk�e metinlerini bir arada sunan ilk kitap, ilk te�ebb�s olmas� bak�ndan �nemlidir. Onun bu mecmuas�nda yer alan mekanik ve hidrolik konusundaki yaz�s� bug�ne kadar incelenmemi�tir. �shak Efendi, ayr�ca top d�k�mc�l��, jeodezi aletleri ve istihkamc�l�k gibi askeri teknikler sahas�nda geni� bir yelpazede eserler vermi�tir.
Osmanl� d�neminde T�rkiye’de hi�bir zaman tam manas�yla sanayi devrimi ya�anmazken, devlet �zellikle askeri ihtiya�lar� g�z �n�nde bulundurarak Zeytinburnu Demir Fabrikas�, Beykoz Deri Fabrikas� gibi b�y�k sanayi i�letmeleri kurmu�tur. Bunlar d��nda harp sanayine y�nelik olarak Tersane’de buharl� gemi yap�m� da bir �l��de ger�ekle�tirilmi�tir.
Sivil sahada ise ekonomisi topra�a ba�l� bir �lke olan Osmanl�’da tar�mda makinele�me d�nemi ba�lad��nda �zellikle zirai aletler ve makineler Avrupa’dan ithal yoluyla getirtilmi�tir. Ender olarak b�y�k �iftlik sahibi ayd�nlar taraf�ndan geli�tirilen tar�m makinelerine de rastlanmaktad�r. Bunlardan Bursa’da ziraatla u�ra�an Rauf Pa�a bir harman makinesi icat etmi� ve bunu kullanm��t�r.
MEKTEB-� BAHR�YE-� �AHANE’DE BA�LAYAN E��T�M
T�rkiye’de makine m�hendisli�ine y�nelik e�itim ve ��retim, ilk kez bug�nk� �stanbul Teknik �niversitesi’nin temelini olu�turan Mekteb-i Bahriye-i �ah�ne’de ba�lam��t�r. Bahriye Mektebi’nin yeniden d�zenlenmesi sonucunda okulun ��retim s�resi d�rt y�l� idad� (lise), iki y�l� harbiye ve iki y�l� da denizde e�itim olmak �zere sekiz y�l olmu�tur. Harbiye s�n�flar�n� bitirenler m�hendis (te�men) r�tbesini al�p iki y�l daha denizde e�itim g�r�yorlard�. Harbiye b�l�m�nde 1866 y�l�ndan ba�layarak harp s�n�f� olarak adland�r�lan “g�verte” ve “in�aiye” s�n�flar� yan�nda “buhar (makine)” s�n�f� a��lm��t�r. Bu y�l harbiye s�n�flar�na ge�en ��renciler 1870’de g�verte, in�aiye ve makine m�hendisleri olarak mezun olmu�lard�r. Bahriye Mektebi’nde a��lan “buhar (makine)” s�n�f�ndan mezun olanlar asl�nda makine m�hendisi olmay�p “gemi makineleri i�letme m�hendisi”dirler. Bu makine m�hendislerinden Ahmed [Besim] Efendi (Pa�a ; 1850 - 1828) mezun olunca Tersane-i �mire’de ba�m�hendis olan Shanks’�n yan�na yard�mc� olarak atanm��, 1873’de onun ayr�lmas� �zerine ba�m�hendis olmu� ve bu g�revini 1909 y�l�na kadar s�rd�rm��t�r. Ahmet Besim Pa�a bu d�nemde buhar makinesi tasar�mlar� yapm�� ve bu makineler im�l edilerek �e�itli gemilere tak�lm��t�r. Osmanl� d�neminde Ahmed Pa�a d��nda makine tasar�m� yapan bir ba�ka m�hendis bilinmemektedir.
T�rkiye’de 1926 y�l�na gelinceye kadar makine ve elektrik m�hendisli�i alan�nda Bahriye Mektebi d��nda e�itim ve ��retim s�z konusu olmam��t�r. Bu d�nemde Avrupa’n�n �e�itli �lkelerinde ��renim g�rm�� olan az say�da makine ve elektrik m�hendislerine rastlanmaktad�r. Cumhuriyet’in ard�ndan bir yandan Avrupa’n�n �e�itli �lkelerine m�hendislik ��renimi g�rmek �zere ��renci g�nderilmeye ba�lanm��, �te yandan da ihtiya� duyulan m�hendislik alanlar�nda (makine, elektrik ve maden) ��retim kurumlar� a��lmas� yoluna gidilmi�tir.
Sanayi devrimi s�recinde Avrupa ile aras�nda meydana gelen u�urumu kapatmak ve tekrar teknolojide eski �nder konumuna ula�mak �midiyle b�y�k gayret g�steren Osmanl�lar, yine de teknolojinin h�z�na hi�bir zaman yeti�emediler. �ok nadir, k��k te�ebb�sler de seri �retime d�n��meden ferdi u�ra�lar olarak kald�. Bunun yan�nda sat�n alma yoluyla d�nya teknolojisini �ok yak�ndan takip ve taklit etme noktas�nda b�y�k ba�ar� g�sterdiler. S�recin b�yle geli�mesinin nedeni, Osmanl� �mparatorlu�u’nun ekonomik, k�lt�rel ve siyasi pek �ok �zelli�inde sakl�d�r.

lionhead

4 Temmuz 2006 00:14

YALNIZ T�RK�YE�N�N DE��L D�NYANIN TEKNOLOJ� DEV�: TEI

TUSA� Motor Sanayii A� (TEI), askeri ve ticari havac�l�k sanayiinde ileri teknolojiye sahip �r�nleri ve modern �retimiyle yaln�z ulusal de�il, uluslararas� ba�ar�lara da imza at�yor. NASA, GEAE, T�B�TAK gibi ara�t�rma geli�tirme kurumlar�yla ortak faaliyetler y�r�ten TUSA� Motor Sanayii A�, 7 Avrupa �lkesinin �Gelece�in B�y�k U�a�� projesinde de yer al�yor. TEI�nin her ge�en g�n geli�en teknolojik g�c�n� TUSA� Motor Sanayii A� Genel M�d�r� Tayfun Mutlu anlat�yor...

Askeri ve ticari havac�l�k sanayiinde y�ksek teknolojiye sahip �r�nleri, kalitesi ve modern �retimiyle TEI, uluslararas� alanda isim yapan kurulu�lar�m�zdan biri. Bize TEI�yi anlat�r m�s�n�z?

Tusa� Motor Sanayii A.�. (TEI), T�rk ortaklar ve General Elektrik (ABD) aras�nda imzalanan ortakl�k anla�mas� ile 1985 y�l�nda kurulmu� olan bir anonim �irket. TEI�nin T�rk ortaklar�, TUSA� - T�rk U�ak Sanayii A.�., T�rk Silahl� Kuvvetlerini G��lendirme Vakf� ve T�rk Hava Kurumu. TEI, �ncelikle F-16 u�aklar�n�n F110-GE-100/129 motorlar� olmak �zere, u�ak motorlar� �retim teknolojisinin transferi, par�a �retim kabiliyetinin kazan�lmas�, u�ak motorlar�n�n montaj�, kontrol� ve test kabiliyetinin kazan�lmas� amac�na y�nelik kuruldu. Bug�n ba�lang�� hedeflerini a�t�, havac�l�k ve uzay sanayii gibi yo�un rekabete dayal� bir alanda teknoloji ve kalitesi ile bir d�nya �irketi konumuna geldi. TEI�nin ana faaliyet alanlar�n�, u�ak/helikopter motorlar� ve gaz t�rbinleri i�in par�a imalat�, motor montaj ve testi, sat�� sonras� hizmetler ve ara�t�rma-geli�tirme �al��malar� olarak �zetlemek m�mk�n. �irketimiz, Hava Kuvvetleri Komutanl��na teslim edilmi� F110-GE-100/129 motorunun montaj ve testinin yan�s�ra, 17 de�i�ik motor program�na ait 363 de�i�ik konfig�rasyonlu u�ak/helikopter motor ve gaz t�rbin par�as� �retiyor ve �retti�i par�alar�n y�zde 90��n� ABD, Fransa, Avustralya, Romanya ve �svi�re�ye ihra� ediyor. 1987-2002 y�llar� aras�nda ger�ekle�en toplam ihracat miktar�m�z 450 milyon dolar.
TEI, 1998 y�l�nda tamamlad�� F110 projesinin ard�ndan gerek askeri gerek ticari motor aksamlar� �retiminin yan� s�ra NATO AWACS u�aklar�na ait �TF33 Motoru Depo Seviyesi Bak�m��, �Cougar Helikopteri Makila 1A1 Motor Montaj� -Testi� ve �Ejekt�r Sistemi Geli�tirme� gibi projeleri y�r�tt�. TEI, T�rkiye�de u�ak motor sanayiinin odak noktas� oldu; dahas� ufku d�nyaya a��k bir kurulu�. Ger�ekle�tirdi�i �retim ve ihracat sonucu sa�lad�� d�viz girdisinin yan� s�ra, g�n�m�ze kadar yapt�� i�ler ve yaratt�� istihdamla da �lkemiz ekonomisine ciddi katk� sa�l�yor.

TEI, T�B�TAK, GEAE ve NASA ile birlikte m�hendislik tasar�m ve geli�tirme projelerini de y�r�t�yor. �rne�in J85 Ejekt�r Sistemi Geli�tirme Projesi. Bu projeyle de 2002 �hracat Te�vik �d�l�n� ve General Elektrik U�ak Motorlar� taraf�ndan �2002 Brian H.Rowe M�hendislik �d�l��n� kazand�. Bu projeyi ana hatlar�yla anlat�r m�s�n�z?

Kal�c� u�ak motor sanayiinden bahsedebilmek i�in vazge�ilmez �nemde oldu�una inand��m�z �r�n geli�tirme konusunda y�llardan bu yana b�y�k gayretler sarfediliyor, �ok �nemli ad�mlar at�l�yor. Ge�ti�imiz d�nem i�inde �r�n geli�tirme konusunda �ok �nemli a�amalar kaydedildi. J85 Ejekt�r Sistemi Geli�tirme projesi bunlardan biri. Bu projeye, AR-GE �al��malar�m�z kapsam�nda a��rl�kl� olarak ger�ekle�tirilen bilgisayar destekli tasar�m ve bilgisayar destekli m�hendislik uygulamalar� �er�evesinde somut projeler �retme �abas�yla 1996 y�l�nda ba�lad�k. T38 ve F5 u�aklar�nda yak�t tasarrufu sa�layacak ve motor tepkisini art�racak bir ejekt�r �nozul�un tasar�m�, geli�tirilmesi, u�u� ve yer testleri, sertifikasyonu, imalat� ve pazarlanmas� amac�yla y�r�tmekte oldu�umuz bu proje, fiziksel �retimden bilgi �retimine ge�i� d�neminin en �nemli ad�mlar�ndan biri.
J85 Motoru Ejekt�r�n�n prototip tasar�m�, TEI ve GEAE m�hendisleri taraf�ndan planlanan bir i�b�l�m� i�inde ger�ekle�tirildi. Prototip imalat�, TEI�de geli�tirilip tamamland�; 1998 y�l�nda, yer ve u�u� testleri yap�ld� ve beklenilen performans de�erleri ba�ar�yla elde edildi. 1998 y�l� ortalar�nda kalifikasyon par�as� tasar�m� yap�ld�; yeni tasar�m�n �retimi 2000 y�l�nda TEI�de tamamland� ve prototiplerin son testlerinin yap�lmas�n�n ard�ndan, seri �retim �al��malar�na ge�ildi. Bu projede �retim halen yo�un olarak devam ediyor. Bug�ne kadar toplam 107 u�akl�k ejekt�r kit �retildi ve m��teriye teslim edildi.

TEI, yedi Avrupa �lkesi taraf�ndan desteklenen bir konsorsiyum projesi olan A400M Gelece�in B�y�k U�a��/FLA program�na da kat�l�yor. Bu projeden s�z eder misiniz? TEI�nin bu projeye katk�s� ne olacak?

TEI olarak son y�llarda �zellikle AR-GE b�l�m�n�n b�y�t�lmesi ve altyap�s�n�n sa�lamla�t�r�lmas� i�in �al��malara h�z verdik; gerekli her t�rl� donan�m� da sa�lad�k. Ejekt�r Sistemi Geli�tirme Projesi ile m�hendislik, tasar�m ve geli�tirme konular�nda �ok �nemli olan altyap�y� olu�turduktan sonra yeni projelere y�neldik. Ge�ti�imiz g�nler i�inde gerek ulusal havac�l�k sanayimiz gerekse �irketimiz a��s�ndan �nemli olan Gelece�in B�y�k U�a�� (FLA) Projesi ile ilgili bir s�reden beri devam eden yo�un �al��malar� sonu�land�rd�k. TEI, Avrupa�n�n �nde gelen u�ak motor firmalar� ile birlikte, Airbus Military Corporation taraf�ndan �retilecek Gelece�in B�y�k U�a�� (FLA)�n�n TP400-D6 motorlar�n�n tasar�m, geli�tirme ve �retim faaliyetlerini ger�ekle�tirecek. FLA projesi, halihaz�rda Avrupa �lkelerinde kullan�lmakta olan askeri nakliye u�aklar�n�n yerini alacak bir u�a��n hem tasar�m�, hem geli�tirilmesi hem de �retimi faaliyetlerini i�eriyor. Proje kapsam�nda u�ak tasar�m ve �retim faaliyetlerini y�r�tmek �zere ana y�klenici olarak Airbus Military Corporation firmas� kuruldu ve 2009-2021 y�llar�nda T�rkiye, Almanya, Fransa, �ngiltere, �spanya, Bel�ika ve L�ksemburg i�in u�ak �retimi yap�lmas� planland�. Projede Avrupa�l� motor �reticileri var. Fransa�dan Snecma Moteurs, �ngiltere�den Rolls Royce, Almanya�dan MTU ve �spanya�dan ITP olu�turdu�u EPI (EuroProp International) grubunun teklif etti�i TP400-D6 motoru, Airbus Military Corporation taraf�ndan 6 May�s�ta se�ildi. �Three-Shaft Turboprop� teknolojisi ile �retilecek motor projesinde, TEI ve ITP (Industria de Turbo Propulsores-�spanya) firmalar� i�birli�i yap�yor. TEI, ITP firmas�yla Haziran�da �End�striyel ��birli�i Anla�mas�� imzalad�. TEI, motorun tasar�m ve geli�tirme �al��malar�na, TEI-Eski�ehir tesisleri ile �spanya�n�n Madrid ve Bilbao �ehirlerinde i�tirak edecek.
U�a��n stratejik ve taktik g�rev performans�n� kar��layabilmek �zere, her u�akta d�rt adet kullan�lacak yeni jenerasyon TP400-D6 motorunun tipi Three-Shaft Turboprop, g�c� 11.000+ shp (Deniz Seviyesi), maksimum pervane h�z� 840 rpm, bas�n�/s�k��t�rma oran� 25, a��rl�� 1,830 (Kuru), uzunlu�u 3,500 mm, pervanesi 17,5 feetpropeller, 8 blades olacak. TEI, uluslararas� TP400-D6 motor projesinde Front Structure Mod�l tasar�m�n�, bunun geli�tirilmesini, sertifikasyon testlerinin yap�lmas� ve �retimini �stlenecek. Ayr�ca Turboprop Nozzle Mod�l��n�n de ayn� �ekilde tasar�m�n�, geli�tirilmesini, sertifikasyon testlerinin yap�lmas� ve �retimini y�r�tecek. Avrupa�da 5 farkl� motor bremzesinde ger�ekle�tilecek motor test faaliyetleri i�in ��zel Test Ekipmanlar� (�TE)� tasar�m� ve tedari�i de TEI�n�n bu projedeki g�revleri i�inde. Bu noktada TEI, tasar�m teknolojileri edinimi kapsam�nda u�ak motorlar�na ait so�uk b�lgelerin tasar�m� konusunda �Aerodinamik Tasar�m, Mekanik Tasar�m, Detayland�rma, Yap�sal Analiz, Termal Analiz, A��rl�k Hesaplar�, �m�r Hesaplar�, Malzeme ve Prosesler ile Hava ve Ya�lama Sistemleri Tasar�m�� kabiliyetlerini kazanarak, uluslararas� projelerde s�z sahibi olacak. �leri teknoloji m�hendislik yaz�l�m ve donan�mlar�n�n kullan�laca�� Ar-Ge �al��malar�, TEI�nin m�hendis ve teknisyenleri taraf�ndan 2009 y�l�na kadar T�rkiye ve �spanya�da s�rd�r�lecek. Seri �retimi, 2009 y�l�ndan itibaren ba�layacak ve TEI-Eski�ehir tesislerinden motor mod�llerinin sevkiyatlar� ger�ekle�tirilecek. �� b�l�m� �er�evesinde, TEI taraf�ndan tasarlan�p, geli�tirilen ve �retilen mod�ller ve motorun �mr� boyunca yedek par�a ihtiya�lar� da TEI taraf�ndan sa�lanacak.
TEI�nin �retim tesisleri ger�ekten bu kadar b�y�k projelerin alt�ndan kalkabilecek �l��de, en y�ksek teknoloji, tezgah ve te�hizatla donat�lm�� durumda. Burada �retti�imiz y�zbinlerce motor aksam� ile mod�l�n �o�unda tek tedarik�i TEI. Kuruldu�umuz tarihten itibaren y�klendi�imiz b�t�n projeleri ba�ar�yla yerine getirdik. Sonu�ta da havac�l�k ve uzay sanayii gibi yo�un rekabete dayal� bir alanda kulland��m�z ileri teknoloji ve kaliteli �retimle bir d�nya �irketi haline geldik.

ABD ile �ngiltere�nin ortakla�a y�r�tt�kleri, 2008 y�l�ndan itibaren servise girecek olan M��terek Taarruz U�a�� (JSF) Projesi�ndeki TEI�nin faaliyetleri hakk�nda bilgi verebilir misiniz?

TEI, 1998 y�l�ndan beri proje kapsam�ndaki t�m faaliyetlere i�tirak ediyor. Lockheed Martin, Boeing, General Electric ve Pratt & Whithey firmalar�yla muhtelif g�r��meler yap�ld� ve projede gerek ara�t�rma ve geli�tirme gerekse �retim ve sat�� sonras� faaliyetlerden i� pay� almak hususunda �al��malar s�rd�r�ld�. Havac�l�k sekt�r�nde 21.y�zy�l�n en �nemli projelerinden biri �Joint Strike Fighter Projesi� olacak. Bu projede de T�rkiye�nin �nde gelen motor ve motor aksam� �reticisi olarak TEI yer al�yor. Sistem geli�tirme ve uygulama faz�ndan itibaren �r�n geli�tirme, �retim ve sat�� sonras� hizmet alan�ndaki t�m faaliyetlerde bulunmak amac�yla �al��ma ve temaslar�m�z devam ediyor.

lionhead

4 Temmuz 2006 00:18

ANADOLU’NUN DAH� M�HEND�S�: CEZER�

�ki y�zy�l �nce sanayi devrimini yapm�� Bat� d�nyas�yla kar��la�t�r�ld��nda T�rkiye’nin tasarlay�p, yapma anlam�nda makinelerle ge�mi�inin �ok eskiye dayanmad��, Anadolu insan�n�n icatlar�n�n son derece s�n�rl� kald�� ok yayg�n bir kan�. Elbette �retim s�re�lerini d�n��t�rme, kitlesel �retime olanak tan�ma ve end�striyel geli�imi h�zland�rma anlam�nda �ok da yanl�� bir kan� de�il. Ama... ��te her �eyin bir “ama”s� var.
Tarihin g�lge d��m�� yapraklar� aras�ndan Bedi�zzaman Eb�’l �z �bni �smail �bni Rezzaz El Cezeri bize bakarken, bunlar� s�ylemek hi� de kolay de�il. ��nk� Artuklu T�rklerinin Diyarbak�r’da h�k�m s�rd�� y�llarda Artuko�ullar� Sultan� Mahmut bin Mehmet bin Kara Aslan’�n saray�nda 32 y�l m�hendislik yapan Cezeri’nin bulu�lar�, as�rlar sonra hayat bulan bir�ok teknik arac�n temelini olu�turdu.
Do�um ve �l�m tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte 1136-1206 y�llar� aras�nda ya�ad�� tahmin edilen Cezeri’nin su saatleri, su robotlar�, otomatik termos gibi bir�ok teknik ve mekanik bulu�u ya�ad�� d�nemde de izleyenleri �a��rt�rd�. Ama as�l ilgin� olan Cezeri’nin bilgisayar�n dayand�� sistemin ve sibernetik biliminin temellerini atan bilim adam� olmas�d�r. Eb�’l �z El Cezeri, bilgisayar�n babas� olarak bilinen �ngiliz matematik�i Charles Babbage’den 6 y�zy�l �nce ayn� sisteme dayal� makineler ve otomatik aletler yapt� ve bunlar� �al��t�rd�; siberneti�in kurucusu olarak bilinen n�rolog Ross Ashby’den 800 y�l �nce de sibernetik ve otomatik makinelerin kendi kendine �al��mas� konusunda bilimsel �al��malar yapt�; bu bilimin temellerini att�.
D�nya bilim tarihi a��s�ndan bug�nk� sibernetik ve robot biliminde �al��malar yapan ilk bilim adam� olan Eb�’l �z El Cezeri, �al��malar�n� Artuko�ullar� Sultan� i�in yazd�� Kitab’�l-Cami Beyn’el �lmi ve el-Ameli’en Nafi fi S�naati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden M�hendislikte Faydalanmay� ��eren Kitap) adl� eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihaz�n kullan�m esaslar�n�, yararlanma olanaklar�n� �izimlerle g�sterdi�i bu ola�an�st� kitapta Cezeri, “Tatbikata �evrilmeyen her teknik ilmin, do�ru ile yanl�� aras�nda kalaca��n�” s�yler. Bu kitab�n orijinali g�n�m�ze kadar ula�amad�ysa da, bilinen 15 kopyas�ndan 10’u Avrupa’n�n farkl� m�zelerinde, 5 tanesi Topkap� ve S�leymaniye k�t�phanelerinde yer almaktad�r.
K�saca Kitab-�l Hiyel ad�yla bilinen eseri 6 b�l�mden olu�ur. Birinci b�l�mde binkam (su saati) ile finkanlar�n (kandilli su saati) saat-� m�steviye ve saat-� zamaniye olarak nas�l yap�laca�� hakk�nda 10 �ekil; ikinci b�l�mde �e�itli kap kacaklar�n yap�l�� hakk�nda 10 �ekil, ��nc� b�l�mde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve taslar�n yap�lmas� hakk�nda 10 �ekil; d�rd�nc� b�l�mde havuzlar ve f�skiyeler ile m�zik otomatlar� hakk�nda 10 �ekil; be�inci b�l�mde �ok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu y�kselten aletler hakk�nda 5 �ekil; 6. b�l�mde birbirine benzemeyen muhtelif �ekillerin yap�l�� hakk�nda 5 �ekil yer al�r.
Teorik �al��malardan �ok pratik ve el yordam�yla ampirik �al��malar yapan Cezeri’nin kulland�� bir ba�ka y�ntem de yapaca�� cihazlar�n �nceden ka��ttan maketlerini in�a edip geometri kurallar�ndan yararlanmakt�. �lk hesap makinesinden as�rlar �nce ayn� sistemle �al��an benzer bir mekanizmay�, geli�tirdi�i saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmam��, otomatik olarak �al��an sistemler aras�nda denge kurmay� da ba�arm��t�. Cezeri, Jacquard’�n otomatik kontroll� makinelerin ilki say�lan otomatik dokuma tezgah�ndan 600 y�l �nce de�i�ik haznelerdeki suyun seviyesine g�re ne zaman su d�kece�ine, ne zaman meyve ve i�ecek sunaca��na karar veren otomatik hizmet�iyi geli�tirdi. Baz� makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine y�nelen Cezeri, baz�lar�nda ise �amand�ra ve palangalar aras�nda di�li �arklar kullanarak kar��l�kl� etkileme sistemini kurmaya �al��t�. Kendili�inden �al��an otomatik sistemlerden sonra su g�c� ve bas�n� etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi olu�turmas�, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en �nemli katk�s�d�r.
Bug�n siberneti�in ve bilgisayar�n ilk ad�mlar�n� att�� ve ilk robotu yap�p �al��t�rd�� kabul edilen Eb�’l �z El Cezeri, Anadolu’da ya�ad�.

lionhead

4 Temmuz 2006 00:19

TEKNOLOJ�K GEL��MELER�N EKONOM�YE KATKILARI

�retim s�re�lerindeki farkl�la�man�n yol a�t�� d�n��m sonucunda ortaya ��kan �r�n geli�tirme ve yeni teknolojilerin yayg�n kullan�m�, �lkelerin ekonomik b�y�me s�re�lerinde �ok �nemli rol oynuyor. T�rkiye�nin h�zl� ekonomik kalk�nmas� ve global pazarlarda rekabet g�c�ne ula�mas�n�n yolu da, her sekt�rde ileri teknolojilerin yaratt�� y�nelimleri g�z �n�nde bulundurmak ve do�ru stratejileri, teknoloji politikalar�n� olu�turmaktan ge�iyor.

Prof. Dr. Hacer Ansal
�T�, ��letme Fak�ltesi
1970'lerde d�nya kapitalizminin i�ine girdi�i ekonomik krizle birlikte, sanayide yeniden yap�lanmaya gidildi�i ve �retimde yeni paradigmalar�n ortaya ��kt�� g�zleniyor. �zellikle Bat� �lkelerinde kriz, �retkenlik art��nda b�y�k bir yava�lama, imalat sekt�r�nde fazla kapasite ya da kapasite kullan�m oranlar�nda d��, artan enflasyon ve rekor d�zeylere ula�an i�sizlik oranlar� bi�iminde kendini g�steriyor.

D�nya ekonomisindeki bu �alkant� ve ekonomik durgunluk ortam�nda bir yandan h�zl� teknolojik de�i�imin yaratt�� bask�, �te yandan sermayenin ve �retimin globalle�mesi, �lkeler ve firmalar aras�ndaki rekabeti b�y�k �l��de k�z��t�rd�. Bu ekonomik ortam�n yaratt�� belirsizlik, �zellikle teknolojik de�i�im kar��s�nda hem firmalar hem de h�k�metler a��s�ndan do�ru de�erlendirmeler yap�l�p, do�ru politikalar ve stratejiler saptamay� �ok �nemli k�l�yor.

D�nya ekonomisinde kriz sonras� ortaya ��kan t�m bu geli�meler rekabetin ko�ullar�n� da de�i�tirdi ve Bat�l� �lkelerin sanayilerini bir yeniden yap�lanmaya zorlad�. 1970'lerden bu yana, d�nya pazarlar�nda dalgalanan ve s�rekli de�i�en talebe kar�� esneklik kazanma �abas� i�inde �retim s�re�lerinde teknolojik bir d�n��m ger�ekle�tiriliyor. Bu teknolojik d�n��m, ge�en y�zy�ldan �zellikle de 1945'den bu yana egemen olan Fordist kitle �retimi sistemine dayal� ekonomik ve sosyal geli�im modelinden bir sapma g�stererek yeni bir teknolojik paradigma ortaya ��kar�yor. Daha �nce genellikle fiyat baz�nda rekabet edilir; ba�ar�, b�y�k �l�eklerde ucuz ve standart mal �reterek elde edilirken, uluslararas� rekabet g�c� art�k fiyat�n yan� s�ra yarat�c�l��a, de�i�en talebe h�zla cevap verme yetene�ine dayanmaya ba�lad�. Bu da, bir yandan mikroelektronik esasl� teknolojilerin giderek daha yo�un bir �ekilde nihai �r�nlere ve �retim s�re�lerine adaptasyonu ile bir yandan da, yeni, esnek �retim organizasyon bi�imleri uygulanarak ba�ar�lmaya �al��l�yor.

�retim s�re�lerinde ortaya ��kan bu teknolojik d�n��m�n do�as�, y�n�, nedenleri ve sonu�lar� �zerine farkl� alanlarda yap�lan �e�itli �al��malar, bu d�n��m�n �ok farkl� yanlar�n� �n plana ��kar�yor. Ama bu �al��malar�n hemen t�m�n�n vurgulad�klar� nokta, �r�n geli�tirmenin ve yeni teknolojilerin yayg�n kullan�m�n�n �lkelerin ekonomik b�y�me s�re�leri �zerinde �ok �nemli rolleri oldu�u. Genellikle geli�mi� �lkelerde yap�lan bu �al��malarda ula��lan teknolojik yeniliklerin ekonomik b�y�menin itici g�c� oldu�u sonucu, art�k yayg�n bir kabul g�rm�� durumda.

�te yandan, geli�mekte olan �lkelerde y�r�t�len �al��malar, teknolojik a��dan belli bir geli�mi�lik d�zeyine ula��lmad�k�a, h�zl� bir ekonomik b�y�menin ger�ekle�emedi�ini g�steriyor. Bu �lkelerde -T�rkiye'de de oldu�u gibi- teknolojik geli�me, yerel olarak y�r�t�len Ar-Ge �al��malar�na ba�l� olarak de�il, genellikle geli�mi� �lkelerden teknoloji transferi yolu ile ba�l�yor ve transfer edilen bu teknolojinin yerel ko�ullara adaptasyonu faaliyetlerine ba�l� olarak teknolojik yetene�in olu�turulmas� yolu ile sa�lanabiliyor. Bir �lkenin teknolojik yetene�ini �l�ebilmek i�in geli�tirilen baz� g�stergelerle teknolojik yeteneklerine g�re �lkeler �e�itli kategorilere ayr�larak bu kategoriler aras�nda ekonomik b�y�me, ki�i ba��na d��en milli gelir, ve �e�itli sekt�rlerdeki yurt i�i has�la aras�nda ili�kiler irdeleniyor. Yap�lan bu �al��malarda teknolojik geli�kinlikle, ekonomik b�y�me aras�nda ciddi bir ili�ki oldu�u g�r�l�yor.

Son d�nemlerde uluslararas� ticaret alan�nda y�r�t�len teorik ve ampirik �al��malarda da, �lkelerin rekabet g�c� kazanmas�nda teknolojinin �nemi vurgulan�yor. �rne�in, OECD �lkelerinde 40 sanayi dal�nda y�r�t�len bir inceleme, bir �lkenin ihracat performans�n�n o �lkelerde al�nan patentlerin toplam patentler i�indeki pay�n�n bir fonksiyonu oldu�unu g�steriyor. �ngiltere ve Almanya'da y�r�t�len bir ba�ka �al��ma, bu �lkelerin farkl� sanayi dallar�ndaki Ar-Ge faaliyetlerinin yo�unlu�u ile ihracat yo�unlu�u aras�nda s�k� bir ili�ki oldu�unu ortaya ��kar�yor.

Hindistan, Brezilya gibi baz� �lkelerde y�r�t�len �al��malarda, teknolojinin bu �lkelerin ihracat performanslar� �zerinde �nemli bir rol�n�n olmad�� g�r�l�yor. ��nk� bu �lkelerin ihracatlar�, teknolojik �st�nl��e de�il, genellikle vas�fs�z ve ucuz emek avantaj� ile �retilmi� standart mallara dayan�yor.
Geli�mi� �lkelerde mikroelektronik teknolojinin �retim s�re�lerine yayg�n olarak adaptasyonu sonucunda, yeni �r�n geli�tirme a��s�ndan artan teknolojik yenilik h�z�na ba�l� olarak, �r�n �m�r �evrimi giderek k�sal�yor. Bu y�zden geli�mekte olan �lke firmalar�n�n y�ksek teknoloji sekt�rlerinde, kendilerinin yerel olarak y�r�tt�� Ar-Ge faaliyetlerine ba�l� olarak bir rekabet g�c� kazanmalar� hen�z pek m�mk�n g�z�km�yor. Ancak d��k ve orta teknoloji sekt�rlerinde, o sekt�rlerdeki yeni teknolojileri b�nyelerine adapte edebildikleri �l��de rekabet �st�nl�� sa�layabiliyorlar. B�t�n bu bulgular, prod�ktivite art�� ve ekonomik b�y�me sa�lanabilmesi i�in geli�mekte olan �lkelerde teknolojik geli�meyi sa�laman�n, yani teknolojik yeteneklerin ileri bir d�zeye ��kar�lmas� ve yeni teknolojilerin �retim s�re�lerine ve �r�nlere ba�ar� ile adapte edilmesinin zorunlulu�una i�aret ediyor.

Geli�mekte olan �lkelerin global pazarda rekabet �st�nl�� yakalayabilecek, lider olabilecek �r�n ��karamamas�, bu �lkelerde s�nai �retimin lisans anla�malar� �er�evesi i�inde s�rd�r�lmesi, �r�n geli�tirme ile �zg�n tasar�mlar�n yarat�lamamas�, tasarlanan �r�nlerin �retiminde de kulllan�lan temel teknolojilerin olgunluk d�nemindeki teknolojiler olmas� gibi nedenlere dayan�yor. Dolay�s�yla �lkelerin ekonomik b�y�me sa�layabilmelerinin yan� s�ra, d�� pazarlarda rekabet �st�nl�� sa�layabilmeleri de yine firmalar�n yeni teknolojileri hem �r�n tasar�m�, hem de �retim s�re�lerinde ba�ar� ile kullanabilmelerine ba�l�. Prod�ktivite art�� ile ekonomik b�y�me aras�ndaki ili�ki, b�y�k �l��de mikroelektronik teknolojinin yayg�nla�ma h�z�na ve bilgi birikimine ba�l�.

"Mikroelektronik teknoloji devrimi" ve "bilgi �a��" kavramlar� yayg�n olarak kullan�lmaya ba�land�. "Bilgi �a��" ya da "bilgi toplumu" kavramlar�yla bilginin, �retim s�re�lerindeki �neminin giderek artt�� vurgulanmaya �al��l�rken, bir yandan da "bilgi-yo�un" sekt�rlerin �lke ekonomilerinin, �zellikle ��kt� ve istihdam art�� a��s�ndan, en dinamik k�sm�n� olu�turdu�u anlat�l�yor. Ancak bilgi �a��n� yakalayabilmenin en temel �n ko�ulunun, mikroelektronik altyap�n�n sa�lanmas� oldu�u a��k. Ekonomide mikroelektronik teknolojinin yayg�nla�mas� ve firmalarda ba�ar� ile uygulanmas�, firma performans�na, dolay�s�yla ekonomik b�y�meye katk� sa�l�yor.

Mikroelektronik Teknoloji Devrimi
Mikroelektronik teknolojisinin �r�nlere uygulanmas� ve �retim s�re�lerinde yo�un bir bi�imde mikroelektronik bazl� teknolojilerin kullan�m�, geli�mi� �lkelerde 1970'lerden bu yana g�zlenen yeniden yap�lanman�n ve teknolojik d�n��m�n en �nemli g�c�n� olu�turuyor. Almanya, �ngiltere, Fransa, �sve�, Danimarka ve Finlandiya'da y�r�t�len ve her bir �lkede bin 200 firmay� kapsayan bir �al��ma, 1973-1987 y�llar� aras�nda �retim s�re�lerinde mikroelektronik bazl� ileri imalat teknolojilerinin kullan�m�n�n ortalama y�zde 1.5 (�ngiltere) - y�zde 20 (�sve�)'lerden y�zde 70-85 'lere ��kt��n� g�steriyor. Bu �al��maya g�re, teknolojinin yay�lmas�n�n erken d�nemlerinde firmalar�n yeni teknolojinin yaratt�� f�rsatlardan haberdar olmamalar�, yayg�nla�may� �ok b�y�k �l��de geciktiriyor.

Ayn� �al��ma, mikroelektronik teknolojisi uygulamas�n�n hem �lkeler aras�nda hem de firma b�y�kl�klerine g�re �ok b�y�k farkl�l�k g�sterdi�ine dikkat �ekiyor. �lke ekonomilerindeki ortalama yayg�nl�k oranlar� biraz daha derinlemesine irdelendi�inde, yeni teknolojilerin yayg�nl�k derecelerinin sekt�rler aras�nda da b�y�k farkl�l�klar g�sterece�i a��k. Ancak genel olarak elektrik-elektronik ve makine mamullerinde ve �retim s�re�lerinde mikroelektronik teknolojisi kullan�m oran�, t�m sekt�rler aras�nda en y�ksek d�zeyde iken, tekstil ve haz�r giyim sekt�rlerinde bu oran �ok daha s�n�rl� kal�yor.

Firmalar�n yeni teknolojileri adapte etme nedenlerine bak�ld��nda b�y�k farkl�l�klar oldu�u g�zlenmekle birlikte, genellikle i��ilik maliyetlerini a�a��ya �ekmek, baz� alanlarda kar��la��lan i��i yetersizli�i, �retim s�re�lerinde daha s�k� bir kontrol sa�layarak verimlili�i artt�rmak, �retilen mal ve hizmetin kalitesini artt�rmak, m��teri istekleri do�rultusunda imalata y�nelmek, s�rekli de�i�en ve dalgalanan talebi kar��lama kapasitesini/yetene�ini artt�rmak olarak s�raland�� g�r�l�yor. Yeni teknolojilerin adaptasyonunun en yayg�n amac� i��ilik maliyetlerinin a�a��ya �ekilmesi do�rultusunda.

Ayr�ca, geleneksel vas�fl� i��ilerin �retim s�reci �zerindeki kontrol�, mikroelektronik bazl� makinelerle ortadan kald�r�labiliyor. Dolay�s�yla, �zellikle makine sekt�r�nde yeni teknolojiler sayesinde vasf�n ve bilginin kayna��n�n i��ilerden y�netime transferi ger�ekle�tirilebiliyor. Artan kontrol ile birlikte de �ok daha y�ksek verimlilik sa�lan�yor. Ancak yeni teknolojilerin genel olarak eme�i ikame edici y�n�n�n, �zellikle geli�mekte olan �lkelerde i�sizli�in �ok b�y�k d�zeylere ula�t�� bir ortamda ekonomiye katk� olarak de�erlendirmek m�mk�n de�il.

Mikroelektronik-bazl� yeni teknolojilerin firma baz�nda yapt�� olumlu etkilerin en ba��nda, konvansiyonel tezgahlara k�yasla �ok daha b�y�k hassasiyetle ve h�zla �al��malar�ndan �t�r� �retilen mal ve hizmette b�y�k bir kalite art�� sa�lamas� geliyor. Bu nedenle de �zellikle makine sanayiinde yeni teknolojiler giderek artan bir h�zda yayg�nla��yor. Di�er yandan �iddetlenen rekabetle birlikte, m��teri istekleri do�rultusunda, sipari�e g�re �retim taleplerini kar��lamak, firmalar a��s�ndan zorunlu hale geliyor. �leri imalat teknolojileri sayesinde firmalar, �retimlerini b�y�k �l��de esnekle�tirebiliyor, tek bir birimle �ok �e�itli i�lemler minimum maliyet ve s�rede ger�ekle�tirilebiliyor. B�ylece hem �e�it hem de say� olarak h�zla de�i�en pazar taleplerini kar��lamak m�mk�n olabiliyor. Ayr�ca �rne�in bir CNC tezgah�n�n ortalama 3-4 konvansiyonel tezgah� ikame etti�i d��n�l�nce, yeni teknolojiler firma baz�nda -istihdam�n yan� s�ra- enerji kullan�m� ve fabrika alan�n� da b�y�k �l��de azaltabiliyor.

Mikroelektroni�in yaratt�� esnekli�in �e�itli mallar�n �retimini olanakl� k�ld�� gibi, model �retme ve de�i�ik modele makineleri haz�rlama s�resini de azaltt��n� g�r�yoruz. Dolay�s�yla, s�k model de�i�iminden ve mal �e�itlemesinden do�an maliyetler b�y�k �l��de d��t�, �r�n ve �e�it ekonomisinin altyap�s� olu�tu. �rne�in metal sekt�r�nde yap�lan bir �al��ma, 1980'lerde �sve�'te 1-1.5 saatte yap�lan bir kal�p haz�rlama i�leminin Japonya'daki fabrikalarda bir ka� dakikaya indirildi�ini g�steriyor.

Mikroelektronik teknolojinin bir de �retim �l�e�ine etkisi a��s�ndan ekonomiye olan katk�s�n� de�erlendirmeye �al��rsak, pek �ok iktisat��, m�hendis ve y�netici taraf�ndan geni� kabul g�ren, "optimum fabrika ve firma �l�e�i, yeni teknoloji ile k��ld�� i�in, k��k �l�ekli esnek �reticilerin sekt�rlere girmesi m�mk�n olabilmektedir" g�r�� zellikle geli�mekte olan �lkeler a��s�ndan �nemli sonu�lar yaratacak nitelikte. Mikroelektronik teknoloji ile birlikte k��k �l�ekli �retim art�k verimli hale geldi�inden, �l�ek �e�itli sekt�rlere giri� i�in bir engel olu�turmuyor; �ok say�da k��k �retim biriminin i�birli�ine dayanan, adem-i merkeziyet�i, esnek uzmanl�k modelindeki gibi bir sanayile�meyi m�mk�n k�l�yor. �zellikle pazar�n ve m��terilerin �ok �e�itlendi�i sekt�rlerde, yeni teknolojiler sayesinde �r�n �l�e�inin d��mesi, geli�mekte olan �lkelerin firmalar�na �zel talep dilimlerinde ba�ar� f�rsat� yarat�yor.

Ancak yeni teknolojinin yaratt�� t�m olanaklarla birlikte �retim s�re�lerine adaptasyonunun �ok kolay bir i� olmad�� da unutulmamal�. �nemli �l��de "yaparak" ve "kullanarak ��renme" s�reci gerektiriyor. Yeni makinelerin kullan�m�n�n ��renilmesinin �tesinde, yeni �r�nler ya da �retim s�re�leri tasar�m� yapmak, firmada farkl� i�levler/birimler aras�nda entegrasyonu sa�lamak ve bunu tasar�m ve y�netimle ba�lamak, hala geli�mekte olan �lkeler i�in �ok sorunlu alanlar.
Sonu� olarak T�rkiye a��s�ndan bakt��m�zda, h�zl� ekonomik kalk�nman�n ve global pazarlarda rekabet g�c�ne ula�man�n yolunun, her sekt�rde ileri teknolojilerin yaratt�� y�nelimlerin g�z �n�nde bulundurulmas� ve do�ru stratejilerin, e�itim ve teknoloji politikalar�n�n olu�turulmas� ve uygulanmas�ndan ge�ti�i �ok a��k. Dolay�s�yla, bu konuda hem firmalar�m�za hem de h�k�metlere b�y�k g�revler d��yor.

lionhead

5 Temmuz 2006 21:30

AL� KU��U
http://www.akat.org/ast_tarihinden/ali_kuscu.jpg T�rk-�slam d�nyas�n�n b�y�k astronomi ve kelam alimi olan Ali Ku��u, XV. y�zy�l ba�lar�nda Semerkant’ta do�du. Babas� Muhammed, �nl� T�rk Sultan� ve astronomu Ulu� Bey’in ku��usu oldu�u i�in, ailesi ‘Ku��u’ lakab�yla me�hur oldu. K��k ya�tan itibaren matematik ve astronomiye ilgi duyan Ali Ku��u, devrin en b�y�k alimleri olan Bursal� Kad�z�de Rum�, G�y�seddin Cem��d ve Mu�nudd�n K��’den matematik ve astronomi dersi ald�.

Daha sonra bilgisini art�rmak i�in Kirman’a gitti. Burada Hall-� E�k�l-i Kamer (Ay Safhalar�n�n A��klanmas�) adl� risale ile �erh-i Tecr�d adl� eserini yazd�.Ali Ku��u, Semerkant ve Kirman'da e�itimini tamamlad�ktan sonra Ulu� Bey'e yard�mc� ve rasathanesine m�d�r olmu�tu. 1449'da hacca gitmek istedi. Tebriz'de Akkoyunlu H�k�mdar� Uzun Hasan kendisine b�y�k sayg� g�sterdi ve Fatih'le bar�� g�r��melerinde yard�m�n� istedi. Ali Ku��u, Uzun Hasan'�n s�zc�l��n� yapt�ktan sonra Fatih'in davetiyle �stanbul'a geldi. XV. y�zy�l�n ilk yar�s�nda, Semerkant, d�nyan�n en �nemli bilim merkeziydi. Ulu� Bey Rasathanesi, g�k bilgisi ara�t�rmalar� i�in en do�ru sonu�lar� al�yordu. Rasathanenin gen� m�d�r� Ali Ku��u, gece g�nd�z demeden �al��yor, bilimsel ger�eklere yenilerini katmak i�in u�ra��p didiniyordu.

G�ky�z� bilgisi (astronomi), hem de�i�mez kurallar�n, kanunlar�n tespit edilmesine yar�yor, hem de g�zlemlerle kontrol edilebiliyordu. Otuz y�la yak�n bu i�te �al��an Ali Ku��u, bir g�n ans�z�n her �eyi y�z�st� b�rakarak hacca gitmeye karar vermi�ti. Buna da sebep, en olmayacak bir zamanda, sevgili h�k�mdar� Ulu� Bey'in 1449 y�l�nda �ld�r�lmesiydi. G�rg�n taht�n�n bu bilgin ve kudretli h�k�mdar�, kendi �z o�lu Abd�ll�tif'in ih�netine u�ram��t�.

Ulu� Bey, Ali Ku��u i�in bamba�ka bir m�n� ta��yordu. Her �eyden �nce hocas�yd�. Ondan matematik ve astronomi dersleri alm��, eserlerini uzun uzun incelemi�, sohbetlerinde bulunmu�, h�tt� Do�anc�ba��s� oldu�u i�in, ad�n�n ucundaki “Ku��u” l�kab� bile b�ylece yadig�r kalm��t�.Ulu� Bey, kendi kurdu�u rasathaneye de m�d�r olarak Ali Ku��u'yu l�y�k g�rm��, hen�z tecr�besiz bir �a�dayken bu dev rasathanenin ba��ndaki �al��malarda, ona bizzat yard�mc� olmu�tu. ��te Ulu� Bey'in bir ihanete kurban giderek �ld�r�lmesi Ali Ku��u'yu can evinden vuran bir olayd�.

Ali Ku��u bu olayla �ok k�r�ld�. �oluk �ocu�unu toparlay�p Tebriz'e geldi. Uzun Hasan kendisine o kadar sayg� g�sterdi ki, Konstantiniye F�tih'i, bir devri kapay�p yenisini a�an gen� cihangirle ihtil�f�nda arac�l�k etmesini istedi. Gen� F�tih'in de bilgin oldu�unu, bilginlere b�y�k sayg� g�sterdi�ini biliyordu. �stanbul'da olup bitenler, ku� kanad�yla Tebriz'e ula��yordu. �i�lerin casuslar� ve habercileri yaln�z padi�ah�n sava� niyetlerine ve haz�rl�klar�na dair haberler ula�t�rmakla kalm�yorlard�.

Bunun �zerine Ali Ku��u, kendisine bunca itibar eden Uzun Hasan'�n dile�ini k�rmayarak yol haz�rl�klar�n� tamamlad�. Semerkant'ta K�z�l Elma olarak bilinen eski Bizantium'a ula�t�. Haberciler; onun gelece�ini daha �nceden saraya u�urmu�lard�. Huzura kabul edildi�i zaman Osmanl� h�k�mdar�ndan beklemedi�i kadar iltifat g�rd�. ��nk�, kendisinden �nce, eserleri �stanbul'ca biliniyordu. Ulu� Bey Rasathanesi'ndeki �al��malar�ndan, Semerkant'a aylarca uzak bulunan �stanbul'daki h�k�mdar�n haberi vard�.

Osmanl� taht�nda oturan II. Mehmet (Fatih), gayet dikkatli, bilgili, uyan�k bir padi�aht�. �det olan merasimle Uzun Hasan'�n el�isini kabul etmi�, dileklerini dinlemi�, ama hemen geri d�nmesine izin vermemi�ti. Ondan, gelip art�k bat�ya kaym�� olan ilim merkezlerini ayd�nlatmas�n�, bilgisiyle �stanbul medreselerinde ilim heveslisi gen�leri yeti�tirmesini rica etti.

Bu teklif, Ali Ku��u i�in beklenmedik bir iltifatt�. Cef�l� oldu�u kadar �efkatli oldu�unu da bildi�i Fatih'in iste�i, onun i�in emir demekti. Ama, ahl�k� d�r�st bir ilim adam� oldu�unu �u s�zlerle ispat etti: “H�nk�r�m izin verirlerse �nce Tebriz'e d�neyim. ��nk� burada bulunu�umun ger�ek sebebi, Akkoyunlu H�k�mdar�'n�n el�isi olmakt�r. El�iye zeval yoktur. Gerektir ki, h�nk�r�m�n l�t�fk�r davetini kabul etmeden �nce vazifemi iyi bir sonuca ula�t�rd��m�, beni g�nderen, bana g�venmi� olan insana bildireyim...”

Ali Ku��u'nun bu mazereti, Fatih'e son derece akla yak�n g�r�nd�. Padi�ah; iki �eye birden sevinmi�ti: Ku��u, davetini kabul etmi�ti, gelip buradaki ilim ��rencilerini yeti�tirecekti. �kincisi ise, son derece mert ve ahl�kl� bir insand�. Her haliyle, medreselerde yeti�tirece�i gen�lere �rnek olacakt�. Bu sebeple, bir m�ddet daha misafir ettikten sonra kendisine izin verdi.

De�erli matematik ve astronomi bilgini Ali Ku��u, s�z�n� tuttu. �ki y�l sonra, ailesini de alarak Tebriz'den hareket etti. Osmanl� �mparatorlu�unun s�n�rlar�ndan kar��lanarak ihti�am i�inde �stanbul'a getirildi. �l�m�ne kadar da gen�leri yeti�tirmekle u�ra�t�. Ku��u’nun ders vermeye ba�lamas�yla, �stanbul medreselerinde astronomi ve matematik alan�nda b�y�k geli�me oldu.

Ali Ku��u’nun �stanbul’a geli�i �nemlidir; ��nk� o zamana kadar �stanbul’da astronomi ile u�ra�an g��l� bir bilgin yoktu. Ali Ku��u, Osmanl�lar aras�nda astronomi bilimini yayd�.

Ali Ku��u 1474’te �stanbul’da vefat etti.

lionhead

5 Temmuz 2006 21:30

Bilimin Dikenli Yollar�

Orta�a�da en g��l� kurumlardan biri olan Katolik Kilisenin yeni astronomik bilgileri �iddetle reddetmesinin sebebi, bu bilgilerin kilisenin otoritesini zedelemesiydi. Bu bilgilerle, b�t�n ervrenin sadece insanlar i�in yarat�ld�� ve d�nyan�n evrenin merkezi oldu�unu savunan incilin "tart��lmaz tek fikirlili�i" ��r�t�lm�� oldu. Buna ba�l� olarak da kilisenin otoritesi sars�ld�. Bunun i�in Katolik d�nya b�t�n g�� ve olanaklar�n� kullanarak Kopernik fikirlerinin savunucular�n� yakalay�p �l�mle cezaland�rmaya ba�lad�.

1600 y�l�nda, Roma'da bulunan "�i�ekler meydan�"nda �talyan filozof ve "Kopernik�i" Jordano Bruno, dinsizlikle su�lan�p yak�larak idam edildi. Bruno, Koperni�in g�r��lerini daha da geli�tirmi�tir. O, evrenin bir merkezinin olamayaca��n�, g�ne�in sadece g�ne� sisteminin merkezi oldu�unu, di�er y�ld�zlar�n da bizim g�ne� gibi oldu�unu ve onlar�n da �evresinde ak�ll� yarat�klar bar�nd�ran gezegenlerin var oldu�unu savunmu�tur. Ne engizisyon mahkemelerinin i�kenceleri ne de ona verilen �l�m cezas� onu bu fikirlerinden vazge�irmeye yetmi�tir.
Sadece 10 y�l sonra. bir ba�ka b�y�k �talyan bilim adam� Galileo Galilei teleskopuyla yapt�� g�zlemlerle Koperni�in g�r��lerinin do�rulu�unu bir kez daha kan�tlam��t�r. O Ven�s'�n Ay'a benzer fazlar�n�n oldu�unu, onun yuvarlak bir yap�ya sahip oldu�unu ve G�ne�'in ��nlar�n� yans�tarak parlad��n� g�zlemlerle kan�tlam��t�r. Ayr�ca Samanyolu galaksisinin de normal g�zle se�ilemeyen milyonlarca y�ld�zdan olu�tu�una inanm��t�r. Dolay�s�yla evrenin Bruno'nun s�yledi�i kadar muazzam oldu�una da kan�t getirmi�tir. B�t�n bu muhte�emli�in d�nyan�n etraf�nda d�nd��n� kabul etmek de enayilik olurdu. Galile'nin bu bulu�lar� Kopernik gibi d��nenlerin artmas�na yol a�m��t�r. Buna paralel olarak da kilise takiplerini artt�rm�� ve cezalar�n� a��rla�t�rm��t�r. 1616'da Koperni�in kitab� yasaklanm��t�r. Galile'ye de, her ne kadar Papa ile yak�n dost olsa da fikirlerini savunmas� yasaklanm��t�r. Ama o bu yasa�a uymayarak Engizisyon Mahkemesi taraf�ndan yarg�lanm��t�r. Galile Papa ile olan dostlu�unu kullanarak fikirlerinden vazge�mesine kar��l�k olarak idamdan kurtulmu�tur. Hayat�n�n sonuna kadar da g�zetim alt�nda ya�am��t�r. Katolik kilise Galile'nin do�rulu�unu da ancak 1992(!) y�l�nda kabul etmi�tir.

lionhead

5 Temmuz 2006 21:31

XVI. Y�ZYILDA OSMANLI ASTRONOM�S� VE M�ESSESELER�

Prof. Dr. Ekmeleddin �hsano�lu �.�. Edebiyat Fak�ltesi

XVI y�zy�l Osmanl� Devleti'nin her alanda zirveye ula�t�� bir as�rd�r. Bir taraftan s�n�rlar� �� k�tada en son noktas�na varm��, karada ve denizde zaman�n�n en g��l� ordular�n� meydana getirmi�, di�er taraftan sahip oldu�u d�zenli gelirler ve sa�lam ekonomi ile belirli bir refah seviyesine ula�m��t�r. XVI. y�zy�lda b�ylesine maddi bir kudreti yakalayan Osmanl� Devleti, bilim, k�lt�r ve sanatta da en m�tek�mil d�nemini ya�am��t�r. Osmanl� astronomi literat�r�n� olu�turan 600 astronom veya astronomi eseri m�ellifinin seksen be�i XVI. y�zy�lda ya�am�� ve bu as�rda Osmanl� astronomisinin �nemli eserleri yaz�ld�� gibi T�rk�e’de altm��a yak�n eser kaleme al�nm��t�r.
XIV. y�zy�l�n ba��nda �znik'te kurulan ilk Osmanl� medresesi ile ba�layan ve Fatih Sultan Mehmed'in fetihten sonra �stanbul'da tesis etti�i Semaniye Medreseleri ile devam eden ve yine �stanbul'da Kanuni Sultan S�leyman taraf�ndan kurulan S�leymaniye Medreseleri ile tam anlam�yla yerle�en Osmanl� y�ksek e�itim sistemi, art�k en olgun noktas�na varm��t�. Fatih edreselerinin kurulmas�yla astronominin de i�inde bulundu�u akli ilimlerin e�itimi medrese tahsilinin bir unsuru haline gelmi�tir. Di�er taraftan, klasik �sl�m biliminin Kahire-�am, Meraga ve Semerkant gibi ana bilim geleneklerinin birikimleri �stanbul'a aktar�lm��t�. B�ylece �stanbul, �sl�m d�nyas�n�n sadece siyas� ba�kenti olmas�n�n yan�nda ayn� zamanda bilim ve k�lt�r ba�kenti de olmu�tu. Osmanl� �limleri de devrald�klar� klasik �sl�m bilimini geli�tirmi� ve �zerine orijinal eklemelerde bulunmu�lard�r.
Bu y�zy�lda ilmi m�esseseler y�n�nden de bir klasikle�me m��ahede edilmektedir. Yukar�da zikretti�imiz medreseler son h�lini alm�� ve D�r�lt�p Medresesi tesis edilmi�tir. Ayn� durum astronomi m�esseseleri i�in de s�z konusudur.
http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r1.jpg
Takiy�ddin el-Ras�d taraf�ndan kurulan �stanbul Rasathanesihttp://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r2.jpg
�stanbul Rasadhanesi kurucusu R�s�d Takiy�ddin Beyo�lundaki Rasadhanesi �n�nde yard�mc�s� ve ��rencileri ile
XVI. y�zy�la gelindi�inde, Osmanl� Devleti'nde, do�rudan Osmanl� saray te�kil�t�n�n bir unsuru olan ve Osmanl�larda resm� astronomi i�lerini y�r�ten m�neccimba��l�k, Z�c-i �lhan� ve Ulu� Bey Z�ci'nin tashihi i�in kurulan ve astronomik g�zlemleri esas alan �stanbul Rasathanesi ve daha �ok camilerin bir unsuru olarak vakit tayini ile ilgilenen muvakk�thaneler zikredilmesi gereken �� nemli klasik astronomi m�essesesidir.
Osmanl� astronomi literat�r�n� olu�turan 600 astronom veya astronomi eseri m�ellifinin seksen be�i XVI. y�zy�lda ya�am�� ve bu as�rda Osmanl� astronomisinin �nemli eserleri yaz�ld�� gibi T�rk�e’de altm��a yak�n eser kaleme al�nm��t�r.

M�neccimba��l�k
Osmanl� Devleti'nde ve hususiyle saraydaki m�neccimlerin ba��nda bulunan ki�iye "m�neccimba��" denilmektedir. M�neccimba��l�k, ar�iv belgeleri ve kaynaklardaki bilgilere g�re, XV. y�zy�l�n sonlar� ile XVI. y�zy�l�n ba�lar�nda ortaya ��km�� bir m�essesedir. Osmanl� saray�nda b�run erk�n�ndan olan m�neccimba��lar, aslen ilmiye s�n�f�na mensup, medrese mezunu ki�iler aras�ndan se�ilmekteydi.
XVI. y�zy�lda Seydi �brahim b. Seyyid, �shak Sa'di �elebi, Yusuf b. �mer, Mustafa b. Ali, Takiy�ddin R�s�d gibi ki�iler m�neccimba��l�kta bulunmu�lard�r. Mustafa b. Ali astronomi ve co�rafya sahas�nda olduk�a m�him baz� eserler telif etmi�tir. Takiy�ddin R�s�d da astronomi ve matematik sahas�nda bir�ok �nemli eser vermesinin yan�nda �stanbul'da bir de rasathane a�m�� ve baz� g�zlemlerde bulunmu�tur. XVI. y�zy�lda m�neccimba��lar�n astronomi ve astroloji alan�nda saraya ait bir �ok vazifesi bulunmaktayd�. M�neccimba��lar XVI. y�zy�ldan itibaren saray ve ileri gelen devlet adamlar� i�in takvim, imsakiye ve z�yi�e gibi i�ler yapmaya ba�lam��lard�r. M�neccimba��n�n en �nemli vazifesi takvim haz�rlamakt�. Takvimler 1800 senesine kadar Ulu� Bey Z�ci'ne g�re, bu tarihden sonra da Jacques Cassini Z�ci'ne g�re hesap edilmi�tir. Ayr�ca her Ramazan ay�ndan �nce imsakiye haz�rlanmas� ve z�yi�e haz�rlamak da m�neccimba��lar�n vazifeleri aras�nda bulunmaktayd�. Ba�ta c�lus olmak �zere sava�, do�um, d��n, denize gemi indirilmesi, has atlar�n �ay�ra sal�nmas�, padi�ah�n yazl�k ve k��l��na gitmesi gibi bir�ok �nemli, �nemsiz konuda m�neccimba��lar ve bazen m�neccim-i s�n�ler u�urlu saat tesbit ederlerdi. Ba�ta padi�ahlar olmak �zere bir�ok devlet adam� m�neccimba��lar� z�yi�elerine g�re de�erlendirmi� ve z�yi�elerinin isabetli ��kmas� �zerine onlara bir�ok ihsanlarda bulunmu�lard�r. Bununla birlikte Sultan I. Abd�lhamid ve III. Selim gibi u�urlu saate ve z�yi�eye itimat etmeyen padi�ahlar da bulunmaktayd�. Ancak u�urlu saat uygulamas� �det haline geldi�i i�in bu padi�ahlar inanmad�klar� bu i�in �n�ne ge�ememi�lerdir.
Di�er taraftan kuyruklu y�ld�zlar�n ge�i�i, zelzele, yang�n, G�ne� ve Ay tutulmalar� gibi �nemli astronomi h�diseleri ile fevkalade olaylar� da m�neccimba��lar takip eder ve yorumlar� ile birlikte saraya bildirirlerdi.
Muvakk�thanelerin idaresi m�neccimba��lara ait idi. Bunun yan�nda D�r�'r-rasad�'l-cedid ad�yla �stanbul'da kurulan rasathanenin idaresi M�neccimba�� Takiy�ddin R�s�d'�n idaresindeydi. XIX. y�zy�l�n ilk yar�s�nda kurulan Mekteb-i Fenn-i N�c�m adl� mektep de M�neccimba�� H�seyin H�sni ve M�neccimba�� Sadullah Efendi'nin idaresinde bulunmaktayd�.
Ulem� s�n�f�na mensup saray memurlar�ndan olan m�neccimba��lar, silahtar a�aya ba�l� olan hekimba��n�n maiyyetinde bulunduklar�ndan tayin ve azilleri de onun taraf�ndan y�r�t�l�rd�. M�neccimba��lar, XVI. as�rda saraya takvim takdim etmelerinden dolay� 2000 ak�e, m�neccimler ise 1000 ak�e �cret almaktayd�lar (4). Osmanl� Devleti'nde otuz yedi ki�i m�neccimba��l�kta bulunmu�tur. Bunlar�n aras�nda Takiy�ddin R�s�d (�. 1585) �stanbul'da kurdu�u rasathane ile, M�neccimba�� Dervi� Ahmet Dede (�. 1702) de yazd�� Arap�a tarih kitab� Cami�'d-D�vel ile me�hur olmu�tur. M�neccimba�� H�seyin Efendi (�. 1650) ise z�yi�elerinin isabetiyle tan�nm��t�r. M�neccimba��lar ilmiye mensubu olduklar�ndan dolay� m�derrislik ve kad�l�k gibi bir�ok vazifelerde bulunmu�lard�r.
XVI. y�zy�ldan sonra belirli bir sisteme g�re devam eden m�neccimba��l�k Osmanl� Devleti'nin sonuna kadar faaliyetlerini s�rd�rm��t�r. M�neccimba�� H�seyin Hilmi Efendi'nin vefat�na kadar gelen bu m�essese, onun 1924 y�l�nda vefat�yla yerine tekrar m�neccimba�� tayin edilmeyerek la�vedilmi� ve 1927 senesinde ba� muvakk�tl�k makam� tesis edilmi�tir.

�stanbul Rasathanesi
Osmanl�larda ilk rasathane �stanbul'da Sultan III. Murad d�neminde (1574-1595) Takiy�ddin R�s�d taraf�ndan kurulmu�tur. �am'da 932/1526 senesinde do�an Takiy�ddin, �am ve M�s�r'da e�itimini tamamlad�ktan sonra bir m�ddet kad�l�k ve m�derrislik yapm��, bu arada astronomi ve matematik alan�nda �nemli �al��malarda bulunmu�tur. l570'te M�s�r'dan �stanbul'a gelen Takiy�ddin, bir sene sonra (1571) vefat eden M�neccimba�� Mustafa b. Ali'nin yerine m�neccimba��l��a tayin edilmi�tir.
http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r3.jpg
1577 de �stanbul semas�nda bir ay g�r�len,
Takiy�ddin taraf�ndan izlenen Kuyruklu Y�ld�z.http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r4.jpg
Takiy�ddin el-Ras�d taraf�ndan kurulan
�stanbul Rasathanesinde bulunan
"Z�tu'l-Halak �ehin�ahname
�stanbul'da ba�ta Hoca Sadeddin Efendi olmak �zere me�hur ulem� ve �nemli devlet adamlar� ile yak�nl�k sa�layan Takiy�ddin, Sadrazam Sokullu Mehmed Pa�a vas�tas�yla da Sultan III. Murad ile tan��m��t�r.
Takiy�ddin, astronomiye merakl� olan padi�aha kullanmakta olduklar� Ulu� Bey Z�ci'nin yapt�� hesaplara k�fi gelmedi�ini ve yeni bir z�cin haz�rlanmas� gerekti�ini anlatarak rasathane kurulmas� fikrini a�t�. Sultan Murad, atalar�na nasip olmayan ve ilk defa kendisine nasip olacak bu i�i memnuniyetle kar��layarak rasathanenin hemen in�a edilmesini ister ve ayr�ca gerekli olan madd� deste�i de verir. Bu arada �al��malar�na Galata Kulesi'nden devam eden Takiy�ddin, 985/1577'den itibaren de k�smen tamamlanan D�ru'r-rasad�'l-ced�d ad�ndaki yeni rasathanede faaliyetlerini s�rd�r�r.
Bir b�y�k bir de k��k iki ayr� binadan m�te�ekkil olan rasathane, Tophane s�rtlar�nda bir yerde in�a edilmi�tir. Takiy�ddin eski �sl�m rasathanelerinde kullan�lm�� olan aletleri b�y�k bir titizlikle imal etmi�tir. Bununla birlikte baz� yeni aletler de icat etmi� ve g�zlemlerinde ilk defa kullanm��t�r. Rasathane'de �o�unlu�u astronomi ve matematik kitaplar�ndan olu�an b�y�k bir k�t�phane de kurulmu�tur. Rasathanenin sekizi r�s�d, d�rd� k�tip ve di�er d�rd� de yard�mc� olarak vazife yapan Takiy�ddin ile birlikte on alt� ki�ilik bir kadrosu bulunmaktayd�.
Rasathane'de bulunan aletler ise �unlard�: Z�t�'l-halak (armillae zodiak), kadran (mural quadrant), z�t�'s-semt ve'l-irtif� (azimuthal semicircle), z�t�'�-�ubeteyn (triquetrum), rub'u m�star (rub -u deffe), z�t�'s-sekbeteyn (dipotra), z�t�'l-evt�r, el-m��ebbehe bi'l-men�tik (sextant).
�am ve Semerkant astronomi ekollerini �ahs�nda birle�tiren Takiy�ddin, rasathanede ilk olarak Ulu� Bey Z�ci'nin tashihi i�ine ba�lam��t�r. Bununla birlikte G�ne� ve Ay tutulmalar� ile �e�itli g�zlemler de yapm��t�r. Ramazan 985/Eyl�l 1578 tarihinde �stanbul'dan bir ay s�reyle g�zlenen kuyruklu y�ld�z� da rasathaneden gece g�nd�z uyumadan g�zlemi� ve g�zlemlerinin neticelerini padi�aha sunmu�tur. Takiy�ddin yeni geli�tirdi�i teknikler ve aletler vas�tas�yla g�zlemlerinde yeni uygulamalar ve astronomi problemlerinde orijinal ��z�mler getirmi�tir. �lk defa mekanik saat kullanarak �ok dakik g�zlemler yapm��t�r. Di�er taraftan da astronomi hesaplar�nda altm�� tabanl� say� sistemi yerine on tabanl� say� sistemini kullanmakla ve ondal�k kesirlere g�re trigonometri cetvelleri haz�rlamakla dikkat �ekmi�tir. Ekliptik ile ekvator aras�ndaki 23� 27' lik a��y� 1 dakika 40 saniye farkla 23� 28' 40" bularak ilk defa ger�e�e en yak�n ve do�ru dereceyi hesaplam��t�r. G�ne� parametreleri hesab�nda da yeni bir y�ntem uygulam��t�r. Sabit y�ld�zlar�n boylamlar�n�n tesbitinde ise Ay yerine Ven�s'� kullanarak daha dakik neticeler elde etmeyi planlam��t�r. Osmanl�larda otomatik makineler �zerine ilk eseri de Takiy�ddin yazm��t�r.
Rasathane, �ok k�sa say�labilecek bir zamanda olduk�a �nemli faaliyetlere sahne olmu�tur. Takiy�ddin g�zlemlerini Sidrot Muhtaha'l-Efk�r fi Melek�t al-Felek al-Devv�r veya al-Z�c al-�ehin��h� adlar�yla bilinen eserinde bir araya toplam��t�r. Ancak Takiy�ddin rasathanede yapt�� g�zlemlerle G�ne� ile ilgili cetvellerini tamamlayabilmi� ise de Ay ile ilgili cetvelleri tamamlayamam��t�r. Takiy�ddin kendisi ile ayn� zamanda ya�am�� ve rasathane kurmu� olan Tycho Brahe ile kar��la�t�r�ld��nda Brahe'den daha net ve dakik rasatlar yapt�� ortaya ��kmaktad�r. Ayr�ca onun rasathanesinde bulunan baz� aletler Brahe'nin aletlerinden daha �st�nd�. Ancak Takiy�ddin rasatlar�n� tamamlayamazken Tycho Brahe uzun s�re rasat yapm�� ve 777 y�ld�z�n yerini tesbit etmi�tir.
�sl�m �limlerinin astronomi eserlerini inceleyen Takiy�ddin, eserlerinde yeni unsurlar yan�nda eskilerin tenkidini de yapm��t�r.
Rasathane baz� siyasi �eki�meler sebebiyle ve dini gerek�eler ileri s�r�lerek 4 Zilhicce 987/22 Ocak 1580 tarihinde Padi�ah'�n emriyle Kaptan-� Derya K�l�� Ali Pa�a taraf�ndan y�k�lm��t�r .

Muvakk�thaneler
Osmanl�-T�rk medeniyetinde, imaret ad�yla bilinen kamu binalar�ndan olan muvakk�thaneler, hemen her �ehir ve kasabada cami veya mescidlerin bah�esinde bir iki oda h�linde bulunan kurumlard�r. Muvakk�thaneler bulunduklar� k�lliyenin vakf� taraf�ndan idare edilmekte olup, buralarda vazife yapan ki�ilere ise muvakkit denilirdi.
Emeviler d�neminde (661-750) ortaya ��kan muvakk�thaneler, Osmanl�larda �zellikle �stanbul'un fethinden sonra yayg�nla�m��t�r. �stanbul'da ilk in�a edilen muvakk�thane 1470 tarihli Fatih Camii Muvakk�thanesidir . Osmanl�lar �stanbul'da bir�ok muvakk�thane kurmu�lard�r. Bunlardan en me�huru, XVI. as�rda kurulan Bayezid Camii Muvakk�thanesi idi. Evliya �elebi bu �n�n, muvakk�thane saatlerinin �ok dakik olmas�ndan ileri geldi�ini s�ylemektedir. Yavuz Selim, Fatih, �ehzade, Emin�n�'nde bulunan muvakk�thaneler de �stanbul'un di�er me�hur muvakk�thaneleri idi.
�zellikle namaz vakitlerini belirlemek i�in kurulmu� olan muvakk�thanelerde bu i� g�ne� saatleri ile yap�l�rd�.
http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/r5.jpg
�stanbul semalar�nda bir ay g�r�nen 1577 Kuyruklu Y�ld�z�n bir ba�ka resmi
Ayr�ca muvakk�tlar, isteyenlere basit astronomi dersleri de verirlerdi. Baz� muvakk�tlar senelik takvim ile Ramazan ay� i�in imsakiye haz�rlarlard�. Muvakk�tlar�n hemen hemen tamam� basit astronomi aletlerini kullanmay� bildikleri gibi i�lerinde bu sahada eser verecek seviyede bilgi sahibi olanlar da vard�.
Muvakk�thaneler, muvakk�tlar�n bilgisine g�re hem bir astronomi e�itimi yeri ve hem de basit bir g�zlemevi idi. Bu y�zden �stanbul'daki baz� muvakk�thanelerin, m�-neccimba��lar�n yeti�melerinde �nemli bir yeri bulunmaktayd�. Zira bir k�s�m muvakk�tlar, muvakk�thanelerdeki ba�ar�l� �al��malar� ve faaliyetleri sebebiyle m�neccimba��l��a kadar y�kselmi�lerdir.
Bu kurumlar�n idaresi ve g�revlilerin maa��, ba�l� bulunduklar� vak�f taraf�ndan kar��land�� halde tayinleri m�neccimba�� taraf�ndan yap�l�rd�. Vefat eden muvakk�t�n yerine o�lu tayin edilir, e�er muvakk�t�n evlad� yoksa isteklilerden imtihanla biri tayin edilirdi. Muvakkit olacak ki�ilerin ehliyetli olmas�na dikkat edilirdi. Bu husus vakfiyelerde de belirtilirdi.
Muvakk�thaneler, XIX. as�rda mekanik saatlerin yayg�nla�mas�na ra�men Osmanl� Devleti'nin sonuna kadar varl�klar�n� muhafaza etmi�lerdir. Cumhuriyetin il�n� ile ba�muvakk�tl�k (1927) ad� alt�nda kurulan yeni bir m�esseseye devredilen muvakk�thaneler, 20 Eyl�l 1952'de kapat�lm��t�r. Bug�n baz� muvakk�thanelerin binalar� h�len mevcut olmakla beraber, �o�u metruk ya da ba�ka ama�larla kullan�lmaktad�r.

Kaynak:
Osmanl� imparatorlu�unun doru�u 16. y�zy�l teknolojisi, Editor Prof. Dr. Kaz�m �e�en, �stanbul 1999, Oma� ofset A.�.

lionhead

5 Temmuz 2006 21:33

OSMANLILARDA ZAMAN

Prof. Dr. Atilla Bir

�T� Elektrik Elektronik Fak�ltesi

Zaman�n Tan�mlanmas�
Zaman�n nas�l belirlenece�i sorunu insan zekas�n� �ok eski �a�lardan beri s�rekli me�gul etmi� bir sorundur (Resim 1). M.�. 150'de Hipparkhus stereometrik projeksiyon kavram�n� geli�tirerek t�m uzay hareketlerinin d�zlemsel trigonometriye ne �ekilde iz d��r�lebilece�ini g�stermi� bulunuyordu. Bu �nemli kuramsal bilgi Ptolemaios'dan sonra da kullan�lm��t�r. Y�ntem 9. y�zy�lda �slam �lkelerinde benimsenerek �zellikle namaz vakitlerinin belirlenmesi, karada ve denizde y�n tayini, arazi �l��mlerinin yap�lmas�, y�ksekliklerin ve derinliklerin belirlenmesi gibi de�i�ik konularda yayg�n uygulama alan� bulmu�tur. Bu sorunlarla u�ra��rken k�resel geometri ve g�k cisimlerinin hareketi ile ilgili konularda �nemli ilerlemeler kaydedilmi�tir.
�slamda zaman�n belirlenmesi sorunuyla u�ra��l�rken daha �nce bilinegelen ve temeli stereometrik izd��m�ne dayanan usturlaplardan yararlan�lm��t�r. Bu alet y�zy�llar boyunca geli�tirilerek �zel sorunlar�n ��z�m�ne daha uygun bi�imlere getirilmi�tir. Saat ayar�n�n kuramsal temelleri bulunulan yerdeki g�ne�in konumuna ve bir �ubu�un g�lgesine ba�l� olarak 8. y�zy�lda belirlenmi� bulunuyordu. Zamanla ilgili tan�mlar g�zle g�r�len olaylara dayand�r�ld��ndan herkes taraf�ndan kolayl�kla soru�turulabilir nitelikteydi.
Zaman�n bulunulan tarihe ve yere ba�l� olarak tan�mlanm�� olmas�, n�fusun yo�un oldu�u yerlerde, konunun muvakkit ad� verilen uzman ki�ilerce belirlenmesini zorunlu hale getirmi�tir. Sultanlar zaman�n do�ru tespiti i�in, merkezi camilerde muvakkithaneler kurmu�, burada g�rev alacak ki�ilerin yeti�mesini sa�lam��, bu m�esseseleri gerekli ara� ve gere�lerle donatm��lard�r. �slam d�nyas�n�n liderleri h�kmettikleri eyaletlerin her b�l�m� i�in namaz vakitlerini hesaplatmay� g�rev edinmi�lerdir.

Resim 1. �stanbul Sultanahmet Meydan�ndaki III. Tutmosis'e ait (M.�. 1500) dikilita�.

Fatih Sultan Mehmet'in 1456'da Semerkantl� astronom Ali Ku��u'yu t�m imparatorlukta namaz saatlerinin hesaplamas� i�in g�revlendirdi�i bilinmektedir. Osmanl� �mparatorlu�unun 17. y�zy�lda en geni� topraklara eri�ti�i d�nemde �stanbul'da bir rasathane kuran Takiy�ddin'e de benzer bir g�rev verilmi�tir.
1- Hicri ve Rumi Takvim
�slam �lkelerinde kullan�lan Hicri takvim Hz.Muhammed'in M.S. 622'de Mekke'den Medine'ye hicretiyle ba�lar. Hicri - Kameri takvim, ay�n d�nyan�n etraf�nda d�n��ne g�re tan�mlan�r. Bir y�l Muharrem, Sefer, Rebiy�levvel, Rebiy�lahir, Cemaziy�levvel, Cemaziy�lahir, Recep, �aban, Ramazan, �evval, Zilkaade ve Zilhicce ad� verilen 12 aydan olu�ur. Her bir Kameri ay yakla��k 29.5 g�n s�rer ve bir Kameri y�l 354 g�n olarak elde edilir. Bu nedenle Kameri takvimde 6 adet 29 g�nl�k 6 adet 30 g�nl�k ay bulunur. Hangi aylar�n 29 ya da 30 g�n s�rece�i ay�n faz� g�z �n�nde bulundurularak �eyh �l �slam taraf�ndan belirlenir.
Ancak ger�ek Kameri ay 29.5 g�nden 44 dakika 3 saniye daha uzun oldu�undan 12 Kameri ay�n belirledi�i 354 g�nl�k kuramsal Kameri y�ldan 8 saat 48 dakika 36 saniye daha uzundur. 30 y�lda bu hata 11 g�n 0 saat 18 dakika 0 saniye olaca��ndan e�zamanl�l�� sa�lamak i�in 30 y�l boyunca 19 adet 354 g�n s�reli ve 11 adet 355 g�n s�reli sene olu�turulur. 355 g�nl�k seneler son aya bir g�n ilave edilerek ger�eklenir. B�ylece e�zamanl�k sa�lan�r ve ancak 2400 senede bir takvime tekrar 1 g�n ilave etmek gerekir.
Kameri y�l�n ortalama s�resi g�nlerin y�llara g�re da��l�m�ndan (19x354+11 x 355) / 30=354 g�n 8 saat 48 dakika olarak hesaplan�r. Bug�n kullan�lan g�ne� y�l� yakla��k 365 g�n 5 saat 48 dakika oldu�undan Kameri y�l g�ne� y�l�ndan yakla��k 10 g�n 21 saat daha k�sad�r. Buna g�re, 1 Kameri y�l g�ne� y�l�n�n 0.9702 kat�na, 1 g�ne� y�l� Kameri y�l�n 1.0307 kat�na kar�� d��er. Ayr�ca hicret 15 Temmuz 622'de ger�ekle�ti�inden, kameri takvimin miladi takvimine g�re 621.536 y�l kadar faz fark� bulunur. E�er �rne�in 1 Ocak 1993'�n hicri takvimdeki kar��l��n� bulmak istersek yukar�daki de�erlerden (1992-621.536) x l.0307=1412.5372 buluruz. Hicri takvime g�re 1412 y�l ge�mi� oldu�undan bu tarih hicri 1413 y�l�na kar�� d��er.
Hicri takvimin haricinde Osmanl� devletinde 1678'den sonra maliye ile ilgili i�lerde Rumi takvim de kullan�lmaya ba�lanm��t�r. Mali y�l�n ba�lang�c� 1 Mart olarak kabul edilir. Rumi y�l 365 g�n olup g�ne� y�l�na kar�� d��en miladi seneyle e� uzunluktad�r. Rumi sene her 33 y�lda 354 g�n olan hicri seneyi bir y�l ge�er. Bu fark� gidermek i�in Rumi seneden her 33 y�lda bir hicret y�l� d��l�r; buna s�v�� senesi denir. Her iki takvim aras�nda ayr�ca 13 g�nl�k bir fark bulunur. Ayr�ca Rumi sene miladi 584'te ba�lat�ld��ndan Rumi seneyi bulmak i�in Miladi seneden 584 ��karmak gerekir. Aylar Mart, Nisan, May�s, Haziran, Temmuz, A�ustos, Eyl�l, Te�rini-evvel, Te�rini-sani. Kanuni-evvel. Kanuni-sani, �ubat olarak adland�r�l�r. �rne�in Miladi 1 Ocak 1993 tarihi Rumi 19 Kanuni-evvel 1408 tarihine kar�� d��er. Osmanl� devletinin sonuna kadar mali i�lemlerde kullan�lan Rumi sene 1925'te Miladi takvim y�l�n�n kabul edilmesi �zerine terk edilmi�tir.
2- G�n ve Saat Tan�m�
�slam d�nyas�nda yeni g�n g�ne�in bat��yla ba�lar. G�ne� ufukta kaybolunca saat 12 ya da 0'd�r. Bir sonraki g�ne� bat��na kadar ge�en s�re 2x12 saate ayr�l�r. Ezani saat ad� verilen bu saat tan�m�nda, g�n�n ba�lang�c� de�i�mekte ancak g�n boyunca bir saatlik s�re ayn� kalmaktad�r.
Bunun d��nda Helenistik �a�dan kalma ba�ka bir saat kavram�, Zaman� saat'ta kullan�l�r. Bu saat kavram�nda g�nd�z ve gece s�releri kendi ba�lar�na ayr� ayr� 12 e�it par�aya b�l�n�r. Tan�m gere�i bir g�n�n s�resi ayn� kalmakla birlikte, g�nd�z ve gece saatlerinin s�releri mevsime ba�l� olarak de�i�ir.
3- Namaz Vakitlerinin Tan�m�
Namaz vakitleri a�a��da belirtilen �ekilde belirlenir (Sekil 1) :

�ekil 1: Namaz vakitlerinin g�ne�in konumuna g�re tan�mlanmas�

3.1.-Ak�am namaz�: Ak�am namaz� g�ne�in 625 metre rak�ml� bir yerde g�zlenen bat�� an�nda k�l�n�r. Bu durumda ezani saate g�re saat 12'dir ve yeni bir g�n ba�lam�� olur.
3.2.-Yats� namaz�: G�ne� merkezinin ufkun 17� alt�nda bulundu�u s�rada k�l�n�r.Bu zaman �znel olarak yan yana duran beyaz ve siyah renkli iki cismin ay�rdedilemez oldu�u an olarak tan�mlan�r.
3.3.- Sabah namaz�: Sabah namaz�, g�ne� ufukta do�du�unda bitmesi gerekti�inden, ba�lang�c� da buna g�re ayarlan�r.
3.4.- ��le namaz�: Ufka g�re dik duran bir �ubu�un g�lgesi uzamaya ba�lad�� an k�l�n�r (�ekil 2).
3.5.- �kindi namaz�: "Asr'� evvel" ve "Asr' � sani" olarak adland�r�lan iki zaman aras�nda k�l�n�r (�ekil 2)

�ekil 2: ��le, asr'� evvel ve asr'� sani zamanlar�n�n bir �ubu�un g�lgesine g�re tan�mlanmas�

"Asr'� evvel": �ubuk g�lgesinin, ayn� g�n�n ��le vaktindeki en k�sa g�lge uzunlu�u ile kendi uzunlu�u toplam� kadar oldu�u an olarak tan�mlan�r.
"Asr'� sani": �ubuk g�lgesinin, ayn� g�n�n ��le vaktindeki en k�sa g�lge uzunlu�u ile kendi uzunlu�unun iki kat� kadar oldu�u an olarak tan�mlan�r.
Bu tan�mlardan ba�ka Ramazan ay�nda oru� �afak vaktinde "imsak" 'ta ba�lar: Bu anda g�ne� ufkun 19� alt�ndad�r ve g�ne�in do�mas� i�in 1 saat 16 dakika kadar bir zaman vard�r (l� = 4 dakika). Bu zaman da �znel olarak yan yana duran beyaz ve siyah cisimlerin ay�rt edilmeye ba�land�� an olarak tan�mlan�r. Oru� g�ne� bat�ncaya kadar s�rer. Bayram namaz� (iyd) camilerde g�ne� ufkun 5� �zerine ��k�nca, ya da do�duktan 20 dakika sonra, k�l�nmaya ba�lan�r.
Kesin zaman belirlenmesi sadece ��le ve ikindi namazlar�nda m�mk�n oldu�undan di�er namaz vakitleri ve oruca ba�lama vakti i�in 10 dakikal�k bir ho�g�r� tan�n�r. Buna g�re sabah namaz� ve oruca ba�lama 10 dakika erken, ak�am ve yats� namazlar� ile iftar vakti 10 dakika ge� olabilir.
�eker bayram� 29 g�n s�ren ramazan ay�n�n sonunda hilalin g�r�nmesiyle ba�lar. Kurban bayram� 68 g�n sonra kutlan�r. �u halde �eker bayram� 1. �evval'de, Kurban bayram� ise 2 ay 10 g�n sonra 10. Zilhicce'de kutlan�r.

Kaynak:
Osmanl� imparatorlu�unun doru�u 16. y�zy�l teknolojisi, Editor Prof. Dr. Kaz�m �e�en, �stanbul 1999, Oma� ofset A.�.

lionhead

5 Temmuz 2006 21:39

OSMANLILARDA G�NE� SAATLER�

Prof. Dr. Atilla Bir

�T� Elektrik Elektronik Fak�ltesi

�slamda zaman�n belirlenmesinde g�ne� saatlerinden yayg�n olarak yararlan�ld�� bilinmekle birlikte, bug�n �zg�n g�ne� saat �rneklerine, cami duvarlar�na i�lenmi� bulunan saatler d��nda, �ok ender rastlanmaktad�r . Mekanik saatlerin 17.y�zy�ldan itibaren yayg�nla�mas� ile birlikte �nemlerini yitiren g�ne� saatleri d�� etkenlerin etkisiyle h�zla a��narak yok olmu�lard�r.

Yatay G�ne� Saatleri

Konumu nedeniyle korunmu� bulunan bir yatay g�ne� saatine �rnek olarak Topkap� Saray�'n�n 3. avlusunda III. Ahmet K�t�phanesi'nin yan�ndaki saat verilebilir (Resim 1).

Resim 1: Topkap� Saray� 3. avlusundaki III. Ahmet k�t�phanesinin yan�ndaki g�ne� saati

Bir kaidenin �zerindeki saate bakmak i�in d�rt basamakl� mermer bir merdivene t�rmanmak gerekir. Saatin do�u taraf�nda bulunan cetvelin alt�nda "Ameli S�leyman Katib-i evvel", yani Hazinenin birinci katibi S�leyman taraf�ndan yap�lm��t�r, ibaresi g�r�lmektedir. Saatin bat� taraf�nda ise "Vaz-�l bas�ta fi zaman-� Eb�l-Feth Sultan Mehmet Han ve ceddede Seyyid Abdullah Silahtar Sultan Selim bin Sultan Mustafa Han ebede m�lkehu i l� �hir�d devran; Sene 1208 �aban" yaz�l�d�r. Bug�nk� dile �evrilirse "Bu g�ne� saati Fatih Sultan Mehmet devrinde yerle�tirilmi� ve Sultan Mustafa'n�n o�lu Sultan Selim'in, h�kmetme zamanlar� ahirete kadar uzans�n, silahtar� Seyyid Abdullah taraf�ndan yenilenmi�tir, sene 1794, �ubat/Mart" ifadesi okunur

Bu kay�tlara g�re bu g�ne� saati Fatih Sultan Mehmet d�neminde (1453-1481 y�llar�nda) hazine katibi S�leyman Bey taraf�ndan �izilmi� ve Sultan III. Selim d�neminde Silahtar Seyyid Abdullah taraf�ndan Hicri 1208 senesinde restore edilmi�tir. Nitekim Topkap� Saray� ar�ivinde Hicri 1208 (1794) senesinden kalan bir masraf belgesine g�re, ad� ge�en g�ne� saatinin tamiri i�in, o senenin Mart ay�nda 1000 kuru� (bir alt�n) harcama yap�ld�� g�r�lmektedir .

�ekil 2: Topkap� saray�nda III. Ahmet k�t�phanesi yan�ndaki yatay g�ne� saatinin �zerindeki �izimler.

Saatin kadran� kuzey-g�ney do�rultusuna yerle�tirilmi�tir (�ekil 2). Mermerden yap�lm�� olan saat kadran�n�n ortas�nda toplanan ya�mur sular�n�n akmas� i�in bir delik bulunur. Kadran�n 65x44 cm2 'lik k�sm�nda 2 adet g�ne� saati yer al�r. Bu saatlerde zaman, g�neydeki 5 cm uzunlu�undaki k�sa dik �ubu�un g�lgesi ve kuzeydeki oyma i�lemeli �ubu�a ba�l�, kadran�n g�neyindeki bir noktaya 4l�'lik e�imle gerilmi�, �elik bir telin g�lgesinden yararlan�larak belirlenir.

Bu kadranda bulunan iki saatten ilkin kelebek bi�iminde olan�n� ve ekrana dik bir �ubukla �l��m yap�lan�n� inceleyelim. D�zlemsel saatlere kitabede belirtildi�i gibi 'bas�ta' ad� verilir. Bu isim g�ne� saatlerinde 'basit d�zlemsel saat' anlam�na gelir. Saatin kuzey ve g�neyi birer hiperbolik e�riyle s�n�rl�d�r. Bu e�rilerden kuzeyde bulunan� 22 Aral�k k�� d�nencesi O�lak burcuna ve g�neyde bulunan� 21 Haziran yaz d�nencesi Yenge� burcuna aittir. �leride g�sterilece�i gibi d�zlemsel saatlerde bir �ubu�un g�lgesi genelde g�n boyunca bir hiperbol �izer. Sadece senede iki kez g�nd�z ve gecenin e�it oldu�u 21 Mart (Ko� burcu) ve 23 Eyl�l'de (Terazi burcu) bu e�ri bir do�ruya d�n��r. Bu �zel g�nlerde zaman g�ne� saatinin ortas�nda bat�-do�u y�n�nde uzanan do�ru �zerinde okunur .

Kelebek bi�imindeki bu g�ne� saati ezani saatleri belirlemeye yarar. Tan�m gere�i ezani saate g�re g�ne� batt��nda saat 12 ya da 0'd�r. Saatin okunabilmesi i�in g�lgenin ekrana aksetmesi gerekir. G�ne� do�ar ve batarken g�lge sonsuz uzun oldu�undan s�hhatli bir belirleme ancak g�ne� do�duktan 1 saat sonra yap�labilir ve bu durum g�ne� batmadan 1 saat �ncesine kadar s�rer. Rakamlar kadran�n g�ney bat� ucunda 10 ile ba�lar s�ras�yla bat� do�rusunu takip ederek 11,12, 1, 2, 3 ve 4 ile ekran�n kuzey-bat� ucuna eri�ir. Bu noktadan itibaren rakamlar kuzeydeki k�� hiperbol�n� (22 Aral�k) takip ederek 5'ten 11 'e kadar s�ralanarak kadran�n kuzey-do�u ucuna eri�ir. G�ne� ezani saat gere�i her g�n saat 12'de batt��ndan kadranda her g�n g�ne� batmadan l saat �nce okunabilecek son rakam 11 'dir.

D�nya d�n�� ekseninin e�ikli�i nedeniyle g�ne� mevsime ba�l� olarak her g�n farkl� bir saatte do�ar. Ancak gece ve g�nd�z�n e�it oldu�u 21 Mart ve 23 Eyl�l'de ezani saate g�re g�ne� saat 12'de do�ar ve batar. Buna g�re yaz ve k�� d�nencesinde �ubu�un g�lgesi kadranda bat�-do�u eksenini izler. G�ne� do�duktan 1 saat sonra �ubu�un g�lgesi eksenin bat� ucundaki 1 rakam� �zerine d��er. Saat 2 oldu�unda g�lgenin nereye d��ece�i belirlenmek istenirse, 2 rakam�n�n bulundu�u yerden g�ney-do�u y�n�ne uzanan do�ru izlenir ve bu do�runun bat�-do�u eksenini kesti�i nokta belirlenir. Her saat aral�� d�rt par�aya ayr�lm�� bulundu�undan ayn� �ekilde �eyrek saatlere ait noktalar ve aradaki de�erler de i� de�er bi�imle (enterpolasyonla) kolayl�kla belirlenir. Saat 6 oldu�unda benzer �ekilde 6 rakam�ndan g�neydo�u y�n�ne do�ru uzanan do�ru izlenirse bu do�runun bat�-do�u ekseni ile kesi�ti�i noktadan kuzey-g�ney ekseninin de ge�ti�i g�r�l�r. Bu durumda ��le olmu� ve �ubu�un g�lgesi yaz ya da k�� d�nencesinde en k�sa boya eri�mi�tir. ��leden sonra �ubu�un g�lgesi simetrik olarak eksenin do�u yar�s�n� izler ve g�ne� batmadan 1 saat �nce g�lge, saatin kuzey-do�u ucundaki 11 rakam�n�n belirledi�i ve saatin do�u s�n�r�n� olu�turan do�ruyla kesi�ti�i noktaya ula��r.

Yaz�n 21 Haziranda �ubu�un g�lgesi g�ney hiperbol�n� izler. G�ne� 9'da do�ar ve 1 saat sonra g�lge bat�daki 10 rakam� �zerine d��er. G�lgenin en k�sa oldu�u ��le saatinde saat 4.30 ve batmadan �nce saat yine 11 'dir.

K��n 22 Aral�k'ta �ubu�un g�lgesi kuzey hiperbol�n� izler. Bu tarihte g�ne� 3'te do�duktan 1 saat sonra 4, g�lgenin en k�sa oldu�u ��le saatinde saat 7.30 ve g�ne� batmadan 1 saat �nce saat yine 11 'dir.

21 Mart ilkbahar ve 23 Eyl�l sonbahar d�nence do�rusu, 21 Haziran yaz ve 22 Aral�k k�� hiperbolleri d��ndaki bir noktaya ait saat belirlenirken ayn� ezani saatleri birle�tiren do�rultular�n bat�-do�u ekseninin �zerinde ve alt�nda, 12 e�it par�aya b�l�nd��n� g�z �n�nde bulundurmak gerekir. Buna g�re �ubu�un g�lgesi belirli bir saat i�in bir sene boyunca saat do�rusunda 12x4=48 taksimatl�k devrini tamamlar. G�lge her bir taksimat aral��nda yakla��k olarak 365/48= 7.6 g�n ≈ 1 hafta kal�r. E�er daha do�ru bir belirleme yapmak istenirse

21 Mart ile 21 Haziran tarihleri aras�nda 92 g�n,
21 Haziran ile 23 Eyl�l tarihleri aras�nda 94 g�n,
23 Eyl�l ile 22 Aral�k tarihleri aras�nda 90 g�n,
22 Aral�k ile 21 Mart tarihleri aras�nda 89 (88) g�n,

bulundu�unu de�erlendirmek gerekir

�rnek olarak saat kadran�ndaki A noktas�n� ele alal�m (�ekil 2). Bu nokta 10 ile 10 15' do�rulan aras�nda yer almakta ve 22 Aral�k hiperbol�ne kadar 5 taksimatl�k bir mesafede bulunmaktad�r. E�er yukar�daki g�n farklar�ndan yararlanarak 22 Aral��a 89 x ( 5 / 12 ) = 37 g�n ilave edilirse 28 Ocak, ya da 23 Eyl�l'e 90 x ( 12-5 ) / 12 = 53 g�n ilave edilirse 14 Kas�m bulunur. Buna g�re �ubu�un g�lgesi 28 Ocak ve 14 Kas�m'da ezani saate g�re tam saat 10 07' 30" da A noktas� �zerine d��er (10 + 1/8 taksimat = 10 + 15' / 2 = 10 07' 30" ).

Bu saat ile g�lgenin her bir konumu i�in g�ne�in ka�ta do�du�u, do�u�tan itibaren ne kadar zaman ge�ti�i ve g�ne�in bat��na kadar ne kadar zaman�n kald�� kolayl�kla belirlenebilir. �ubuk g�lgesinin A noktas�na d��t�� g�n g�ne� 2 45' da do�mu� (4 rakam�n�n alt�ndaki 5. taksimat), g�ne� do�duktan sonra (10 07' 30") - (2 45')= 7 22' 30" kadar zaman ge�mi�, g�ne�in bat��na 12- (10 07' 30") = 1 52' 30" kadar zaman kalm��t�r.

�ekil 1: ��le, asr'� evvel ve asr'� sani zamanlar�n�n bir �ubu�un g�lgesine g�re tan�mlanmas�

Kadran�n do�u taraf�nda e�ri bir �izgi vard�r. Bu e�ri �izgi ikindi namaz�n�n k�l�naca�� zaman� belirlemeye yarayan "asr" e�risidir. Tan�ma g�re ikindi namaz� (Bkz. �ekil 1) �ubuk g�lgesinin kendi uzunlu�u ile ayn� g�n�n ��le vaktindeki en k�sa g�lge uzunlu�u toplam� kadar oldu�u vakit ba�lar (asr'� evvel), �ubuk g�lgesinin kendi uzunlu�unun iki kat� ile ayn� g�n�n ��le vaktindeki en k�sa g�lge uzunlu�u kadar oldu�u vakit sona erer (asr'� sani). O halde ezani saat ayar�na g�re ikindi namaz� (asr'� evvel) 22 Haziranda 8 32', 22 Aral�kta 9 48' ve 21 Mart, 23 Eyl�lde ise 9 25' de k�l�nmal�d�r. Nihayet g�lgenin A noktas�na d��t�� tarihte ikindi namaz� 9 40'ta (kuzey hiperbol�n�n alt�nda 5. taksimat) k�l�nmal�d�r.

�ekil 3: Yatay g�ne� saatinde kartezyen koordinat sisteminin yerle�tirili�i.

Kadranda �izilmi� bulunan e�rileri analitik olarak inceleyebilmek i�in koordinat merkezini �ubu�un bulundu�u noktaya, OX eksenini kuzey y�n�ne, OY eksenini bat� y�n�ne yerle�tirelim (�ekil 3). Y�kseklik a��s� h ve kuzey-g�ney eksenine g�re azimut a��s� olan g�ne�e g�re, q boyundaki bir �ubu�un g�lgesine ait x,y koordinatlar�

olarak bulunur.

�ekil 4: s-zaman a��s�n�n, bulunulan yerin enlemi, deklinasyonu, azimut a��s� ve h g�ne� y�ksekli�i cinsinden belirlenmesi.

G�ne�in hareketini g�k k�resinde bulundu�umuz yer O'ya g�re belirlemeye �al��al�m (�ekil 4). Bulundu�umuz yerin enlemi oldu�una g�re, K kuzey kutbu ufka g�re �stanbul'da 'l�k a�� yapmaktad�r. S g�ne�i KOG d�nya ekseni etraf�nda g�n boyunca ekvator d�zlemine paralel bir d�zlemde d�ner. Ancak d�nyan�n d�n�� ekseni g�ne� d�zlenime g�re kadar e�ik oldu�undan, g�ne� 21 Mart ve 23 Eyl�l g�nlerinde ekvator d�zleminde, 21 Haziranda ekvatora g�re ve 22 Aral�kta l�k bir a��yla d�nyay� ayd�nlat�r. Ara de�erleri deklinasyon a��s�yla tan�mlan�r.
Zaman, g�ne�in KOG etraf�nda d�n��ne kar�� d��en, s zaman a��s�yla belirlenebilir. ZKS k�resel ��geninde K a��s� s, Z a��s� KZ yay� , KS yay� , zs yay� oldu�undan, bu ��gene k�resel sin�s teoremi uygulan�rsa

kosin�s teoremi uygulan�rsa

ve nihayet kotanjant teoremi uygulan�rsa, ili�kileri elde edilir.

E�er (2) ili�kisindeki h ve a a��lar� (3) ve (4) yard�m�yla yok edilirse

(5) ile birlikte,

ba��nt�lar� bulunur.

Ama� s zaman a��s�n� yok etmek oldu�una g�re (7)'den cos s ��z�l�r ve (6)'ya uygulan�rsa g�lgenin g�n boyunca izleyece�i hiperbol�n analitik ifadesi elde edilir:

Bu e�ri (�stanbul enlemi) ve i�in 21 Haziran g�ney yaz hiperbol�n�, i�in 22 Aral�k kuzey k�� hiperbol�n�, i�in 21 Mart ve 23 Eyl�l do�u-bat� do�rusunu verir. Bu do�runun denklemi (8)'den

olarak bulunur.

Ezani saat g�ne�in bat��na g�re tan�mland��ndan, g�n�n ba�lang�c� bulunan yere ( a��s�na) ve g�ne� d�zleminin ekvatora g�re yapt�� a��ya ( a��s�na) ba�l�d�r. G�ne� batt��nda (6) ve (7) denklemleriyle verilen y ve x koordinatlar� sonsuza gider. Bu ba��nt�larda payday� s�f�rlayan zaman a��s�

g�n�n ba�lang�c�n� belirler. Belirli bir ezani saatte, belirli bir enlemi, g�ne� deklinasyonu i�in g�ne� saatindeki �ubu�un g�lgesine ait koordinatlar� bulmak istersek, zaman�n� (6) ve (7) ifadelerine yerle�tirmek gerekir. Denklemlerde a��s� yok edilirse kadrandaki do�rular�n analitik ifadesi bulunur(17, 18). Bu ifadeler �ok karma��k oldu�undan burada verilmemi�tir

Kadrandaki ikinci g�ne� saatinde zaman, kadran�n bat�, kuzey ve do�u kenar�n� �evreleyen bir taksimat ve ufka g�re 41� e�imle gerili bir telin g�lgesinden yararlan�larak belirlenir (Resim 1 ve �ekil 2). Kadrandaki taksimat bat�da 0'dan ba�lar, kuzey-g�ney ekseninde 6'ya eri�ir ve do�uda 12'de sona erer. Yer k�resi kendi ekseni etraf�nda 24 saatte 360� d�nd��ne g�re, her saatte yer k�resi 15�'lik bir d�n�� yapar. Buna g�re 1�'lik a�� dakikaya kar�� d��er.

�ekil 5: D�nya eksenine paralel 41 �lik telin konumu.

Kadranda her saat aral�� 30'a b�l�nd��ne g�re, taksimatlarda k�sa olanlar 2', uzun olanlar 4', daha uzun olanlar 20' ve nihayet en uzun olanlar 60' ya da saat ba�lar�n� g�sterir. Sonuncu taksimat�n yan�na saatler rakamla yaz�l�d�r.

G�lgesinden zaman�n belirlenece�i tel kuzeye y�nelik ve ufukla 4l�'l�k bir a�� yapt��ndan enlemi olan �stanbul'da d�nya eksenine paraleldir (�ekil 5). G�ne� g�n boyunca d�nya ekseni etraf�nda d�nd��nden tel eksenin de etraf�nda d�nm�� olur. Tele dik bir d�zlemde telin g�lgesi s saat a��lar�n� verir. Ancak kadran tele dik olmay�p ufka paralel oldu�undan s saat a��lar� e�imi 41� olan bir d�zleme iz d��r�lm�� haldedir.

�ekil 6: a) Bulunulan yerde g�ne�in ufuk d�zlemi �zerinde mevsimlere ba�l� olarak g�k kubbesinde izledi�i y�r�nge,

b) G�ne� y�r�ngesinin bahar d�nencelerinde ufuk d�zlemine izd��m� ve yatay g�ne� saatlerindeki taksimat�n elde edili�i.

Tek taksimatl� ikinci g�ne� saatinde zaman karakteristik bir tarih i�in verilmi�tir, hakiki zaman okunan de�ere zaman farklar� ilave edilerek bulunur. Kadrandaki taksimat gece ve g�nd�z�n e�it oldu�u 21 Mart ve 21 Eyl�l'e aittir. G�ne� bu tarihlerde ufukta D noktas�nda do�ar, ��leyin en y�ksek S noktas�na eri�ir ve ak�am B noktas�nda batar (�ekil 6a). G�ne�in bu tarihlerde izledi�i DSB yay�nda I5�'l�k saat a��lar� al�n�r ve bunlar ufka iz d��r�l�rse kadranda g�r�len taksimat elde edilir (�ekil 6b). Bu taksimat KG ekseninde DB eksenine g�re daha s�k��kt�r. �u halde kadranda sadece bahar d�nencelerinde ezani saat telin g�lgesinden do�rudan do�ruya okunabilir.

Bahar d�nenceleri d��ndaki ezani saatleri belirleyebilmek i�in iki y�ntemden yararlan�l�r.

Tablo 1 Hakiki zaman� belirlemek i�in bahar d�nencesine g�re �l�eklendirilmi� saat kadran�nda okunan de�ere ilave edilmesi

ya da ��kar�lmas� gereken zaman fark�na ait tablo .

Tablo 2 Latince, Eski ve Yeni T�rk�e isimleriyle bur� simgeleri ve ba�lang�� tarihleri.

�lk y�ntemde senenin her g�n� i�in bahar d�nencesine g�re zaman fark� bir tablodan okunur. Bu tablo g�ne� saatinin do�u kenar�nda bulunmaktad�r (Tablo 1). Okuma yap�lacak g�n�n tarihi bur�lara g�re belirlenir. Bur�lar g�ne�in hareket etti�i ekliptik ku�a��ndaki 12 tak�m y�ld�z�na g�re adland�r�l�r. Bunlar�n simgeleri, Latince, eski ve yeni T�rk�e isimleriyle ba�lang�� tarihleri Tablo 2'de verilmi�tir.

�rnek olarak 27 �ubat g�n�n� ele alal�m. Yukar�daki listeye g�re g�ne� 19 �ubat Bal�k Burcuna girer. Verilen bu tarih Bal�k burcunun 8. g�n�d�r. Tablo 1 'de Bal�k (Hut) 8'in kar��l��nda okunur. Buna g�re, dakikaya kar�� d��t��nden kadranda ��leyin okunan 6 yerine saat d�r, yani kadranda okunan de�ere dakika ilave etmek gerekir.

1 Temmuzda g�ne� 10 g�nden beri Yenge� (Sertan) burcundad�r. Tablo 1'de Sertan 10 kar��l��nda okunur. Buna g�re telin g�lgesinde okunan zamandan
��karmak gerekir. �rne�in ��le saatinde okunan 6 yerine ezani saat d�r.

Zaman fark�n� bulmada kullan�lan ikinci y�ntem g�ne�in bahar d�nencelerine g�re do�u� ve bat�� zaman farklar�n� belirlemektir. �ekil 6a'da g�r�ld�� gibi 21 Haziranda g�ne� do�uda noktas�nda do�ar, ��leyin ye y�kselir ve ak�am bat�da B2 noktas�nda batar. 22 Aral�kta g�ne� do�uda noktas�nda do�ar, ��leyin 'e y�kselir ve ak�am bat�da noktas�nda batar. �ekil 6b'de g�ne�in hareketi ufuk d�zlemine iz d��r�lm�� olarak g�sterilmi�tir. En uzun g�n ile en k�sa g�n aras�ndaki a�� fark�n�n oldu�u g�r�lmektedir. E�er dik ��geninde (�ekil 6b) olarak al�n�rsa

yaz�labilir.
Benzer �ekilde OMS2 dik ��geninde (�ekil 6a) oldu�undan OS2 = R, OM = q

ve nihayet OMO2 dik ��geninde(�ekil a) oldu�undan OO2 = x

yaz�labilir. (12) ve (11) ili�kileri oranlan�r ve (13)'e e�itlenirse,

elde edilir. �zellikle enlemi olan �stanbul ve ekliptik a��s� i�in olarak bulunur.

Elde edilen fark a��s� telin saat ekran�na ba�land�� nokta merkez olmak �zere saatin g�ney-do�u ve g�ney-bat� y�n�ne do�ru uzanan iki yay �zerine i�lenmi�tir (�ekil 2). a��s�n�n y�n� kuzey k�� ve g�ney yaz hiperbollerinin asimptotlar�na paraleldir. Yaylar�n �zerine i�lenmi� bulunan 1 saat 30 dakikal�k taksimat, en uzun g�n (21 Haziran) ve en k�sa g�n (21 Aral�k) ile 21 Mart ve 23 Eyl�l d�nence g�nleri aras�ndaki zaman fark�na kar�� d��er.

Bu saat ile senenin herhangi bir g�n�nde zaman belirlenecek ise o g�n g�ne�in hangi a��da do�du�u ya da batt��n� belirleyip taksimat �zerindeki saat fark�n� okumak gerekir. Bu fark yaz aylar�nda okunan saat de�erine ilave edilirken, k�� aylar�nda ��kar�lmal�d�r.

Dikey G�ne� Saatleri

Dikey g�ne� saatleri genellikle camilerin g�ney-bat� cephelerinde bulunur ve namaz vakitlerinin belirlenmesinde kullan�l�r. Camilerde k�ble Mekke'ye y�nelik bulundu�undan g�ne� saatlerinin yer ald�� duvarlar da k�ble y�n�ne paralel(g�ney-bat�) ya da k�ble y�n�ne dik (g�ney-do�u) y�n�ndedir.

�ekil 7 K�ble y�n�n�n belirlenmesi

K�ble y�n�n� belirlemek i�in �ekil 7'de g�r�ld�� gibi �stanbul ve Mekke'den ge�en boylam daireleri ve bu iki �ehri birle�tiren b�y�k daire �izilirse k�resel IKM ��geni elde edilir. Bu ��gende K a��s� boylam farklar�, I a��s� kuzeye g�re k�ble a��s�. IK yay� �stanbul ve KM yay� Mekke enlem a��s� cinsinden ifade edilebilir. IKM ��genine kotanjant teoremi uygulan�r ve d�zenlenirse k�ble a��s� i�in

ili�kisi elde edilir.
�stanbul boylam� , Mekke�nin boylam�
oldu�una g�re �stanbul'da k�ble y�n� g�neye g�re olarak hesaplan�r.

�ekil 8: Camilerin k�ble y�n�ne g�re konumlar�.

�stanbul camilerinin g�ney-do�u duvarlar� do�uyla , g�ney-bat� duvarlar� g�neyle 29�'lik bir a�� yapar (�ekil 8). Namaz saatlerinde ��le ve ikindi vaktinin belirlenmesi �nem ta��d��ndan camilerdeki g�ne� saatleri genellikle g�ney-bat� duvar�nda yer al�r. Bu durumda g�ne� a��s� 119� ile 229� aras�nda yer al�r. q boyundaki duvara dik �ubu�un bulundu�u nokta dikey saatin koordinat merkezi olarak al�n�rsa, y ekseni yere dik. x ekseni bat� y�n�ne y�nelik, bulunulan yerin enlemi, deklinasyon a��s� ve nihayet �ubu�un g�neyle yapt�� a�� olmak �zere �ubu�un g�lgesi

hiperbol�n� izler.
Bahar d�nenceleri i�in al�n�rsa;

do�rusu elde edilir. Denklemlerde �stanbul i�in enlem a��s� . caminin g�ney-bat� cephesi i�in g�neye g�re a�� olarak al�nmal�d�r.

�ekil 10 Dikey g�ne� saatindeki duvara dik ve d�nya eksenine paralel �ubuklar aras�ndaki ili�ki.

��leyin g�ne� tam g�neyde bulundu�undan �ubu�un g�lgesi ( Bak �ekil 10)

��le do�rusu, ak�am ufukta batarken y = 0 do�rusu �zerine d��er. G�lgenin mevsime g�re konumu (16) ili�kisinden hesaplanabilir.

�ekil 9 �sk�dar Mihrimah Camiindeki dikey g�ne� saati �zerindeki �izimler.

Dikey g�ne� saatlerinin kadranlar�nda, s�resi mevsimlere g�re de�i�en ��le ile ak�am saatleri aras�ndaki zaman fark�n� belirleyebilmek i�in, genellikle yatay g�ne� saatlerinde oldu�u gibi, d�nyan�n kuzey-g�ney d�n�� eksenine paralel bir ikinci �ubuk daha bulunur (�ekil 9. D�nya d�n�� eksenine paralel �ubu�un g�lgesinden belirlenecek zaman�n duvara dik �ubu�un g�lgesinden okunan zamanla uyu�mas� i�in eksene paralel �ubu�un kadrana ��le do�rusu �zerinde tutturulmas� gerekir. �ekil 10'deki konstruksiyondan kolayl�kla hesaplanabilece�i gibi noktas� (18) ve

ili�kisinden belirlenebilir.

Resim 2. �stanbul �sk�dar MihrimahCamiinde bulunan dikey g�ne� saati.

�stanbul'daki dikey g�ne� saatleri Murat Pa�a, Fatih, Sultan Selim, Sultan Ahmet, Beyaz�t, S�leymaniye, Ayasofya camilerinde bulunur. Bu saatlerin �o�unda cami duvar�na do�rudan �izilmi� bulunan i�aretler silinmi�, �ubuklar kopmu�, e�ritmi� ya da d��m�� haldedir. �stanbul'daki en g�zel dikey saat �sk�dar'da Mihrimah Camiinde bulunur (Resim 2, �ekil 9. Mermer bir levhaya �izili ve duvara demir t�rnaklarla tutturulan saatin sa� alt k��esinde Muvakkit Dervi� Yahya Muhittin taraf�ndan yeni Merkez Camiinde kullan�lmak �zere 1183 (1770) senesinde yapt�r�l�� belirtilmektedir. Kadran�n �st taraf�nda "Eser-i Saitzade Mehmet Arif Elmemur bi Hizmet�l Evkat" ba�l�� yer almaktad�r. Bu saat, Sultan 1. Abd�lhamit'in in�a ettirdi�i Beylerbeyi Cami Muvakkithanesinde bulunmaktayken, sonralar� �skele Camii de denen Mihrimah Camii'nin duvar�na yerle�tirilmi�tir. Yatay �ubuk 1970'de yenilenmi� ancak kutup eksenine paralel �ubu�un yeri belli olmakla birlikte tak�lmam��t�r.

Kaynak:
Osmanl� imparatorlu�unun doru�u 16. y�zy�l teknolojisi, Editor Prof. Dr. Kaz�m �e�en, �stanbul 1999, Oma� ofset A.�.
arkadaslar burda ver�len sek�ller ve res�mleri verem�yorum eger cok arzu ed�yorsan�z l�nk� t�klam�n�z yeterl� olacakt�r ... Gunes Saati

lionhead

5 Temmuz 2006 21:40

TAK�Y�DD�N'�N �STANBUL G�ZLEMEV�

Yavuz Unat

On alt�nc� y�zy�l�n ikinci yar�s�nda, III. Murat d�neminde, �stanbul'da Tophane s�rtlar�nda Takiy�ddin taraf�ndan kurulan g�zlemevinin Osmanl� bilim tarihinde �nemli bir yeri vard�r. Osmanl�'n�n en �nemli bilginlerinden olan Takiy�ddin el-R�s�d, 1526 y�l�nda �am'da do�mu�, M�s�r ve �am'da yeti�mi�tir. 1550 y�l�nda �stanbul'a gelen Takiy�ddin, ekonomik nedenlerden dolay� yarg� alan�nda �al��may� se�erek M�s�r'a gitmi� (1555), bir s�re yarg� g�revinde bulunduktan sonra tekrar �stanbul'a d�nm��t�r (1570). Bir y�l sonra m�neccim ba�� Mustafa �elebi'nin �l�m�yle II. Selim taraf�ndan m�neccim ba��l��a getirilen Takiy�ddin, bu g�revdeyken Hoca Saadettin Efendi ile dostluk kurmu� ve 1574'te Galata Kulesi'nde g�zlem �al��malar�na ba�lam��t�r. 1577 y�l�nda III. Murat'�n fermanl�yla Tophane s�rtlar�nda bir g�zlemevi kurmu�, ancak ne yaz�k ki bu g�zlemevi, �eyh�lislam Kad�z�de'nin "G�zlemevleri Bulunduklar� �lkeleri Felakete S�r�kler" �eklindeki fetvas� �zerine 1580'de y�k�lm�� ve bu olaydan be� y�l sonra da Takiy�ddin �lm��t�r.

Takiy�ddin, matematik ve astronomi ba�ta olmak �zere bilimin �e�itli alanlar�nda �rne�in optik ve t�p ara�t�rmalar yapm��t�r. �zellikle trigonometri alan�ndaki �al��malar� �vg�ye de�erdir. 16. y�zy�l�n �nl� astronomu Copernicus (1473-1543) daha sin�s,kosin�s, tanjant ve kotanjant�n s�z�n� dahi etmezken, Takiy�ddin bunlar�n tan�mlar�n� vermi�, kan�tlamalar�n� yapm�� ve cetvellerini haz�rlam��; ayr�ca �ok eskiden beri kullan�lmakta olan altm��l�k kesirlerin yerine ondal�k kesirleri kullanmaya ba�lam��t�r. Ayn� zamanda yetenekli bir teknisyendir. G�ne� saatleri ve mekanik saatler yapm��; g�llerden, �rmaklar ve kuyulardan sular� yukar� ��karmak i�in �e�itli ara�lar tasarlam�� ve bunlar� bir eserinde ayr�nt�lar�yla tan�tm��t�r.
Takiy�ddin, 1570 y�l�nda �stanbul'a gelir gelmez g�zlemevi kurma arzusunu ger�ekle�tirmek �zere d�nemin �nemli bilginleriyle temasa ge�mi�, bu ilgi ve iste�i Vezir Sokullu Mehmet Pa�a ve Hoca Saadettin taraf�ndan desteklenmi�tir. Bu ikisi, III. Murat'� Takiy�ddin'in y�netimi alt�nda bir g�zlemevi kurulmas� konusunda ikna etmeyi ba�arm��lar, konu sonunda Div�n'a g�t�r�lerek onaylanm�� ve b�ylece Takiy�ddin, padi�ah�n ad�yla an�lacak bir z�c haz�rlamakla g�revlendirilmi�tir (1575).�n�as� 1577'de tamamlanan ve bir s�re g�zlemlere ev sahipli�i yapan �stanbul G�zlemevi'nin �mr� ne yaz�k ki uzun olmam��; bina 1580'de y�kt�r�lm��t�r. 1577 senesinin Kas�m ay�nda, �stanbul semalar�nda �nl� 1577 kuyrukluy�ld�z� g�zlemlenmi�ti. Takiy�ddin kuyrukluy�ld�z g�zlemi vesilesiyle Sultan Murat'a dair kehanetlerde bulunmu� ve bu olay� iyi haberler m�jdeleyicisi olarak yorumlayarak, T�rk kuvvetlerinin �ranl�lara kar�� ba�ar�l� olaca��n� s�ylemi�tir. Ancak bu g�zlemin ard�ndan �stanbul'da 1578'de bir veba salg�n� ba� g�stermi�,g�zlemevine kar�� olumsuz bir tav�r olu�maya ba�lam�� ve saraydakiler bu f�rsattan yararlanarak, bir g�zlemevinin kuruldu�u her yerde felaketlerin birbirini kovalad��n� Ulu� Bey'in (1394-1449) �l�m�n� de �rnek g�stererek kan�tlamaya �al��m��lard�r. Devrin �eyh�lislam� Ahmed �emseddin Efendi padi�aha bir rapor sunmu� ve bu raporunda "g�zlem yapman�n u�ursuz, feleklerin esrar perdesini k�stah�a ��renmeye c�ret edenin ak�betinin me�hul oldu�unu ve e�er bir memlekette z�c haz�rlanacak olursa, o memleket mamur iken harap hale gelece�ini ve devletin binalar�n�n zelzele ile y�k�laca��n�" bildirmi�tir. Bunun �zerine Kaptan-� Derya K�l�� Ali pa�a'ya bir Hatt-� H�mayun g�nderilmi�; bunun sonucunda K�l�� Ali Pa�a g�zlemevini y�km��t�r. Takiy�ddin muhtemelen, Hoca Saadettin Efendi sayesinde hayat�n� kurtarm��t�r.
Bu g�zlemevinde 16. y�zy�l�n en m�kemmel g�zlem ara�lar�n�n in�a edildi�ini biliyoruz. Yap�lan ara�t�rmalar, bu g�zlemevinde in�a edilen g�zlem ara�lar� ile, �nl� astronom Tycho Brahe'nin (1546-1601) Danimarka Kral� Frederic H'nin himayesinde Hven'de 1576 y�l�nda kurdu�u g�zlemevindeki g�zlem ara�lar� aras�nda tam bir benzerlik oldu�unu g�stermi�tir.
Bu aletler; g�kcisimlerinin enlem ve boylamlar�n�n bulunmas�nda kullan�lan "z�t el-hal�k" (halkal� ara�, ar-millary sphere), y�ld�zlar�n meridyen ge�i�lerini g�zlemekte kullan�lan duvar kadran� (l****, mural quadrant), g�kcisimlerinin y�kseklik ve azimutla-r�n� bulmaya yarayan "z�t el-semt" ve "l-ir�f�" (azimut yar�m halkas�, azimuthal semicircle), her y�nde y�kseklik �l�ebilen "z�t el-�u'beteyn" (cetvelli ara�, turquetuni), y�ld�zlar�n y�kseklik ve zenit y�ksekliklerini �l�meye yarayan tahta cetvelden yap�lm�� "rub-� m�stara" (rub-� defe, tahta kadran, cetvelli kadran), G�ne�'in ve Ay'�n �aplar�n�, G�ne� ve Ay tutulmalar�n� hesap etmekte kullan�lan "z�t el-sakbeteyn" (iki delikli ara�, dioptra), �l�m noktalar�n�n (ekinoks) saptanmas�na yarayan ve Takiy�ddin'in kendi icad� olan "z�t el-evtar" (kiri�li ara�), a��sal y�kseklik �l�en "m��ebbehe bi'l-men�t�k" (mushabbaha bi'l-man�-t�k) ve aletlerin dakikli�ini art�rmak i�in kullan�lan "sindi cetveli"dir. Bu aletler d��nda Takiy�ddin mekanik saati de kullanm��t�r. �l�t-� Rasadiydde ve Sidret el-M�nteh�da. saatten bir astronomik alet olarak s�z edilir. Bu saatlerin en �nemli �zelli�i, dakik olmalar�; dakikay� ve saniyeyi verebilmeleridir. Avrupa'da ilk dakika ve saniye b�l�mlenmesi, 1550 'li y�llarda yap�lm��t�r. Takiy�ddin de, 1556 y�l�nda kaleme ald�� el-Kev�kib el-D�riyye adl� eserinde "dakika taksimat'�ndan s�z etmi�tir.
Y�ld�zlar�n sa� a��kl�klar�, G�ne�'le y�ld�zlar aras�nda ge�en s�reyle �l��l�r. Bunun i�in de dakik saatlere ihtiya� vard�r. Saatler, ancak 16. y�zy�l�n ikinci yans�nda bir g�zlem arac� olarak kullan�labilecek dakikli�e ula�abilmi�lerdir.
TAK�Y�DD�N'�N �STANBUL G�ZLEMEV�'NDE KULLANDI�I SAAT
Tycho Brahe, g�zlem amac�yla �� saat yapt�rtm��t�r. Takiy�ddin de g�zlemevinde saati bir g�zlem arac� olarak kullanm��t�r. �l�t-� Rasadiye'de Batlamyus'un (MS 150'ler), "Zaman� dakik olarak �l�meyi ba�arsam, g�zlemde tamamiyle bir tasarruf yapabilirdim" dedi�i nakledilir. Takiy�ddin, Sidret el-M�nteb�'n�n aletler bahsinde de Batlamyus'un dakika bir tarafa, dakiklikte dereceye bile ula�mak i�in bir y�ntem bulamad��n� ve bundan dolay� dakiklikten "sarf� nazar etti�ini" yazar. Buna kar��l�k Takiy�ddin, astronomik saati yapmakla, Batlamyus'un ba�aramad��n� ba�arm��t�r.
Takiy�ddin'in kendi icad� olan bu alet, zaman� belirlemek i�in kullan�lan bir t�r mekanik saattir. Sidret el-M�nteb� dan anla��ld�� zere, �� ayr� saat makinesi tak�m�n� kapsamaktad�r. Her tak�m, geni� bir rota �zerinde iki akreple bir yelkovan� d�nd�r�r. Her �� tak�m� birden hareket ettiren kuvvet ise, k�sa bir ipe ba�lanm�� olan b�y�k bir a��rl�k taraf�ndan sa�lanmaktad�r. Akrebin biri saati, di�eri derecelere b�l�nm�� bir daire �zerinde G�ne�'in saat a��s�n�, yelkovan ise dakikalar� i�aret etmektedir. Yelkovan�n bulundu�u daire 360'a b�l�nd��nden, her taksimat aras� 10 saniyeyi g�sterir. B�ylece bunun yans�n� alarak 5 saniyeye kadar zaman� tayin etmek m�mk�n olabilmektedir.
TAK�Y�DD�N'�N EL-KEV�K�B EL-D�H�YYE F� BEN-G�M�TEL-DEVR�VYEMM ESER�
Takiy�ddin'in bu yap�t�, �slam d�nyas�nda mekanik saatlere ve saat yap�m�na ili�kin bilinen ilk kuramsal eserdir. Kanun� S�leyman devrinde �mparator Ferdinand'�n sefiri olarak Osmanl� �mparatorlu�u'na g�nderilen Baron Busbecq'in, seyahatnamesinde T�rklerin mekanik saatlere ilgi duymad��n� belirtmesinden �� y�l sonra kaleme al�nm��t�r. Takiy�ddin'in cep, duvar, masa saatlerinin yan�nda astronomik saatlerle g�zlem saatlerini de anlatt�� bu kitab�, Bat� d�nyas� da dahil olmak �zere, bu y�zy�lda bu konuda kaleme al�nm�� en kapsaml� eserdir.
Kitab�n giri�inde saatlerin tan�m�n� ve kapsam�n� veren Takiy�ddin, bunlar� ��e ay�r�r kum saatleri, su saatleri ve mekanik saatler. Kitab�n birinci makalesi, a��rl�k sistemine g�re �al��an saatlere ili�kin; ikinci makale ise, zemberekli saatlerin yap�m� �zerinedir. Makalenin ba��nda, bir zembere�in yap�l�� tarif edilir; sonu� b�l�m�nde ise saat yap�m�n�n p�f noktalar� verilir. Takiy�ddin yine bu kitab�nda, 1561 senesinde, namaz vakitlerini bildiren bir saat yapt��ndan s�z etmektedir.
Takiy�ddin, Kit�b el-Turuk el-Seniyyef� el-�l�t el-R�h�niyye (Otomatlar �zerine Y�ce Y�ntemler, 1585) adl� eserinde de, makalenin ba��nda s�z�n� etmi� oldu�umuz gibi, �e�itli mekanik saatler, kald�ra�lar, g�llerden, �rmaklardan ve kuyulardan sular� yukar� ��karmak i�in �e�itli ara�lar ve f�skiyeler tasarlam�� ve bunlar� ayr�nt�lar�yla tasvir etmi�tir. Burada tasvirleri verilen mekanik aletler, hava, bo�luk ve denge prensipleri �zerine yap�lan �al��malara dayanmaktad�r.
Takiy�ddin, kitab�n giri� k�sm�nda mekanik bir g�ksel saatin yap�m�n� anlat�r. Bu mekanik saatle, Ay ve G�ne�'in boylamlar�, hangi ayda ve hangi g�nde bulunuldu�u, G�ne�'in hangi bur�ta oldu�u belirlenebilmektedir. Kitab�n birinci b�l�m�, saatler �zerinedir ve bu k�s�mda kum saatleri ve mekanik saatler hakk�nda bilgi verilir. Bu b�l�m�n ikinci fasl� ay saatinin, ��nc� fasl� ��kl� saatin, d�rd�nc� fasl� kum saatinin yap�m� hakk�ndad�r.
KUM SAATLER�
Ortado�u k�kenli olan kum saatlerinin, ilk�a�lardan beri kullan�ld�� san�lmaktad�r; Orta�a�'da -1300lerde- ise yayg�n olarak kullan�lm��lard�r. Bu saatlerde, bir cam b�lmedeki kum, dar bir delikten belirli bir zaman diliminde yava� yava� alt b�lmeye akar ve altta toplanan kumdan zaman belirlenebilir. Bu saatlerin atas� su saatleridir. Kum saatindeki prensip su saatindekiyle ayn�d�r; yaln�zca burada suyun yerini kum al�r. Kullan�m� su saatlerine g�re daha kolay olmas�na kar��n kum saatlerinde saat �l��m� yapmak zordur, zira bu saatler 5, 10, 15, 60 dakika gibi ancak belirli zaman aral�klar�n� sayacak bi�imde geli�tirilmi�lerdir.
Osmanl�larda bu saatlerin ne zaman kullan�lmaya ba�land��n� bilmiyoruz, ancak denizcili�in y�kseli� d�nemi olan 16. y�zy�ldan itibaren yayg�n olarak benimsendikleri bilinmektedir. Osmanl�larda kum saatlerinin hem astronomide hem de namaz vakitlerinin tayininde kullan�ld�� da biliniyor.
USTURLAP
Usturlap, G�ne� ve y�ld�zlar�n ufuk y�ksekliklerini �l��p buradan zaman hesab� yapmay� sa�layan bir g�zlem arac�d�r. 3 ana k�s�mdan olu�ur:
Birinci k�s�m, genellikle pirin�ten yap�lan dairesel bir levhad�r. Bunun �zerinde g�ksel k�renin g�r�nen yar�s�n� temsil eden bir veya iki yay ailesi yer al�r. Bunlar y�kseklik ve azimutu g�sterirler. Bu iki yay ailesi de yerel ufka g�re yerle�tirilir.
�kinci k�s�m, di�erleriyle ayn� �apa sahip ek bir levha �zerinde yer alan ve "rete" ad� verilen k�s�md�r. Bu k�s�m eklipti�in derecelerini ve �nemli sabit y�ld�zlar�n bir k�sm�n�n haritas�n� i�erir. D�n��, y�ld�zlar�n g�ky�z�ndeki hareketini temsil eder.
��nc� k�s�m ise birinci levhan�n d�� k�sm� �zerine yerle�tirilmi�tir ve "alidade" (veya el-hidada) olarak adland�r�l�r. Birinci levhan�n d�� k�sm�na �izilmi� olan taksimatl� k�s�md�r ve bununla G�ne�'in ve g�kcisimlerinin y�kseklikleri �l��l�r.
Usturlap, astronomide g�kcisimlerinin y�kseklikleri ve zaman hesaplar�nda olduk�a yayg�n olarak kullan�lm�� bir ara�t�r. Ancak 18. y�zy�ldan sonra Avrupa'da kullan�lmam�� ve Osmanl�larda ise, ayn� y�llarda, yap�m� usturlaba g�re daha kolay olan rub'u tahtas� tercih edilmi�tir.
RUB'U TAHTASI
Astronomik ama�larla yap�lan g�zlemlerde kullan�lan duvar kadran�n�n (l****) ta��nabilir �ekli olan rub'u tahtas�, �zellikle muvakkitlerin kulland�� bir zaman �l�me arac�d�r. Tahtadan imal edilen bu alet, y�ld�zlar�n y�kseklik ve zenit y�ksekliklerini �l�meye yarayan bir �eyrek dairedir. Aletle ilgili ilk bilgiler, Harezm�'nin (MS 780-850 civar�) Mefatih el-Ul�m adl� eserinde yer al�r. Rub'u tahtas� �zerindeki "zamaniyye yaylar�" ile g�nd�z zamanlar�n� bulmak m�mk�nd�r. Yine bu alet yard�m�yla trigonometrik fonksiyonlar da belirlenebilmektedir.
KIBLEN�MALAR
K�blen�ma, genellikle yolculuklar s�ras�nda k�ble y�n�n�n bulunmas� ve namaz vakitlerinin belirlenmesine yarayan bile�ik bir alettir. Tahtadan ve genellikle pirin�ten ve g�m��ten imal edilmi�tir ; yuvarlak bir kutu i�inde pusula ve G�ne� saatinin bir arada bulunmas�ndan olu�ur. Mekanik cep saatleri ��kmadan �nce yayg�n olarak kullan�lm�� ve bir cep saati gibi ihtiya�lara cevap vermi�tir. �zerindeki pusula ile y�n tayin edilebilmekte, meridyen do�rultusu belirlenebilmekte ve meridyen do�rultusuna yerle�tirilen bir gnomon ile g�nd�z saatleri tespit edilebilmekteydi.
Osmanl�larda �ok uzun s�reden beri tan�nan bu alet, �slam �lkelerinde muhtemelen 11. y�zy�ldan itibaren zaman ve y�n belirlemede kullan�lm��t�r. Avrupa'da mekanik saatler ortaya ��kmadan �nce, cepte ta��nan g�ne� saatleri mevcuttu. Ancak bu saatlere pusula ilavesi 1500'l� y�llarda yap�lm��t�r.
Cepte ta��nabilecek kadar k��k k�blen�malar�n yan� s�ra, muvakkithanelerde ve gemilerde kullan�lmak �zere daha b�y�k boyutlarda k�blen�malar da yap�lm��t�r. Bu alet, Osmanl�larda 19. y�zy�l sonlar�nda mekanik aletlerin ortaya ��k��na kadar kullan�lm��t�r.

Kaynak: �stanbul, Zaman ��inde �stanbul, Ekim 2004, Say� 51

lionhead

5 Temmuz 2006 21:49

AL� KU�CU
�slam aleminin b�y�k astronomu. Do�um yeri kesin olarak bilinmemekte; 15 yy.'�n ba�lar�nda Semerkant'da do�du�u kabul edilmektedir. �l�m� ise 16 Aral�k 1474 olup, mezar� Ey�p Sultan T�rbesi yan�ndad�r.
Ulu� Bey'in h�k�mdarl�� s�ras�nda Semerkant'da ilk ve dini ��renimini tamamlad�. K��k ya�ta Matematik ve Astronomiye kar�� a��r� bir ilgi duydu. Devrinin en b�y�k alimleri olan Ulu� Bey, Bursal� Kad�zade Rumi, G�yaseddin Cem�id ve Muni�d'den ald�� ilimlerle yetinmeyip, daha fazlas�n� ��renme arzusu ve iste�i ile kimseye haber vermeden, sinesinde �nl� alimlerin topland�� Kirman'a gitti. Kirman'da bulundu�u s�rada akli ve nakli ilimleri �zerinde �al��malara devam edip, burada "Hall-�l E�kalil Kamer" risalesini, "�erh-i Tecrid" adl� eserini haz�rlad�.
Kirman'dan tekrar Semerkant'a d�nen Ali Ku��u, Kazazade Rumi'nin �l�m� �zerine Ulu� Bey taraf�ndan Semerkant Rasathanesi'ne m�d�r olarak tayin edildi.
Ulu� Bey'in katledilmesinden sonra Semerkant Medresesi'ndeki dersleri ile rasathanedeki �al��malar�na son vererek, Semerkant'dan ayr�l�p Tebriz'e, bir m�ddet sonra da �stanbul'a gelmi�tir. �stanbul'a geldi�inde II. Mehmet kendisini Ayasofya Medresesi'ne m�derris olarak tayin etti. Bunun yan�nda kendi hususi k�t�phanesinin m�d�rl�k g�revini de verdi.
�stanbul Medreseleri'nde astronomi ve matematik ilimlerinde Ali Ku��u'nun �al��malar� neticesinde b�y�k geli�meler g�r�ld�. Derslerine �stanbul'un me�hur alimleri de kat�l�rd�. �lim sahas�nda hizmet ve adlar� il �n yapm�� olan Hoca Sinan Pa�a, Molla L�tfi ve Ali Ku��u'nun o�lu Mirim �elebi gibi alimler onun derslerinde yeti�tiler. Ali Ku��u yaln�z telif eserleriyle de�il, �al��ma ve yol g�stermesiyle devrini a�an b�y�k bir alimdir.

Eserleri:

Risale Fi'Hey'e: 1457 y�l�nda, Semerkant'da, Fars�a olarak yazm��t�r. Osmanl�
M�hendishanesi'n de XIX. as�r ba�lar�nda ders kitab� olarak okutuldu.
Risale Fi'l-Fethiye: Astronomiden bahseden bu eser, bir �nceki eserin eklerle
Arap�a'ya �evrilmi�idir. Bu eserde, eklipti�in e�imini hesap eden
Ali Ku��u, "23 30 17 " olarak bulmu�tur. Bug�n bulunan de�er ise, "23 27 00" d�r. Bu iki de�er aras�ndaki k��k fark, Ali Ku��u'nun Astronomi'deki �st�n bilgisini ortaya koyar.
Risale Fil Hesap: Matematik kitab�d�r.
Risale Fil Muhammediye: Cebir ve hesap konular�ndan bahseder. Eserin son sayfas�nda Ali Ku��u'nun kendi el yaz�s� ile bir imzas� ve eserin 1472 y�l�nda bitti�ini belirten bir kay�t vard�r.Bunlardan ba�ka Ulu� Bey Ziya'ine yazd�� erh en m�him eseri olup, �ok k�ymetlidir.

lionhead

5 Temmuz 2006 21:59

Ali Ku��u0000-...Biyografi Onbe�inci y�zy�lda ya�am�� olan �nemli bir astronomi ve matematik bilginidir. Babas� Timur'un (1369-1405) torunu olan Ulu� Bey'in do�anc�ba��s� idi. "Ku��u" l�kab� buradan gelmektedir.

Ali Ku��u, Semerkand'da do�mu� ve burada yeti�mi�tir. Burada bulundu�u s�ralarda, Ulu� Bey de dahil olmak �zere, Kad�z�de-i R�m� (1337-1420) ve G�y�s�ddin Cem�id el-K�� (?-1429) gibi d�nemin �nemli bilim adamlar�ndan matematik ve astronomi dersleri alm��t�r. Ali Ku��u bir aral�k, ��renimini tamamlamak amac� ile, Ulu� Bey'den habersiz Kirman'a gitmi� ve orada yazd�� Hall el-E�k�l el-Kamer adl� risalesi ile geri d�nm��t�r. D�n��nde risaleyi Ulu� Bey'e arma�an etmi� ve Ali Ku��u'nun kendisinden izin almadan Kirman'a gitmesine k�zan Ulu� Bey, risaleyi okuduktan sonra onu takdir etmi�tir.

Ali Ku��u, Semerkand'a d�n��nden sonra, Semerkand G�zlemevi'nin m�d�r� olan Kad�z�de-i R�m�'nin �l�m� �zerine g�zlemevinin ba��na ge�mi� ve Ulu� Bey Z�ci'nin tamamlanmas�na yard�mc� olmu�tur. Ancak, Ulu� Bey'in �l�m� �zerine Ali Ku��u Semerkand'dan ayr�lm�� ve Akkoyunlu h�k�mdar� Uzun Hasan'�n yan�na gitmi�tir. Daha sonra Uzun Hasan taraf�ndan, Osmanl�lar ile Akkoyunlular aras�nda bar�� sa�lamak amac� ile Fatih'e el�i olarak g�nderilmi�tir.

Bir k�lt�r merkezi olu�turman�n �artlar�ndan birinin de bilim adamlar�n� biraraya toplamak oldu�unu bilen Fatih, Ali Ku��u'ya �stanbul'da kalmas�n� ve medresede ders vermesini teklif eder. Ali Ku��u, bunun �zerine, Tebriz'e d�nerek el�ilik g�revini tamamlar ve tekrar �stanbul'a geri d�ner. �stanbul'a d�n��nde Ali Ku��u, Fatih taraf�ndan g�revlendirilen bir heyet taraf�ndan s�n�rda kar��lan�r. Kendisi i�in ayr�ca kar��lama t�reni yap�l�r. Ali Ku��u'yu kar��layanlar aras�nda, zaman�n ulem�s� �stanbul kad�s� Hocaz�de M�slih�'d-Din Mustafa ve di�er bilim adamlar� da vard�r. �stanbul'a gelen Ali Ku��u'ya 200 alt�n maa� ba�lan�r ve Ayasofya'ya m�derris olarak atan�r. Ali Ku��u, burada Fatih K�lliyesi'nin programlar�n� haz�rlam��, astronomi ve matematik dersleri vermi�tir. Ayr�ca �stanbul'un enlem ve boylam�n� �l�m�� ve �e�itli G�ne� saatleri de yapm��t�r. Ali Ku��u'nun medreselerde matematik derslerinin okutulmas�nda �nemli rol� olmu�tur. Verdi�i dersler ola�an�st� ra�bet g�rm�� ve �nemli bilim adamlar� taraf�nda da izlenmi�tir. Ayr�ca d�nemin matematik�ilerinden Sinan Pa�a da ��rencilerinden Molla L�tfi arac�l�� ile Ali Ku��u'nun derslerini takip etmi�tir. Nitekim etkisi onalt�nc� y�zy�lda �r�nlerini verecektir.

Ali Ku��u'nun astronomi ve matematik alan�nda yazm�� oldu�u iki �nemli eseri vard�r. Bunlardan birisi, Otlukbeli Sava�� s�ras�nda bitirilip zaferden sonra Fatih'e sunuldu�u i�in Fethiye ad� verilen astronomi kitab�d�r. Eser �� b�l�mden olu�maktad�r. Birinci b�l�mde gezegenlerin k�releri ele al�nmakta ve gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. �kinci b�l�m Yer'in �ekli ve yedi iklim �zerinedir. Son b�l�mde ise Ali Ku��u, Yer'e ili�kin �l��leri ve gezegenlerin uzakl�klar�n� vermektedir. D�neminde hayli etkin olmu� olan bu astronomi eseri k��k bir elkitab� niteli�indedir ve yeni bulgular ortaya koymaktan �ok, medreselerde astronomi ��retimi i�in yaz�lm��t�r. Ali Ku��u'nun di�er �nemli eseri ise, Fatih'in ad�na atfen Muhammediye ad�n� verdi�i matematik kitab�d�r.

Eserleri

Ali Ku�cu'nun �zellikle, matematik ve astronomi ile ilgili eserleri, ger�ek ilmi ki�ili�ini ortaya koymaktad�r. Bu eserlerinin adlar� �unlard�r;

Risale-i fi'l Hey'e (Astronomi Risalesi)

Risale-i fi'l Fehiye (Fetih Risalesi)

Risale-i Hisap (Aritmetik Risalesi)

Risale-i Muhammediye (Cebir ve Hesap konular�ndan bahseder)

Tecrid'�l Kelam (S�z�n Tecridi)

Risale-i Adu diye Unkud-�z zvehir fi Man-�l Cevahir (M�cevherlerin Dizilmesinde G�r�len Salk�m) Vaaz �stiarad

http://www.biyografi.info/images/spacer.gif - http://www.biyografi.info/images/id4.gif http://www.biyografi.info/images/lite_brown_line.gif http://www.biyografi.info/images/spacer.gif

lionhead

5 Temmuz 2006 22:05

: Takuyiddini
berti
Takuyiddini
Insanlarin g�ky�z�ne ilgi duymalari zamanin �ok eski d�nemlerine rastlasa da bu ilginin bilimsellikten uzak ortamlarda, daha �ok gelecekle ilgili kehanetlerde bulunmak ya da olacaklari�nceden kestirmek amaciyla gelistirildigini biliyoruz. Bilimsel bilgi birikimi artana ve dogayla ilgili yeterli veri elde edilene kadar ge�en s�rede d�s�n�rler, D�nya'yla Ay ve G�nes gibi yakin g�kcisimleri arasindaki iliskiyi ve bunlarin Evren i�indeki konumunu a�iklamaya y�nelik bir�ok yanlis g�r�s ileri s�rm�slerdi.B�t�n bu yanilgilari d�zelten ilerlemeler 1500'l� yillarda saglandi. 1500'l� yillarin Avrupa'sinda astronomi ve bilim d�nyasindaki en �nemli gelismelerden biri hi� kuskusuz, Polonyali Copernicus'un De Revolutionibus adli eserini yayinlamasi olmustur. Copernicus'un ileri s�rd�g� heliosantrik sistem (G�nes merkezli gezegenler sistemi) g�kbilimde yeni bir �igir a�makla kalmamis, Kilise'nin bilim �zerindeki dogmalara dayali denetim g�c�n� de temelinden sarsmisti. Yine de Copernicus'un ileri s�rd�g� g�r�s�n kuskuyla karsilanan taraflari vardi. Cevaplanamayan sorular D�nya'nin nasil r�zg�r yaratmadan d�nebildigi ve D�nya'nin d�nmesine ragmen havaya atilan bir cismin nasil ayni noktaya d�st�g�yd�. Bu sorularin cevaplari Copernicus'tan sonra gelen Kepler, Galile ve Newton tarafindan verildi.

16. y�zyilda Avrupa'da bu gelismeler olurken, konu hakkinda yeterli arastirma olmadigindan, g�kbilimin Osmanli Imparatorlugu'ndaki durumuna iliskin bilgiler a�ik degildir. Islam dini, namaz vakitlerini belirlemek i�in G�nes ve Ay'in konumlarini temel almisti. Ancak, kible y�n�n�n saptanmasi ve sivil takvimin olusturulmasi i�in g�kbilim g�zlemlerinden ve �l��mlerinden yararlanilmistir. B�ylece, Islam devletlerinde rasathane kurumlari olusmus ancak, yasamlarini fazla s�rd�rememislerdir. Islam devletlerinde rasathanelerin yasamlarinin hep kisa olmasinin ilk nedeni, kurumlarin birincil ama�larinin g�nl�k yasayisa iliskin sorunlari ��zmek olmasidir. Takvimin olusturulmasindan ve kible y�n�yle ilgili gerekli saptamalarin yapilmasindan sonra rasathanelerin birincil amaci da ortadan kalkmis oluyordu. G�kbilim �alismalarinin kurumsallasip devlet politikasi haline getirilmemesi de rasathanelerin kisa �m�rl� oluslarinin ikinci nedeniydi. Islam devletlerinin y�netimlerinde meydana gelen degisiklikler rasathanelerle ilgili politikalarin da degismesine neden oluyor, rasathaneler ilgisizlik ve �denek yetersizliginden g�zlemlere kapaniyordu.

1500'lerin g�kbilim �alismalari konusundaki arastirmalarin yetersizligine bakarak, Osmanli Imparatorlugu'nda g�kbilimle ilgili hi�bir �alisma yapilmadigini ileri s�rmek dogru olmaz. Ne yazik ki, bu �alismalarin �ogu ya baska yapitlardan yapilmis derlemeler ya da �evirilerdir. Bu derleme ve �eviriler arasinda Seydi Ali Reis'in Muhit adli yapiti �nemli bir yer tutar. On b�l�mden olusan yapitin bes b�l�m�nde cografya ve g�kbilimle ilgili bilgiler aktarilmistir. Yapitta, 1. B�l�m: Y�n bulma, azimut ve yildizlarin y�ksekliklerinin hesaplanmasi, 2. B�l�m: Zaman hesabi, takvim, Ay'a ve G�nes'e bagli tanimlanan. yillar, 5. B�l�m: Denizcilikte bazi �nemli yildizlarin dogmalari, batmalari ve adlari, 7. B�l�m: �nemli limanlarla adalarin enlemleri, 8. B�l�m: G�kbilime ait bilgiler ve bazi limanlar arasindaki uzakliklari konu alir. �nemli diger bir yapit da Mustafa Zeki imzasiyla �evirilmis S�llem�'s Sem�'dir. Bu yapitta g�kbilimle ilgili a�iklamalarin yani sira bazi g�k cisimlerinin D�nya'dan uzakligi da yer alir.

Takiy�ddin ve Tyco Brahe
16. y�zyilda g�kbilim �alismalari bu d�zeylerde s�rd�r�l�rken, Avrupa ve Osmanli'da rasathane kuran iki �agdas g�kbilimci ortaya �ikar. 1546- 1601 yillari arasinda yasayan Danimarkali Tyco Brahe, kral II. Frederick'i ikna ederek Hveen adasinda 1576 yilinda orta�ag sonrasinin ilk rasathanesini kurdu.

Tyco Brahe, Copernicus'un G�nes merkezli gezegenler g�r�s�n� destekleyenlerden bir noktada ayriliyordu. Brahe'ye g�re, D�nya hareketsizdi ve G�nes'le Ay D�nya'nin etrafinda, gezegenler de G�nes'in etrafinda d�n�yorlardi. Brahe kendi g�zlemevinde kullandigi, d�neminin en gelismis aletleriyle duyarli g�zlemler yaparak g�kcisimlerinin koordinatlarini saptamakla kalmadi, nova ve kuyruklu yildizlari da g�zledi. O'nun yaptigi g�zlemler ve elde ettigi bulgular, Kepler'in �nl� kanunlarini gelistirmesine ve g�n�m�z�n G�nes Sistemi modelini kurgulamasina neden oldu. Brahe, 1563 yilinda J�piter ve Sat�rn kavusum g�zlemelerini i�eren Tabulae Prutenicae adli katalogunu yayinladi. 1577 yilinda g�r�len kuyrukluyildizi da inceledi ve Liber de Cometa adli yapitini yazdi.

Tyco Brahe, Copernicus sistemini reddetmesine ve astrolojiye inanmasina karsin 16. y�zyilin en �nemli g�kbilimcilerinden biri olarak kabul edilir. Brahe'nin kurdugu rasathane, rasathanesinde kullandigi �l��m ara�lari ve yaptigi �l��mler bilim tarihi a�isindan son derece �nemlidir. ��nk�, Tyco Brahe Hveen adasindaki �alismalarini s�rd�r�rken, �agdasi bir g�kbilimci de Istanbul'da �alismalarini s�rd�rmekteydi.

1521 yilinda Sam'da dogan Takiyy�ddin, Misir ve Sam'da d�neminin taninmis hocalarindan fikih, hadis ve tefsir dersleri aldiktan sonra ders vermek �zere yine Misir'a atandi. Bundan sonra Takiy�ddin iki kez Istanbul'a gitti ve yine Misir'a d�nd�. Istanbul'a ilk gidisinde Ali Kus�u'nun torunu Kutbeddinzade Muhammed Efendi gibi bilge kisilerle dostluk kurdu ve bilgisini artirdi. M�derris olarak geri d�nd�g� Misir'dan ikinci kes Istanbul'a geldi. Edirnekapi'daki Medreseye atanmasina karsin kabul etmeyerek tekrar Misir'a d�nd�. Misir'da kadilik yapmakta olan Abd�lkerim Efendi, eski g�kbilimcilerden kalma risaleleri verdigi Takiy�ddin'e gerekli g�zlem aletlerini ve aletlerin yapimlarina iliskin bilgileri de vererek matematik ve g�kbilimle ilgilenmesini sagladi. G�kbilim konusundaki deneyimini ve yetkinligini artiran Takiy�ddin 1570 yilinda ��nc� kez Istanbul'a geldi.

Takiy�ddin'in Istanbul'a yerlestigi 1570 yilina kadar, g�kbilimle ilgilenmek amaciyla rasathane kurulmamis oldugundan, g�kbilimle ilgili bilgiler eskiden kalma Arap�a ve Fars�a kitaplardan �grenilmekteydi. G�zlemle ilgili hesaplar da eskiden hazirlanmis olan g�zlem kataloglarindan yararlanilarak yapiliyordu. Bu g�zlem kataloglarina dayanilarak yapilan hesaplar dogru sonu�lar vermekten uzakti. Yeni bir g�zlem katalogu d�zenlenmesi i�in bir rasathane kurulmasi gerekiyordu. Takiy�ddin, matematik ve g�kbilim konusundaki yetenegine b�y�k �nem veren Hoca Sadettin Efendi'nin yardimlariyla Padisah III. Murat'tan rasathanenin kurtulmasi i�in izin, yer ve �denek aldi. Kendiside rasathanenin m�d�rl�g�ne atanarak insasina da nezaret etmekle g�revlendirildi. Bug�n, Cihangir Tophane sirtlarinda kurulmus olan Istanbul Rasathanesi'nin yapimina kesin olarak ne zaman baslandigina dair kanit niteliginde her hangi bir belge bulunmamasina karsin, rasathanenin aletleri ve yapimi tamamlanmamis da olsa 1575-1580 yillari arasinda g�zleme a�ik oldugu kesindir.

berti
Takiy�ddin’in Ondalik Kesirleri Trigonometri ve Astronomiye Uygulamasi Remzi Demir Bilindigi gibi, T�rk bilim tarihine iliskin arastirmalarin yetersiz olmasi, T�rklerin tarihlerinin hi�bir d�neminde bilgin yetistirmedikleri gibi yanlis bir anlayisin dogmasina ve yayilmasina neden olmustur; "T�rklerin kalem ehli degil ama kili� ehli olduklari" bi�iminde �zetlenen bu anlayis, son yillarda �zellikle EI-H�rezm�, Abd�lhamid ibn T�rk, F�r�b�, Ibn Sin�, Ulug Bey ve Ali Kus�u gibi bilginlerin yapitlari �zerinde yapilan arastirmalar sonucunda sarsilmissa da yikilmamistir. Bu yazinin konusu olan ve XVI. y�zyilda Istanbul G�zlemevi’ni kurarak g�zlemler yapan Tak�yiddin ibn Manif (1521-1585) yukaridaki bilginler kadar da taninmamaktadir; ancak matematik, astronomi ve optik konularinda yazmis oldugu yapitlar incelendiginde onlardan hi� de asagi kalmadigi g�r�lmektedir. Ondalik kesirleri, Ulug Bey’in Semerkant G�zlemevi’nde m�d�rl�k yapan Giy�s�ddin Cemsid el-K�s�’nin Aritmetigin Anahtari (1427) adli yapitindan �grenmis olan Takiy�ddin’e g�re, el- K�s�’nin bu konudaki bilgisi, kesirli sayilarin islemleriyle sinirli kalmistir; oysa ondalik kesirlerin, trigonometri ve astronomi gibi bilimin diger dallarina da uygulanarak genellestirilmesi gerekir. Acaba Takiy�ddin’in ondalik kesirleri trigonometri ve astronomiye uygulamak istemesinin gerek�esi nedir? Osmanlilarin kullanmis olduklari hesaplama y�ntemlerini, yani Hint Hesabi denilen onluk y�ntemle M�neccim Hesabi denilen altmislik y�ntemi tanitmak maksadiyla yazmis oldugu Aritmetikten Beklediklerimiz adli �ok degerli yapitinda Takiy�ddin, ondalik kesirleri altmislik kesirlerin bir alternatifi olarak g�sterdikten sonra, dokuz baslik altinda, ondalik kesirli sayilarin iki katinin ve yarisinin alinmasi, toplanmasi, �ikarilmasi, �arpilmasi, b�l�nmesi, karek�k�n�n alinmasi, altmislik kesirlerin ondalik kesirlere ve ondalik kesirlerin altmislik kesirlere d�n�st�r�lmesi islemlerinin nasil yapilacagini birer �rnekle a�iklamistir. Ancak Takiy�ddin’in tam sayi ile kesrini birbirinden ayirmak i�in bir simge kullanmadigi veya gelistirmedigi g�r�lmektedir; �rnegin, 532.876 sayisini, "5 Y�zler 3 Onlar 2 Birler 8 Ondabirler 7 Y�zdebirler 6 Bindebirler" bi�iminde veya "532876 Bindebirler" bi�iminde s�zel olarak ifade etmekle yetinmistir. Takiy�ddin, bu yapitinda g�ksel konumlarin belirlenmesinde kullanilan altmislik y�ntemin hesaplama a�isindan elverisli olmadigini bildirir; ��nk� altmislik y�ntemde, kesir basamaklari �ok olan sayilarla �arpma ve b�lme islemlerini yapmak �ok vakit alan ****** ve g�� bir istir; bug�n kullandigimiz onluk �arpim tablosuna benzeyen altmislik kerrat cetveli bile bu g��l�g�n giderilmesi i�in yeterli degildir. Oysa onluk y�ntemde, kesir basamaklari ne kadar �ok olursa olsun, �arpma ve b�lme islemleri kolaylikla yapilabilecegi i�in, Ay ve G�nes’in yaninda g�zle g�r�lebilen Merk�r, Ven�s, Mars, J�piter ve Sat�rn’�n g�ky�z�ndeki devinimlerini g�sterir tablolari d�zenlemek ve kullanmak eskisi kadar g�� olmayacaktir. Bu �nerisiyle g�kbilimcilerinin en �nemli g��l�klerinden birini gidermeyi ama�layan Takiy�ddin, a�ilari veya yaylari ondalik kesirlerle g�sterirken, bunlarin trigonometrik fonksiyonlarini altmislik kesirlerle g�steremeyecegini anlamis ve ondalik kesirleri trigonometriye uygulamak i�in G�kler Bilgisinin Siniri adli yapitinda birim dairenin yari�apini 60 veya 1 olarak degil de, 10 olarak aldiktan sonra kesirleri de ondalik kesirlerle g�stermistir. Z�t�’l- Ceyb olarak bilinen bir g�zlem aletini tanitirken, "Bir cetvelin y�zeyini altmisli sin�se g�re, digerini ise bilginlere ve g�zlem sonu�larinin hesaplanmasina uygun d�secek sekilde kolaylastirip, yararliligini ve olgunlugunu arttirdigim onlu sin�se g�re taksim ettim." demesi bu anlama gelir. Takiy�ddin, ondalik kesirlerin trigonometri ve astronomiye nasil uygulanabilecegini kuramsal olarak g�sterdikten sonra, 1580 yilinda bitirmis oldugu Sultanin Onluk Y�nteme G�re D�zenlenen Tablolarinin Yorumu adli katalogunda uygulamaya ge�mistir. Istanbul G�zlemevi’nde yaklasik bes sene boyunca yapilmis g�zlemlere g�re d�zenlenen bu katalog, diger kataloglarda oldugu gibi kuramsal bilgiler i�ermez; yalnizca orta�ag Islam D�nyasi’nda Batlamyus adiyla taninan Ptolemaios’un kurmus oldugu Yermerkezli sistemin ilkelerine uygun olarak belirlenmis gezegen konumlarini g�sterir tablolara yer verir. Takiy�ddin, 1584 yilinda Istanbul’da tamamlamis oldugu Inciler Toplulugu adli baska bir yapitinda, son adimi atmis ve birim dairenin yari�apini 10 birim almak ve kesirleri, ondalik kesirlerle g�stermek kosuluyla bir Sin�s -Kosin�s Tablosu ile bir Tanjant - Kotanjant Tablosu hesaplayarak matematik�ilerin ve g�kbilimcilerin kullanimina sunmustur. Eger Takiy�ddin bu tablolari hazirlarken birim uzunlugu 10 birim olarak degil de, 1 birim olarak benimsenmis olsaydi, bug�n kullanmakta oldugumuz sisteme ulasmis olacakti. Bati’da ondalik kesirleri kuramsal olarak tandan ilk m�stakil yapit, Hollandali matematik�i Simon Stevin (1548-1620) tarafindan Felemenk�e olarak yazilan ve 1585’de Leiden’de yayimlanan De Thiende’dir (Ondalik). 32 sayfalik bu kitap�ikta, Stevin, sayilarin ondalik kesirlerini g�sterirken hantal da olsa simgelerden yararlanma yoluna gitmis ve ondalik kesirleri, uzunluk, agirlik ve hacim gibi b�y�kl�klerin �l��lmesi islemlerine uygulamistir. Ancak, De Thiende’de ondalik kesirlerin trigonometri ve astronomiye uygulandigina dair herhangi bir bulgu yoktur. Bu durum, Takiy�ddin’in yapmis oldugu arastirmalarin matematik ve astronomi tarihi a�isindan �ok �nemli oldugunu g�stermektedir.
Rasathanede Kullanilan �l��m Ara�lari
Takiy�ddin'in Istanbul Rasathanesi'nde �l��m yapmak i�in kullandigi belli basli dokuz alet insa ettigi saptanmistir. Bunlardan Z�-t�l-Hal�k g�kcisimlerinin ekliptige g�re enlem ve boylamlarinin bulunmasinda kullanilmaktaydi. Bu aletin ilk tanimi usturlap adiyla Batlamyus'un Almagest'inde verilmistir. Takiy�ddin'de bu aleti �zg�n halindeki gibi alti halkali olarak d�zenlemistir. Bunlardan ikisi esit �aptadir ve birbirlerine dik olarak sabitlenmislerdir. Birbirine dik olan bu halkalardan biri ekliptigi digeri kutuplar halkasini belirtir. Aletin �zerine k��k boylam halkasi, b�y�k boylam halkasi, meridyen halkasi ve enlem halkasi olarak adlandirilan d�rt halka daha takilir ve enlem halkasinin y�zeyine iki dogrulayici yerlestirilir. Z�t-�l-Hal�k'la G�nes ve Ay ufuk �izgisi �zerinde bulundugu zaman g�zlem yapilarak Ay'in ekliptikteki enlem ve boylami, saptanabilir. Z�t-�l-Hal�k kullaniminda asil g��l�k, g�zlem aninda aleti g�ky�z�ndeki konumuna oturtmaktir. Yildizlarin ekliptik enlem ve boylamlarini saptamak i�in zodyak �zerindeki takimyildizlara ait bazi yildizlarin ekliptikal boylamlarinin bilinmesi gerekir.
Takiy�ddin'in rasathanede kullandigi �nemli ara�lardan biri de L****'dir. L**** basit olarak �eyrek daire seklindedir ve g�kcisimlerinin meridyen, dogrultusunda y�ksekliklerini �l�mekte kullanilir. Bu aletle g�kcisimlerinin ekvatoral koordinatlari saptanabilir. Takiy�ddin orta�ag boyunca kullanilan L****'nin bir varyasyonunu kendisi i�in insa etmistir. Takiy�ddin L**** yardimiyla g�kcisimlerinin y�ksekligini g�zleyerek, g�zlem yerinin enlemi bilindiginden g�kcisminin deklinasyonunu ve G�nes'in meridyen d�zleminde en b�y�k ve en k��k y�ksekligini g�zleyerek de ekliptigin egimini hesaplamistir.
Takiy�ddinin kullandigi ��nc� aletin adi Z�t�'s-Semt ve’l-Irtif�’dir. Bu alet eski Islam g�kbilimcileri tarafindan Sam’da da kullanilmistir. Z�t�’s-Semt ve’l-Irtif�, silindirik bir kule �zerine yatay bakir bir halka ve bu halkanin �zerine ayni �apli bakirdan dikey bir yarim halka konulmasiyla elde edilir. Bu bakir yari halkanin �zerinde derece ve dakika b�l�mleri isaretlenmistir. Yatay halka da baslangici meridyende olmak �zere 360 dereceye b�l�nm�st�r. Yarim halkanin merkezindeki bir eksen etrafinda d�nebilen ve yatay halka �zerinde kayabilen ikiser delikli iki k��k dogrulayici bulunur. Z�t�’s- Semt ve’l-Irtif�’yla g�nes g�zleniyorsa, cetvel yari halka, yari halka da yatay halka �zerinde kaydirilarak alet, G�nes isinlari yari halkanin merkezine d�secek bi�imde ayarlanir. Bu y�ntemle g�zlem zamani i�in G�nes’in y�ksekligi yari halka �zerinden ve azimutu da yatay halka �zerinden okunur.

berti
Z�t�’s- Semt ve’l- Irtif� orta�ag g�kbilimcilerinin gelistirdigi bir ara�tir. Bu alet g�n�m�zde kullanilmakta olan teodolitin ilkel ve b�y�k boyutlu halidir. Alet g�kcisimlerinin her konumunda kullanilabilmektedir. Takiyy�ddin Z�t�’s- Semt ve’l- Irtif�’yi Merk�r ve Ven�s gezegenlerinin G�nes’ten en uzakta bulundugu zamanki konumu ile diger g�kcisimlerinin y�kseklik ve azimutlarini bulmakta kullanmistir.

Zat-�’s- su’beteyn Takiy�ddin’in kullandigi d�rd�nc� alettir. Alet olusmaktadir. Ilk cetvel, bulunan eksenler etrafinda d�nebilecek sekilde d�seylestirilir. Cetvelin �st ucunda bir �iviye asilan �ek�l yardimiyla d�seyligi kontrol edilir. Ikinci cetvel birincinin �st ucuna takilmistir. B�ylece hem d�sey d�zlem i�inde rahat�a hareket edebilir hem de birinci cetvel boyunca a�ilmis oyuga girebilir. Bu cetvel �zerinde g�zlemi kolaylastirici iki dogrulayici bulunur. ��nc� cetvel ikincinin aksine birinci cetvelin alt ucuna baglanmistir. Ikinci cetvel �l��m i�in hareket ettirildiginde, ��nc� cetvel de onunla birlikte ve ayni d�zlemde hareket eder. Ikinci cetvelin hareketi sirasinda alt u�, ��nc� cetvel �zerindeki b�l�ml� y�zeyde hareket eder ve �� cetvel bir ��gen olusturur. ��nc� cetvel diger iki cetvelden daha uzundur. Birinci ve ikinci cetveller birbirlerine dik hale geldiklerinde, ��nc� cetvel hipoten�s konumundadir. Takiy�ddin Z�t-�’s- su’beteyn’i betimlerken bazi bilim adamlarinin ��nc� cetvel yerine bir daire yayi kullandiklarini ancak, cetvelin daha kullanisli oldugunu belirtiyor.

Rasathane’de kullanilan aletlerden besincisi Rub-i mistar’dir. Aletin sekli d�rtte bir dairedir. Aletin tahta oldugunu anlatabilmek i�in Rub-u Deffe (tahta kuadrant) adi verilmistir. rub- i mistar’i yapmak i�in 4,5 m uzunlugunda �� tahta cetvel alinir. Bunlardan ikisi aralarindaki a�i 90� olacak sekilde u� kisimlarindan birbirine eklenir. Yari�api 4,5 m olan d�rtte bir �ember yayiyla bosta kalan iki u� birlestirilir ve ��nc� cetvel bir ucu daire yayinin orta noktasinda, bir ucu kuadrantin tepe noktasinda olmak �zere sisteme eklenir. Bu ��nc� cetvelin tam ortasindan ge�irilen bir eksenle sistem yer d�zlemine dik bir s�tuna sabitlenir. Sistemin d�seyligini saglamak ve y�kseklik a�isini �l�mek i�in kuadrantin tam merkezine bir �ek�l asilir. B�ylece g�kcisimlerinin y�kseklik a�ilari dereceli yay �zerinde okunabilir.

Rasathanede kullanilan altinci alet Zat�’1-ceyb’dir. Zat-�’s-su’beteyn gibi iki cetvelden yapilmistir. Ayni uzunlukta iki cetvel bir eksen etrafinda hareket edebilecek sekilde u�larindan birbirine tutturulmus ve merkezden baslayarak 60’a kadar b�l�mlenmislerdir. Cetvellerden birinin �zerinde, kolay g�zlem yapabilmek i�in, iki dogrulayici ve b�l�mlemenin son �izgisine de bir �ek�l yerlestirilmistir. Bazen �ek�l yerine ��nc� bir b�l�ml� cetvel konur. Bu durumda yildizin y�ksekliginin sin�s� bu cetvel �zerinden okunabilir.

Zat�’1-evtar Takiy�ddin’in kullandigi aletlerden yedincisidir. Takiy�ddin kendi bulusu oldugunu s�yledigi bu aleti G�nes’in ekinoks noktasina geldigi ani saptamak i�in kullanmistir.

Takiy�ddin’in buluslarindan biri de M�sebbehet� bi’1-monatik’dir. Bu alet yardimiyla iki yildiz arasindaki a�isal uzakliklar �l��lebiliyordu. M�sebbehet� bi’1-monatik yardimiyla Ko� takimyildizi i�inde bulunan iki yildizin a�isal uzakligi da �l��lm�st�r.
Rasathane’de kullanilan son alet Bengam’dir. Bengam g�kbilim g�zlemlerinde Takiy�ddin’in kullandigi astronomik bir saattir. Astronomik bir saatin bulunusu ve g�zlemlerde kullanilmasi �l��mlerin duyarliligini artirmasi a�isindan son derece �nemli bir gelisme olmustur.

Takiy�ddin’in Optige Katkilari H�seyin Topdemir Takiy�ddin basarili �alismalar sergiledigi optik alaninda, G�zbebeginin ve Aklin Isigi adli bir yapit kaleme almistir. Bu kitabin dikkat �ekici y�n�, temel dokusunun Islam D�nyasi’nda yaklasik sekiz y�zyil �nce baslatilmis olan k�kl� ve basarili optik �alismalari sonucunda elde edilmis temel arg�manlardan ve problemlerden olusturulmus olmasidir: �yle ki, elde edilen y�ksek d�zey, l7. y�zyila kadar Bati’da g�ncelligini koruyan temel tartismalarin �er�evesini olustururken, ayni sekilde, Osmanli Imparatorlugu’nda da b�t�n canliligiyla etkinligini s�rd�rm�st�r. Bu durumu anlamak ve anlamlandirmak zor degildir. ��nk� l7. y�zyila kadar Bati’da optik konusunda egemen olan g�r�s, Ibn�’l-Heysem’in bir t�r gelenek haline d�n�sm�s olan g�r�sleridir. Bu g�r�se temel olan d�s�ncesinin iki boyutu vardir: 1) Optige iliskin sorunlarin, geometrik sorunlara d�n�st�r�lerek geometrik yoldan incelenmesi, 2) Sorunlarin nedensel olarak a�iklanmasi. Ayrica, bu iki temel d�s�nce ayrintili ve ustalikli olarak d�zenlenmis deneylerle de desteklenmistir. Bu tarz bir arastirma modeli, �eviriler yoluyla Bati’ya aktarilirken, Dogu’da 14. y�zyilda Kem�l�dd�n el-F�r�s�’nin arastirmalariyla �ok daha y�ksek d�zeyli tartismalara olanak ve zemin hazirlamistir. Daha sonra 1579 yilinda, bu kez Takiy�ddin, hem Ibn�’l-Heysem’in Optik ve hem de Kem�l�ddin el- F�r�s�’nin Optigin D�zeltilmesi adli �alismalarina dayanarak G�zbebeginin ve Aklin Isigi adli yapitini yazmistir; Takiy�ddin’in amaci, bu iki kitabi yorumlamak ve gereksiz ayrintilardan arindirarak asil amaca y�nelik bir olgunluk d�zeyine ulastirmaktir. Kitap bir giris ve �� ana b�l�mden olusmaktadir. Giris’te optige iliskin bazi temel kavramlar tanimlanmis ve optik konusunda etkin olan kuramlardan kisaca s�z edilmistir. Birinci b�l�m aracisiz g�rme konusuna ayrilmistir. Burada isik, g�rme, isigin g�ze ve g�rmeye olan etkisi ve isikla renk arasindaki iliski ayrintili olarak tartisilmistir. Bunun yaninda tartismaya esas olan bazi temel ilkeler benimsenmistir. Bunlardan bazilarini s�yle siralayabiliriz: 1. Isigin kaynagi nesne, hedefi ise g�zd�r. 2. Isikla birlikte g�ze gelen bi�imler, ayni zamanda o nesnenin rengini de tasirlar. 3. G�z yalnizca isikli ya da isiklandirilmis nesneleri algilar 4. G�rme geometrik bir olgudur. ��nk� yayilan isik, tepesi kaynakta ve tabani da g�zde bulunan bir koni olusturmaktadir. 5. Isik maddesel bir seydir; ancak optik incelemeler sirasinda geometrik bir nesne olarak kabul edilebilir. 6. Isik isinlari k�resel olarak yayilirlar ve bu yayilim da dogrusal �izgiler boyunca olur. 7. Renk isiga baglidir ve isigin kirilmasi ve yansimasi sonucunda olusur. Burada �ncelikle isigin dogrusal �izgiler boyunca, ancak k�resel olarak yayildigi savinin �ne �iktigini hemen belirtelim. Takiy�ddin’in bu savi, daha sonra Hollandali fizik�i Huygens (1629-1695) tarafindan ortaya konulacak k�resel yayilim kuraminin ilk anlatimi olarak g�r�lebilir. Takiy�ddin’e g�re isik, isikli bir nesneden ve o nesnedeki her bir noktadan k�resel olarak yayilir ve yayilim sirasinda, ister istemez bazi isin �izgileri paralel, bazilari birbirine yakinlasan ve bazilari ise birbirlerinden uzaklasan dogrular boyunca yol alir. Buna bir de bu dogrusal �izgilerde yol alan isinlarin k�resel olarak yayildigi d�s�ncesi eklendiginde, o zaman, isigin dalga niteligi tasidigi ve tipki durgun bir suya tas atildiginda, suda olusan dalganin etrafa dogru b�y�yen daireler seklinde yayilmasi gibi yayiliyor oldugunun kabul edildigi anlasilmaktadir ki, bu da k�resel yayilimin yalin bir anlatimindan baska bir sey degildir. Bunun disinda aracisiz g�rme konusunda Takiy�ddin’in �zerinde durmamizi gerektiren bir a�iklamasi daha bulunmaktadir. 0 da isik ve renk arasindaki nedensel iliskiyi irdelerken, rengin isiga bagli oldugunu ve isigin kirilmasi ve yansimasi sonucu olustugunu belirtmis olmasidir. Bu belirlemenin �nemi de yine optik tarihinde gizlidir. ��nk� rengin ger�ek dogasinin anlasilmasi ilk kez Newton’un ayrintili renk incelemeleri sonucu ger�eklesmistir. Newton �ncesi d�nemde ise renk konusunda egemen olan kuram, degisim kurami adi verilen ve rengin isigin zayiflamasiyla ya da aydinlik ve karanligin karisimiyla olustugunu belirten Aristoteles�i kuramdir. Nitekim �nl� astronom Kepler optik �zerine kalem almis oldugu Ad Vitellionem Paralipomena (Vitelo’nun Paralipomena’sina Ek) ve Dioptric (Kirilma �zerine) adli kitaplarinda rengin olusumunu Aristoteles�i bir yaklasimla a�iklamistir. Oysa Takiy�ddin, bu iki bilim adamindan �nce rengin olusumunda kirilmayi s�z konusu etmis, Newton’un prizmasi yerine cam bir k�re kullanmistir. Kitabin ikinci b�l�m� yansima araciligiyla olusan g�rme konusuna ayrilmistir. Burada isigin aynalarda ugradigi degisimler ve �esitli aynalarda g�r�nt�n�n nasil olustugu deneysel olarak tartisilmistir. Yansima optigi, optik biliminin gelisimini en erken tamamlayan ve bu anlamda nisbeten daha kolay olan bir dalidir. Bu nedenle yansima kanunu da dahil olmak �zere b�t�n ilkeleri Antik�ag’da tespit edilmistir. Bu anlamda Takiy�ddin’in konuya katkisi, yansima kanununu her t�r aynada kanitlamaya �alismasidir. ��nc� b�l�m de kirilma konusu ele alinmis ve yogunlugu farkli olan ortamlarda isigin yol alirken ugradigi degisimler incelenmistir. Ancak yaptigi b�t�n deneysel ve matematiksel irdelemeler sonucunda Takiy�ddin, kirilma kanununu bulamamistir. Fakat konuya degisik bir yaklasimda bulunmustur. Anlasilan odur ki, Takiy�ddin sin�s kanunuyla ugrasmamistir. ��nk� �alismalarini tamamen geometrik olarak ele almis ve trigonometriyi isin i�ine sokmayarak a�ilar arasinda oranlar ya da esitsizlikler kurmak yoluna gitmistir. Oysa sin�s kanununa giden yol kirisler veya sin�slerden ge�mektedir. B�yle bir girisimde bulunmadigi i�in, onun kirilma kanunu dedigi seyi, bir aritmetiksel esitsizlik olarak nitelendirebiliriz. Takiy�ddin’in Elyazmalari
Takiy�ddin’in g�n�m�ze ulasan elyazmalari incelendiginde, i�erdikleri bilgilerin o d�nem g�kbilimi hakkinda sagladigi veriler yaninda farkli bir �nemi oldugu da g�r�l�r.

berti
Takiy�ddin el yazmalarinda belirli bir bi�im kullanmamistir. Eserlerin hemen hepsi birbirlerinden farkli boyutlardadir. Kitaplarda kullanilan s�sler de birbirlerinden farklidirlar. Ancak yazmalara �nemli yerleri, basliklari, tablo ve sekilleri belirginlestirmek i�in farkli renklerden yararlanildigi g�zlenir. Baslangi� sayfalarinda yazmalarin Takiy�ddin’e ait oldugunu kuskuya yer birakmayacak bi�imde kanitlayan a�iklamalar, kayitlar ve imza yer alir. G�n�m�z arastirmacilarini en �ok sevindiren de Takiy�ddin’in eserlerinin orijinallerinin bir kisminin bug�ne ulasmis olmasidir.

O d�nemlerde bilim adamlarinin yazdiklari eserlerin kopyalari elle �ikarilmaktaydi. Bir�ok elyazmasinin ancak kopyalari g�n�m�ze ulasabilmistir. Orijinal �rneklerin kopyalama sirasinda meydana gelebilecek hatalari i�ermedigi d�s�n�l�rse arastirmacilar i�in ne denli �nemli olduklari anlasilabilir.

Takiy�ddin’e ait el yazmalarinin bir b�l�m� Bogazi�i �niversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Arastirma Enstit�s�’nde bulunmaktadir. Enstit�’n�n UNESCO’yla (Birlesmis Milletler Egitim Bilim ve K�lt�r Organizasyonu) birlikte y�r�tt�g� "Memory of the World" projesi �er�evesinde, Takiy�ddin’e ait el yazmalarinin da i�inde bulundugu 821 T�rk�e, 414 Arap�a ve 102 Fars�a, toplam 1337 eser mikrofilmleri �ekilerek CD- Rom �zerinde kataloglanmaktadir. Takiy�ddin’in diger eserleri baska k�t�phanelerin raflarindadir.

Rasathanenin Hazin Sonu
Istanbul Rasathanesi ilgin� bir yikim yasamasina ragmen, yikimin nedenine iliskin fazlaca veri elde edilememis. Ancak, rasathanenin yikilisinda 1577 yilinda g�zlenen kuyrukluyildizin ve 1578’de bas g�steren veba salgininin nedeni olarak g�sterilmesinin, daha da ileri giden �evrelerce Takiy�ddin ve rasathane personelinin meleklerin bacaklarini g�zledigi yolundaki s�ylentilerin, s�pheleri artirdigi s�yleniyor. Seyh�lislam Kadizade Ahmet Semsettin Efendi’nin de bu g�r�sleri desteklemesi �zerine, padisahin verdigi emirle, Rasathane 1580 yilinda Kili� Ali Pasa’ya yiktiriliyor.

Rasathanenin padisah emriyle yiktirildigi kesin olmakla birlikte, konuyla ilgili aydinlanmamis bir�ok nokta vardir. Yaygin bir g�r�s Rasathane’nin, verilen hatt-i h�mayuna dayanarak Kili� Ali Pasa emrindeki donanma tarafindan denizden topa tutularak yikildigi bi�imindedir. Ancak, topa tutma konusunda kisisel ani yazilari disinda g�n�m�ze ulasabilmis hi�bir yazili resmi belge yoktur. Rasathanenin betimlenen yerinin �ok yakinlarinda yerlesim b�lgeleri oldugu da g�z�n�nde tutulursa bu olasiligin tartismaya a�ik oldugu s�ylenebilir.

Bunca s�ylentiye karsin, kesin olarak bilinen Istanbul Rasathanesi’nde nitelikli g�zlemler yapildigi ve bu g�zlemlere dayanilarak son derece hassas g�zlem kataloglari hazirlandigidir. Asil sanssizlik, Takiy�ddin’in arkasindan Kepler gibi bir bilim adaminin gelmemesi ve yapilmis �alismalari degerlendirecek bir bilim geleneginin yerlesmemis olmasidir. Bunca s�ylentinin arkasinda, rasathanenin yikilmasinin ger�ek nedeninin, rasathanenin kurulmasina �nayak olan Hoca Sadettin Efendi ile Seyh�lislam’in yer aldiklari farkli gruplarin siyasi �ekismesi oldugu saniliyor.

Bilim Teknik Dergisi’nin, Subat 1997 tarihli sayisindan alinmistir

http://www.turkmucit.com/

lionhead

5 Temmuz 2006 22:13

�bni Sina

Ailesi Belh'ten gelerek Buhara'ya yerle�mi�ti. �bni Sin�, babas� Abdullah, maliyeye ait bir g�revle Af�an'dayken orada do�du. Ola�an�st� bir zek� sahibi oldu�u i�in daha 10 ya��ndayken Kur‘an-� Kerim'i ezberledi. 18 ya��nda �a��n�n b�t�n ilimlerini ��rendi. 57 ya��ndayken Hemedan'da �ld�� zaman 150'den fazla eser b�rakt�. Eserleri Latince’ye ve Almanca’ya �evrilmi�, t�p, kimya ve felsefe alan�nda Avrupa’ya ��k vermi�tir. Onu Latinler “Avicenna” ad�yla anarlar ve eski Yunan bilgi ve felsefesinin aktar�c�s� olarak g�r�rler.

�bni Sin�, daha �ocuklu�unda, �evresini hayrete d��ren bir zek� ve haf�za �rne�i g�stermi�tir. K��k ya�ta �a��n�n b�t�n, ilimlerini ��renmi�ti. G�nd�z ve gece okumakla vakit ge�irir, mum ��nda saatlerce, �o�u zaman sabahlara kadar �al��rd�. Pek az uyurdu.

Buhara Emiri Nuh �bni Mansur’u a��r bir hastal�ktan kurtard� ve bu y�zden de Samano�ullar� saray�n�n k�t�phanesinde �al��ma iznini ald�. Bu sayede pek �ok eseri elinin alt�nda buldu�u i�in vaktini kitap okumak ve yazmakla ge�irdi. H�k�mdar �ld�� zaman o, hen�z yirmi ya��ndayd� ve Buh�r�'dan ayr�larak Harzem'e gitti: EI-B�r�ni gibi b�y�k bir ��hret ve de�erin, onun �al��kanl��na, bilgisine de�er vermesi, kendisini yan�na kabul etmesi, beraber �al��mas�, hakk�nda k�skan�l��a yol a�t�. Bu y�zden takibata bile u�rad�. Harzem'de bar�namayarak yeniden yollara d��t�. �ehirden �ehre dola�arak nihayet Hemedan'a kadar geldi ve orada kalmaya karar verdi.

�bni S�n�, �o�u fizik, astronomi ve felsefeyle ilgili olarak 150 civar�nda eser yazm��t�. Fars�a olan birka�� d��nda bunlar�n hepsi Arap�a'd�r. ��nk� o devirde ilim eserlerini Arap diliyle yazmak �detti. Arap�a'ya bu bak�mdan de�er verilirdi. Bilhassa t�p ilmine dair ara�t�rmalar� son derece orijinal ve do�rudur. Bu y�zden do�u ve bat� hekimli�ine kelimenin tam anlam�yla, 600 y�l, h�kmetmi�tir.
Eserleri Bat� dillerine Latince yoluyla �evrilerek Avicenna diye ��hrete ula�an �bni Sin�, yanl�� olarak bir s�re Avrupa'da �ranl� hekim ve filozof olarak tan�nm��t�r. Bunun da sebebi, eserlerini T�rk�e yazmam�� olmas�ndand�r... Bununla beraber, bat�l�lar da kendisini H�kim-i T�b, yani hekimlerin piri ve h�k�mdar� olarak kabul etmi�lerdir. 16 ya��ndayken pratik hekimli�e ba�layan �bni Sin�, resm� saray doktorlu�u da yapm��t�r.

Matematik, astronomi, geometri alanlar�nda geni� ara�t�rmalar� vard�r. �bni S�n�, t�p ara�t�rmalar� yaparken baz� hastal�klar�n bula�mas�nda g�ze g�r�nmeyen birtak�m yarat�klar�n etkisi oldu�unu, yani mikroplar�n varl��n� sezmi� ve bu bilinmeyen mahluklardan eserlerinde s�k s�k bahsetmi�tir. Mikroskobun hen�z bilinmedi�i bir devirde b�yle bir yarg�ya varmak �ok ilgin�tir.
�ifa adl� eseri bir felsefe ansiklopedisidir. Di�er eserlerine gelince bunlar aras�nda en tan�nm�� olanlar�ndan: el-Kanun fi’t-T�b isimli kitab� tamamen bir t�p ansiklopedisidir. Nec�t ve ��r�t adl� kitaplar� ve Aristo’nun felsefesini anlatan yirmi ciltlik Kit�b�’l-�ns�f’� ba�ta gelen eserlerindendir.�bni Sina kimya alan�nda da �al��t� ve �nemli ke�iflerde bulundu. Bu hususta Berthelet, kimya ilminin bug�nk� hale gelmesinde �bni Sina’n�n b�y�k yard�m� oldu�unu s�yler.Bu �al��malar� ve etkileriyle �bni Sina Do�u ve Bat� k�lt�r�n� geli�tiren b�y�k bilginlerden biri oldu. B�t�n bunlardan ba�ka �bni Sina �ok g�zel �iirler yazd�. Hatta T�rk�e olarak yazm�� oldu�u �iirler de vard�r.

�bni Sina, 1037 tarihinde Hemedan’da mide hastal��ndan �ld�.
�bn-i Sina’n�n as�l b�y�kl�� doktorlu�undad�r. �if� ad�ndaki 18 ciltlik ansiklopedisi, ismine ra�men t�ptan �ok matematik, fizik, metafizik, teoloji, ekonomi, siyaset ve musiki konular�n� i�ine al�r. Onun t�p �aheseri, k�saca Kan�n diye bilinen el-Kan�n Fi’t-T�b adl� b�y�k kitab�d�r. Eser, fizyoloji, h�fz�ss�hha, tedavi ve farmakoloji bahislerine ayr�lm��t�r. Konular dikkatle incelendi�inde �bn-i Sina’n�n bug�nk� t�p i�in bile ge�erli olan pek �ok ileri g�r��leri bulundu�unu; mesela mikroskop olmad�� halde, hastal�klar�n ‘mikrop’ mefhumuna benzer yarat�klarca meydana getirildi�ini sezebildi�ini g�r�r�z.
�bn-i Sina’n�n Kan�n adl� eseri XII. y�zy�lda Latince’ye �evrildi ve Bat� t�p aleminde bir patlama tesiri yapt�. Roma’n�n Galen’i de, Er Razi’de ilimde eri�tikleri tahtlar�ndan indirildiler ve �a��n Fransa’s�n�n en me�hur t�p fak�lteleri olan Montpellier ve Lauvain �niversiteleri’nin temel kitab� Kan�n oldu. Durum XVII. y�zy�l�n ortalar�na kadar b�yle devam etti ve �bn-i Sina, 700 y�l Avrupa’n�n t�p hocas� oldu. Alt� y�zy�l �nce Paris T�p Fak�ltesi’nin k�t�phanesinde bulunan 9 ana kitab�n en ba��nda �bn-i Sina’n�n Kan�n’u yer alm��t�r.
Bug�n hala Paris �niversitesi’nin t�p fak�ltesi ��rencileri St. Germain Bulvar� yan�ndaki b�y�k konferans salonunda topland�klar�nda iki ki�inin duvara as�l� b�y�k boy portresiyle kar��la��rlar. Bu iki portre, �bn-i Sina ve er-Razi’ye aittir.

lionhead

5 Temmuz 2006 22:18

�bn-i Sina (980-1037)

Eserleri Bat� dillerine Latince yoluyla �evrilerek Avicenna diye ��hrete ula�an �bni Sin�...

B�y�k T�rk bilginidir. Ailesi Belh'ten gelerek Buhara'ya yerle�mi�ti. �bni Sin�, babas� Abdullah, maliyeye ait bir g�revle Af�an'dayken orada do�du. Ola�an�st� bir zek� sahibi oldu�u i�in daha 10 ya��ndayken Kur‘an-� Kerim'i ezberledi. 18 ya��nda �a��n�n b�t�n ilimlerini ��rendi. 57 ya��ndayken Hemedan'da �ld�� zaman 150'den fazla eser b�rakt�. Eserleri Latince’ye ve Almanca’ya �evrilmi�, t�p, kimya ve felsefe alan�nda Avrupa’ya ��k vermi�tir. Onu Latinler “Avicenna” ad�yla anarlar ve eski Yunan bilgi ve felsefesinin aktar�c�s� olarak g�r�rler.

�bni Sin�, daha �ocuklu�unda, �evresini hayrete d��ren bir zek� ve haf�za �rne�i g�stermi�tir. K��k ya�ta �a��n�n b�t�n, ilimlerini ��renmi�ti. G�nd�z ve gece okumakla vakit ge�irir, mum ��nda saatlerce, �o�u zaman sabahlara kadar �al��rd�. Pek az uyurdu. Kafas� �ylesine doluydu ki, uyan�k iken ��zemedi�i bir tak�m meseleleri uykusunda ��zer ve uyand�� zaman cevapland�r�lm�� bulurdu.Bir keresinde, Aristo metafizi�ini inceliyordu. Defalarca okudu�u halde bir t�rl� esas�n� kavrayamam��t�. Buhara �ar��s�nda gezerken sergide bir kitap g�rd�. Mezat tell�l�, bunu sat�n almas�n�, bu sayede bir�ok meseleyi kolayca halledebilece�ini s�yledi. Bir mezat tell�l�n�n bildi�i kitab� bilememek, �bni S�n�'ya �ok g�� geldi. Onun okuma huyunu herkes ��rendi�i i�in, bilhassa kitap sat�c�lar� kendisini tan�yorlard�. �bni S�n�, kendisine tavsiye edilen F�rab�'nin Aristo'ya ait �erhini sat�n ald�. Bir defa okumakla, o ��zemedi�i noktalar�n b�y�k bir a��kl��a kavu�tu�unu g�rd�: “��k�r sana Y�rabbi!” diye secdeye kapand� ve F�rab�'nin yolunda fukaralara sadaka da��tt�. Oysa, �bni Sin� do�du�u zaman F�rab� otuz ya��ndayd� ve bu olay ge�ti�i s�rada da hayattayd�.

Buhara Emiri Nuh �bni Mansur’u a��r bir hastal�ktan kurtard� ve bu y�zden de Samano�ullar� saray�n�n k�t�phenisinde �al��ma iznini ald�. Bu sayede pek �ok eseri elinin alt�nda buldu�u i�in vaktini kitap okumak ve yazmakla ge�irdi. H�k�mdar �ld�� zaman o, hen�z yirmi ya��ndayd� ve Buh�r�'dan ayr�larak Harzem'e gitti: EI-B�r�ni gibi b�y�k bir ��hret ve de�erin, onun �al��kanl��na, bilgisine de�er vermesi, kendisini yan�na kabul etmesi, beraber �al��mas�, hakk�nda k�skan�l��a yol a�t�. Bu y�zden takibata bile u�rad�. Harzem'de bar�namayarak yeniden yollara d��t�. �ehirden �ehre dola�arak nihayet Hemedan'a kadar geldi ve orada kalmaya karar verdi.

�bni S�n�, �o�u fizik, astronomi ve felsefeyle ilgili olarak 150 civar�nda eser yazm��t�. Fars�a olan birka�� d��nda bunlar�n hepsi Arap�a'd�r. ��nk� o devirde ilim eserlerini Arap diliyle yazmak �detti. Arap�a'ya bu bak�mdan de�er verilirdi. Bilhassa t�p ilmine dair ara�t�rmalar� son derece orijinal ve do�rudur. Bu y�zden do�u ve bat� hekimli�ine kelimenin tam anlam�yla, 600 y�l, h�kmetmi�tir. Kendisinden sonra yeti�en Gaz�li, F�rab�'yi' ondan ��renmi�tir. D��nce ve anlay�� bak�m�ndan �bn-i Sina, Farab� ile �mam Gaz�l� aras�nda bir k�pr� vazifesi g�r�r. Yunan felsefesini �sl�m ilmi olan Kel�m ile, y�ni Tanr� bilgisiyle ba�da�t�rmaya u�ra�m��t�r. E�er o gelmeseydi, Farab�'nin kurdu�u temel Gaz�li'nin yorumuyla geli�emeyecek, arada b�y�k bir bo�luk has�l olacakt�.

Eserleri Bat� dillerine Latince yoluyla �evrilerek Avicenna diye ��hrete ula�an �bni Sin�, yanl�� olarak bir s�re Avrupa'da �ranl� hekim ve filozof olarak tan�nm��t�r. Bunun da sebebi, eserlerini T�rk�e yazmam�� olmas�ndand�r... Bununla beraber, bat�l�lar da kendisini H�kim-i T�b, yani hekimlerin piri ve h�k�mdar� olarak kabul etmi�lerdir. 16 ya��ndayken pratik hekimli�e ba�layan �bni Sin�, resm� saray doktorlu�u da yapm��t�r. Ama ��hreti her ne kadar tip ilmiyle ilgiliyse de as�l ki�ili�i, Orta�a�da uzun s�re tart��ma konusu olan Tanr� varl��n�n mutlak bir zorunluluk oldu�u konusundaki Kel�m meselelerine getirdi�i kesin ��z�m yolundan ileri gelmektedir.

Matematik, astronomi, geometri alanlar�nda geni� ara�t�rmalar� vard�r. �nsan bilgisinin Tanr�y� ve k�inat� mutlak �ekilde anlamaya elveri�li olmad��n� s�ylerken, akl�n varl��n� kabul eder. �nsandan ba��ms�z bir ruhun varolu�u, �bni S�n�'ya g�re Tanr�dan yans�yan bir delildir. �bni S�n�, t�p ara�t�rmalar� yaparken baz� hastal�klar�n bula�mas�nda g�ze g�r�nmeyen birtak�m yarat�klar�n etkisi oldu�unu, yani mikroplar�n varl��n� sezmi� ve bu bilinmeyen mahluklardan eserlerinde s�k s�k bahsetmi�tir. Mikroskobun hen�z bilinmedi�i bir devirde b�yle bir yarg�ya varmak �ok ilgin�tir.

�ifa adl� eseri bir felsefe ansiklopedisidir. Di�er eserlerine gelince bunlar aras�nda en tan�nm�� olanlar�ndan: el-Kanun fi’t-T�b isimli kitab� tamamen bir t�p ansiklopedisidir. Nec�t ve ��r�t adl� kitaplar� ve Aristo’nun felsefesini anlatan yirmi ciltlik Kit�b�’l-�ns�f’� ba�ta gelen eserlerindendir.�bni Sina kimya alan�nda da �al��t� ve �nemli ke�iflerde bulundu. Bu hususta Berthelet, kimya ilminin bug�nk� hale gelmesinde �bni Sina’n�n b�y�k yard�m� oldu�unu s�yler.Bu �al��malar� ve etkileriyle �bni Sina Do�u ve Bat� k�lt�r�n� geli�tiren b�y�k bilginlerden biri oldu. B�t�n bunlardan ba�ka �bni Sina �ok g�zel �iirler yazd�. Hatta T�rk�e olarak yazm�� oldu�u �iirler de vard�r.

�bni Sina, 1037 tarihinde Hemedan’da mide hastal��ndan �ld�.

�bn-i Sina’n�n as�l b�y�kl�� doktorlu�undad�r. �if� ad�ndaki 18 ciltlik ansiklopedisi, ismine ra�men t�ptan �ok matematik, fizik, metafizik, teoloji, ekonomi, siyaset ve musiki konular�n� i�ine al�r. Onun t�p �aheseri, k�saca Kan�n diye bilinen el-Kan�n Fi’t-T�b adl� b�y�k kitab�d�r. Eser, fizyoloji, h�fz�ss�hha, tedavi ve farmakoloji bahislerine ayr�lm��t�r. Konular dikkatle incelendi�inde �bn-i Sina’n�n bug�nk� t�p i�in bile ge�erli olan pek �ok ileri g�r��leri bulundu�unu; mesela mikroskop olmad�� halde, hastal�klar�n ‘mikrop’ mefhumuna benzer yarat�klarca meydana getirildi�ini sezebildi�ini g�r�r�z.

�bn-i Sina’n�n Kan�n adl� eseri XII. y�zy�lda Latince’ye �evrildi ve Bat� t�p aleminde bir patlama tesiri yapt�. Roma’n�n Galen’i de, Er Razi’de ilimde eri�tikleri tahtlar�ndan indirildiler ve �a��n Fransa’s�n�n en me�hur t�p fak�lteleri olan Montpellier ve Lauvain �niversiteleri’nin temel kitab� Kan�n oldu. Durum XVII. y�zy�l�n ortalar�na kadar b�yle devam etti ve �bn-i Sina, 700 y�l Avrupa’n�n t�p hocas� oldu. Alt� y�zy�l �nce Paris T�p Fak�ltesi’nin k�t�phanesinde bulunan 9 ana kitab�n en ba��nda �bn-i Sina’n�n Kan�n’u yer alm��t�r.

Bug�n hala Paris �niversitesi’nin t�p fak�ltesi ��rencileri St. Germain Bulvar� yan�ndaki b�y�k konferans salonunda topland�klar�nda iki M�sl�man doktorun duvara as�l� b�y�k boy portresiyle kar��la��rlar. Bu iki portre, �bn-i Sina ve er-Razi’ye aittir.

�bni-Sina ve Felsefe

�slam filozofu. Aristoteles�i felsefe anlay��n� �slam d��ncesine g�re yorumlayarak, yaymaya �al��m��, g�rg�c�-us�u bir y�ntemin geli�mesine katk�da bulunmu�tur.

Buhara yak�nlar�nda Hormisen'de do�du, 21 Haziran 1037'de Hemedan'da �ld�. Ger�ek ad� Ebu'l-Ali el-H�seyin b. Abdullah �bn Sina'd�r. Babas�, Belh'ten g��erek Buhara'ya yerle�mi�, Samano�ullar� h�k�mdarlar�ndan II. Nuh d�neminde sarayla ili�ki kurmu�, y�ksek g�revler alm�� olan Abdullah adl� birisidir. �bn Sina, �nce babas�ndan, sonra �a��n �nde gelen bilginlerinden Natil� ve �smail Zahid'den mant�k, matematik, g�kbilim ��renimi g�rd�. Bir s�re t�pla ilgilendi, �zellikle, hastal�klar�n ortaya ��k�� ve yay�l�� nedenlerini ara�t�rd�, sa��lt�mla u�ra�t�. Bu alandaki ba�ar�s� nedeniyle, II. Nuh'un �zel hekimi olarak g�revlendirildi, onu sa�l��a kavu�turunca, d�nemin �nde gelen t�p bilginlerinden biri olarak �nem kazand�.

�bn Sina'n�n felsefeye kar�� ilgisi deney bilimleriyle ba�lam��, Aristoteles ve Yeni-Platoncu g�r��leri incelemekle geli�mi�tir. �slam ve Yunan filozoflar�n�n g�r��lerini yorumlayan ve ele�tiren �bn Sina'n�n ele ald�� sorunlar genellikle, Aristoteles ve Farabi'nin d��nceleriyle ba��ml�d�r. Bunlar da, bilgi, mant�k, evren (fizik), ruhbilim, metafizik, ahlak, tanr�bilim ve bilimlerin s�n�fland�r�lmas�d�r. Belli bir d��nce dizgesine g�re yap�lan bu d�zenlemede her sorun ba��ms�z olarak ele al�n�p ��z�m�ne �al��l�r.

Bilgi sezgi ile kazan�lan kesin ilkelere g�re sonu�lama yoluyla sa�lan�r. Bu nedenle, bilginin ger�ek kayna�� sezgidir. Bilginin olu�mas�nda deneyin de etkisi vard�r, ancak bu etki usun genel ge�erlik ta��yan kurallar�na uygundur. Ona g�re "b�t�n bilgi t�rleri usa uygun bi�imlerden olu�ur." Bilginin kesinli�i ve do�rulu�u usun genel kurallar�yla olan uygunlu�una ba�l�d�r. Us kurallar�, insan�n anl��nda do�u�tan bulunan, de�i�mez ve genel ge�erlik ta��yan ilkelerdir. Sonradan, duyularla kazan�lan bilgi i�in de bu kurallara uygunluk ge�erlidir. Deney verileri us ilkelerine g�re, yeni bir i�lemden ge�irilerek bi�imlenir, onlar�n bundan �te bir �nem ve anlam� yoktur. �eli�mezlik, �zde�lik ve �teki varl�k ilkeleri, usta bulunur, deneyden gelmez.

�bn Sina'ya g�re varl�k, tasarlamakla ba�lant�l�d�r. B�t�n d��n�lenler vard�r ve var olanlar tasarlanabilen d��n�l�r bi�imlerdir (makuller). Bu nedenle, d��nmekle var olmak �zde�tir. Atomcu g�r��n ileri s�rd�� nitelikte bir bo�luk yoktur. Uzay ise, bir nesnenin kaplad�� yerin i� y�z�d�r. Varl�k kavram� alt�nda toplanan b�t�n nesnelerin de�i�meyen, s�n�r ve niteliklerini koruyan belli bir yeri vard�r. Devinme, bir nesnenin uzayda eyleme ge�i�idir.

Mant�k insan� ger�eklere ula�t�rmaz, yaln�z birtak�m yan�lmalardan korur. D��nme yetisi ger�e�i kavramak i�in mant�ktan ge�ici bir ara� olarak yararlan�r. D��nme eyleminin sa�l�kl� olmas� i�in mant�k, ilkeler ve kurallar koyabilir, anl�kta bulunan ve bilinen bilgilerden yola ��karak, bilinmeyenleri saptama olana�� sa�lar. Bu �zelli�i nedeniyle, mant�k, d��nmenin genel kurallar�n� bulan, d�zenleyen, bu kurallar aras�ndaki gerekli ba�lant�y� ve birli�i kuran bir bilimdir. Mant�k kurallar�, genel ge�erlik ta��yan ve de�i�meyen kesin kurallard�r. Mant��n kavramlar ve yarg�lar olmak �zere iki alan� vard�r. Her bilimsel bilgi ya kavram ya da yarg�lara dayan�r. Kavram, ilk bilgidir ve terim ya da terim yerine ge�en bir nesneyle kazan�l�r. Yarg� ise, tas�mla kazan�l�r.

Mant��n konusu incelenirken, tan�m temel al�nmal�d�r. Tan�mlar birbirlerine ba�land�klar�nda, kan�t ve ��kar�ma var�l�r. Kavram, �nce tekil bir alg�d�r (sezgi). Yarg� ise, iki tekil terim aras�ndaki ili�kidir. Kavramlar, a��k ve kapal� belirleme olarak ikiye ayr�l�r. Varl��n, t�z, nicelik, nitelik, ili�ki, yer, zaman, durum, iyelik, etki, edilgi gibi on kategorisi vard�r.

�bn Sina mant��nda en �nemli yeri tan�m tutar. Bir kavram� tan�mlamak i�in, bu kavram�n bireylerinden biri g�z �n�ne al�nmal�d�r. Tikelin belirlenmesi t�melden kolayd�r. Eksiksiz bir tan�m yak�n cins ile yap�lmal�d�r. En yetkin tan�msa, kavram�n yak�n cinsi ile t�rsel ayr�mdan olu�ur. Tan�m ikiye ayr�l�r; Ger�ek tan�m ve s�zc�k tan�mlar�.

�nermeler, y�klemli ve ko�ullu olabilirler. Y�klemli �nerme, bir d��nce �tekine y�klendi�i zaman ya onaylan�r ya da yads�n�r. Ko�ullu �nermeler, bir �tekinin ko�ulu ya da sonucu olarak ba�lanan terimlerde g�r�l�r. �nermeler varsay�ml�, nitelik ve nicelikleri bak�m�ndan, tekil, belirsiz ve belirli olur. Tas�m, biti�ik ve ayr�k olmak �zere ikiye ayr�l�r. Biti�ik tas�mlar�n �nc�leri anlam bak�m�ndan, sonu� �nermesini i�erir. Ayr�k tas�mlarda ise sonu� �nermesi �nc�llerde bulunabilir.

T�meller, b�t�n varl�k t�rlerinin olu�umundan �nce, Tanr� d��ncesinde, birer tanr�sal kavram olarak vard�r. Varl�klar�n olu� nedeni ve onlara bi�im kazand�ran t�mellerdir. T�meller Tanr�'da ussal olarak bulunan, nesnelerde ve bireylerde i�kin olan, �teki de nesnelerin d��nda ve anl�kla birlikte olan mant�ksal t�mel diye ��e ayr�l�r. Birinci t�re giren t�mel, metafizi�i ilgilendirir. �bn Sina fizi�i, metafizi�e giri� olarak d��n�r.

Fizi�in konusu madde ve bi�imden olu�an nesnelerdir. Bi�im, maddeden �nce yarat�lm��t�r. Maddeye bir t�z �zelli�i kazand�ran bi�imdir. Maddeden sonra ilinek gelir. Bi�imler maddeye, ilinekler ise, t�ze kat�l�r. Do�al nesneler kendi �z ve nitelikleriyle bilinir. B�t�n nitelikler de birinci nitelikler ve ikinci nitelikler olmak �zere ikiye ayr�l�r. Birinci nitelikler nesnelere ba�l�d�r, ikinciler ise, nesnelerden ayr� olarak varl��n� s�rd�r�r. �bn Sina'ya g�re, nesnel evrende bulunan g�� ve devinimin temelini ikinci nitelikler olu�turur. Nesneler, kendilerinde bulunan gizli g��le devinime ge�erler. Bu g�� ise, do�al g��, �znel g��, tinsel g�� olmak �zere �� t�rl�d�r. Do�al g��, nesnede do�al bi�im ve yerlerle ilgili nitelikleri ta��r. �ekim ve a��rl�k bu t�rdendir. �znel g��, nesneyi devingen ya da dura�an duruma getirir. Bunda da, bilin�li ya da bilin�siz olma �zelli�i bulunur. Tinsel g��, herhangi bir organ�n, arac�n yard�m� olmaks�z�n do�rudan do�ruya bir isten�le eylemde bulunmaktad�r. Buna, g�kkatlar�n�n �zleri ad� da verilir. �bn Sina'n�n geli�tirdi�i bu g�� kuram�n�n kayna�� Aristoteles ve Yeni-Platonculuk'tur. Ancak, o bu g��lerin sonsuz oldu�u kan�s�nda de�ildir. Ona g�re, zaman ve devinim kavramlar� da birbirine ba�l�d�r, ��nk�, devinimin bulunmad��, alg�lanmad�� bir yerde zaman da yoktur.

�bn Sina'n�n felsefesinde, Aristotelesi'in geli�tirdi�i d��nce dizgesine uygun olarak, ruh kavram�n�n �nemli bir yer tuttu�u g�r�l�r. Ona g�re, biri bitkisel, �teki insanla ilgili olmak �zere, iki t�rl� ruh vard�r. �nsan ruhu, g�vdeye gereksinme duymadan, do�rudan do�ruya kendini bilir, bu nedenle, tinsel bir t�zd�r. G�vdeyi devindiren, ona dirilik kazand�ran bu t�z�n ba�ka bir �zelli�i de, yetkin d��nme yetene�i anl�k olmas�d�r. D��nme eylemi yaratan ruhtur, o g�vdeyi gerektirmez, ancak g�vde var olabilmek i�in tini gereksinir. �nsan ruhu g�vde bi�iminde de�ildir, usa uygun bi�imleri kavramaya elveri�li bir t�z oldu�undan, g�vdesel yap�da yer alamaz. G�vde, b�l�nebilen ��elerden olu�mu� bir b�t�nd�r, oysa tin, bir birliktir, b�l�nmeye elveri�li de�ildir, s�rekli olarak �z�n� ve birli�ini korur. Tin, b�t�n izlenimleri g�vde arac�l��yla al�r, anl�k yoluyla kavramlar�, kavramlara dayanarak usa vurmay� olu�turur. Bu y�zden, g�vdeyle dolayl� bir ba�lant�s� vard�r. Ancak, bu ba�lant� tin i�in bir olu� ko�ulu de�ildir.

Canl� sorununa, g�zleme dayal� bir ruhbilim anlay��yla ��z�m arayan �bn Sina'ya g�re dirilik bir bile�imdir. Do�al organlar�n, g�ksel g��ler yard�m�yla bile�mesinden canl�lar ortaya ��kar. Bu olay da, belli a�amalara uygun olarak ger�ekle�ir. �lk ortaya ��kan canl� bitkidir. Bitkide tohumla �reme, beslenme ve b�y�me g��leri vard�r. �kinci a�amada ortaya ��kan hayvanda ise, kendi kendine devinme ve alg� g��leri bulunur. Devinme g�c�nden isteme ve �fke do�ar. Alg� g�c� de, i� ve d�� alg� olmak �zere ikiye ayr�l�r. �nsan �z� do�al evrim s�recinde en �st d�zeyde ger�ekle�mi� bir olu�umdur, bu nedenle, �teki varl�klardan ayr�l�r. �nsanda d�� alg� duyumlarla, i� alg� da , beynin �n bo�lu�unda bulunan ortak duyu ile sa�lan�r. Duyularla al�nan izlenimler bu ortak duyu ile beyne gider. Beynin, �n bo�lu�unda sonunda, tasarlama yetisi bulunur. Bu yeti duyu izlenimlerini sa�lamaya yarar. �nsan i�in en �nemli olan d��nen �z yap�c� ve bilici g��lerle donat�lm��t�r. Yap�c� g�� (us) gerekli ve �zel eylemler i�in g�vdeyi uyar�r. Bilici g�� ise, yap�c� g�c� y�nlendirir. �zdekten ayr�lan t�mel bi�imlerin izlerini al�r. Bu bi�imler soyutsa onlar� kavrar, de�ilse soyutlayarak kavrar. �nsanda iyiyi k�t�den, yararl�y� yarars�zdan ay�ran yap�c� g��t�r, bu nedenle bir isten� niteli�indedir.

Us konusunda �bn Sina ayr� bir d��nce ortaya atm��t�r. Ona g�re us be� t�rl�d�r. �zdeksel us, b�t�n insanlarda ortak olup, kavramay�, bilmeyi sa�layan bir yetenektir. Bir yeti olarak i�lek us, yal�n, a��k ve se�ik olan� bilir, eyleme y�neliktir, dura�an bir g�� niteli�inde de�ildir. Eylemsel us, kazan�lm�� verileri kavrar ve ikinci a�amada bulunan ustan daha �st�nd�r. Kazan�lm�� us, kendisine verilen ve d��nebilen nesneleri bilir. A�ama bak�m�ndan usun olgunluk basama��nda bulunur. Bu a�amada usun kavrayabilece�i konular kendi �z�nde de vard�r. Kutsal us, usun en y�ksek a�amas�d�r. B�t�n varl�k t�rlerinin �z�n�, kayna��n�, onlar� olu�turan g�c�, ba�ka bir arac�ya gereksinme duymadan, bir b�t�nl�k i�inde kavrar.

�nsan, ayr�nt�lar� duyularla alg�lar, t�melleri usla kavrar. T�melleri kavrayan yetkin us, nesneleri anlama yetene�i olan etkin usa olanak sa�lar. �nsan usunun alg�lad�� ayr�nt�lar, kendi varl�klar� dolay�s�yla de�il, nedenleri y�z�nden vard�r. Us, bu kavranabilir nesneleri kazanabilmek i�in ilkin duyu verilerinden yararlan�r. Sonra duyu verilerini usun genel kurallar�na g�re i�lemden ge�irir, yarg�lar� ortaya koymada onlar� a�ar.

Yarat�l�� konusunda �bn Sina, varl��n s�ral� d�zeninde, "bir'den bir ��kar" ilkesine dayan�r. �lk "bir", zorunlu varl�k, Tanr�'d�r. O'nun varl�� yaln�z kendisini gerektirir. Var olma, Tanr�'n�n �z�nden gelen gerekimdir. �lk neden ilk ger�ekliktir. Tanr�'dan ilk us ortaya ��kar. �okluk bu usla ba�lar. Bundan da felek ve nefsin uslar� t�rer. Her ustan da, o usun �z� ve cismi olu�ur. Us cismi arac�s�z olarak devindiremeyece�i i�in, uslar s�ras�n�n sonunda etkin us, ak�l bulunur. Ondan da d�nya ile ilgili nesnelerin maddesi, cisimlerin bi�imleri ve insan �zleri do�ar. Etkin us, t�m�n�n y�neticisidir. Yarat�l�� ns�zd�r ve yeri de maddedir. Madde, soyut ve t�m varl��n �ncesiz olan�, nefsin eylem alan�, s�n�r� ve t�m par�alar�n kayna��d�r. �lk us, kendisini ve zorunlu varl�� bilir. Buradan ikilik do�ar. �lk us kendinde olanakl�, ilk varl�k i�in ise zorunludur. Her tikel fele�in ilk k�m�ldat�c�s� vard�r. �lk k�m�ldat�c�lar� eyleme sokan tinsel varl�klard�r. Her fele�in de iyili�ini d��nen k�m�ldat�c� bir nefsi vard�r. Nefsin eylemi, etkin usa ula��r.

Evrenin varl��, zorunlu olan, Tanr�'y� gerektirir. Ba�ka bir varl��n etkisiyle var olan evren sonsuz olamaz. Devinme, nesnenin �z�nde sakl� g��ten do�ar. Her nesnenin �z�nde devindirici bir g�� vard�r. Nesne kendini kendinin etkin �znesi de�ildir. Bu g��, nesneye bi�im de kazand�r�r.

�bn Sina metafizi�i genelde Aristoteles metafizi�i ile Yeni-Platonculuk ve Kelam'�n bire�imidir. Konusu, ilkler ilki, t�m olu�lar�n, yarat��lar�n, varl�k b�t�n�n�n kayna�� olan Tanr�'d�r. Tanr�, b�t�nl�� nedeniyle nesnelerde, olay ve eylemlerde g�r�n�� alan�na ��kar. Varl�k vard�r, yok olamaz.

Varl�k �� b�l�me ayr�l�r:

1- Olanakl� varl�k, nesnelerle ilgili de�i�imin, olu� ve bozulman�n egemen oldu�u varl�kt�r. Bu varl�k ortam�nda g�r�len ne varsa belli bir s�re i�inde ba�lar ve biter.
2- Kendili�inden olanakl� varl�k. Olanakl� olmas�na kar��n, ilk nedenle ili�kilerinden dolay� zorunluluk kazan�r. T�mellerin, yasalar�n bulundu�u evren. G�kk�relerin uslar� b�yledir.
3- Kendili�inden zorunlu varl�k, ilk neden ya da Tanr�'d�r. De�i�mez ve �o�almaz. �okluklar ondad�r. Tanr�sal zorunluluk illkesi t�m yarat�lanlar�n da temel ilkesidir.
�bn Sina'n�n benimsedi�i tanr�bilim d�rt ana konuyu i�erir; Evren, �ted�nya, ahiret, peygamberlik, Tanr�.

Evren yarat�lm��t�r. Yarat�c� ve varedici Tanr�'d�r. O Kelamc�lar'�n dedi�i gibi �zg�n yap�c� de�ildir, zorunludur. �lk neden �ns�z ve sonsuzdur. Evrenin yarat�lmas�, Tanr�'n�n daha �nceden varolu�unu gerektirir. Evrenin b�t�n�nde yer alan g�k katlar� tanr�sal evrenin varl�klar�d�r, bunlar�n �zleri meleklerdir. Madde d�nyas�nda olu� ve bozulma vard�r. Onlar�n tanr�sal niteli�i yoktur. Bu yaratma olay� da bir f��k�rmad�r.

�l�m, tinin g�vdeden ayr�lmas�d�r. G�vdelerden ayr�lan tinlerin geldikleri kaynakta toplanmalar� insanda �ted�nya kavram�n� olu�turur. Ruh, tinsel bir t�zd�r, �l�ms�zd�r. G�vdeye egemendir. Ruh g�vdeye girmeden �nce etkin usta vard�. �nsana bireyselli�ini kazand�ran odur. G�vdenin yok olmas�, ruhun varl��n� etkilemez. Dirilme tinseldir.

�nsanlar� yaratan Tanr�, onlara verdi�i �zg�r isten�le iyi ile k�t�y� se�me olana�� sa�lad�. �sten� �zg�rl��, usla utku aras�ndaki �at��madan ve ilkinin �st�nl��nden do�ar. �nsan elinden ��kan b�t�n ba��ms�z eylemler tanr�sal kayra ile ger�ekle�ir. �zg�r isten� t�m insanlarda vard�r. Peygamberler de bu bak�mdan birer insand�r. Ancak, onlarda insanlar�n en y�celeri olan bilginlerde, bilgilerde oldu�u gibi bir sezi� vard�r. Bu �st�n sezi� g�c�, kavray�� yetene�i peygamberlerin etkin us ile bulu�malar�n�, ger�ekleri kavramalar�n� sa�lar. Bu �st�n g�� ve kavray�� vahy ad�n� al�r. �st�n anlay�� g�c� ta��yan melekler, vahyi peygamberlere ula�t�r�rlar.

Tanr�, �z� gere�i bilicidir. Kendi �z�n� bilmesi yaratmay� gerekli k�lar. �bn Sina �slam dinine ve Kuran'a dayanarak bilmeyi yaratma olarak niteler. Yaratma eylemi Tanr�'n�n kendi �z�ne kar�� duydu�u sevgiden dolay�d�r. Tanr� t�melleri bilir. Tikellerle ilgili bilgisi de, t�mel nedensellikleri bilmesindendir.

Madde ve bi�imin ili�kileri �zerinde bilimleri i� b�l�mde ele al�rlar:

1- Maddeden ayr�lmam�� bi�imlerin bilimi: Do�a bilimleri ya da a�a�� bilimler.
2- Maddesinden iyice ayr� bi�imlerin bilimi: Metafizik, mant�k gibi y�ksek bilimler.
3- Maddesinden ancak zihinde ayr�labilen, kimi yerde ayr� kimi yerde bir olan bi�imlerin bilimi:
Matematik, geometri, orta bilimler. Zihin bu bi�imleri do�ru olarak maddesinden soyutlar.
Felsefe ise, kuramsal ve pratik diye ikiye ayr�l�r. Kuramsal olan, bilmek yetene�iyle elde edilen bilgileri kapsar. Do�a felsefesi, matematik felsefesi ve metafizik gibi pratik felsefe, bilmek ve eylemde bulunmak �zere elde edilen bilgilere dayan�r.

�bn Sina, gerek Do�u gerekse Bat� filozoflar�n� etkiledi. Gazali, �zellikle, ruh anlay��nda ondan etkilendi. �bn Sina'n�n deneyci yan�, Gazali'yi ku�kuculuk'a g�t�rd�. Yap�tlar� 12.yy'da Latince'ye �evrildi, �n� yay�ld�. Tanr�bilimci filozof Albertus Magnus, tin ve us ile g��leri konusunda �bn Sina'dan yararland�.

YAPITLAR (ba�l�ca): el-Kanun fi't-T�b, (�.s), 1593, ("Hekimlik Yasas�"); Kitab�'l-Necat, (�.s), 1593, ("Kurtulu� Kitab�"); Risale fi-�lm�'l-Ahlak, (�.s), 1880, ("Ahlak Konusunda Kitap��k"); ��arat ve'l-Tembihat, (�.s), 1892, ("Belirtiler ve Uyar�lar"); Kitab�'�-�ifa, (�.s), 1927, ("Sa�l�k Kitab�").

K�lt�r Bakanl��

lionhead

5 Temmuz 2006 22:19

http://www.aysebulut.com/turktari/ibnisina.jpg

�BN� S�NA
(980 – 1037)

Sava� kazanan, �lkeler fetheden �nderlere "kahraman" diyoruz. Ya do�ay� fetheden, onun s�rlar�n� ��zen, insan� do�a ile bo�u�turan bilim adamlar�na ne diyelim?... As�l kahraman onlar de�il mi?...

��te �bni Sina, evren dedi�imiz esrarl� �lemin b�y�l� s�rlar�n� ��zen, fikir ve metafizik y�nleriyle do�ay� ke�feden, insan�n ve do�an�n karanl��n�, ger�e�in k��k g�ne�leri ile ayd�nlatan bir bilim adam�n�, d�hi, bir T�rk kahraman�d�r. Sanki beyninde bir radyum �� ta��yor, her e�ildi�i konuyu ayd�nlat�yor, her do�a bilmecesini an�nda ��z�yordu. Onun kadar �ok y�nl� �al��an ve �al��t�� b�t�n alanlarda en �st�n bilgi seviyesine ula�an ba�ka bir bilim adam� g�stermek g��t�r.

18 YASINA GELD��NDE �A�ININ B�T�N B�LG�LER�N� ��RENM��T�

Belhli olan ve sonradan Buhara'ya yerle�mi� bir ailenin �ocu�udur. 980 y�l�nda Af�an'da d�nyaya geldi. 10 ya��nda iken, Kur'an'� b�lb�l gibi ezberlemi�, gerekli din bilgisini alm��t�. 18 ya��na geldi�i zaman �a��n�n b�t�n bilgilerini ��renmi�, onlar�n �zerinde d��nmeye ve bilgi �retmeye ba�lam��t�, �bni Sina kendisi i�in �unlar� s�yl�yor:

"�teki bilgiler aras�nda t�p da ��reniyor, nazar� bilgimi hastalar �zerindeki g�zlemlerimle tamaml�yordum. B�ylece aral�ks�z �al��maya devam ettim. Geceleri de okumakla, yazmakla u�ra��yordum. Uyku bast�racak olsa bir bardak bir �ey i�erek a��l�yor, yeniden �al��maya koyuluyordum. Uykuda bile zihnim, okudu�um �eylerle me�gul oluyordu. �o�u zaman, uyand��m zaman halledemedi�im baz� �eylerin uyku s�ras�nda halledilmi� oldu�unu g�rd�m.

Bir ara, Aristoteles'in "Metafizik"ini incelemeye ba�lad�m. Bu kitab� belki k�rk kere okudu�um halde anlayamad�m, �mitsizli�e d��t�m. Bir g�n mezatta bir kitap sat�l�yordu. Beni tan�yan tellal bu kitab� almam� tavsiye etti. Bu, Farab�'nin u�ra�t��m halde anlayamad��m konu �zerinde yaz�lm�� bir eseri idi. Kitab� ald�m, eve d�n�nce hemen okumaya koyuldum. O vakte kadar anlayamad��m Aristotales'in kitab�ndaki fikirleri derhal kavrad�m. Buna son derece sevindim. Allah'a ��krederek secdeye kapand�m; fakirlere sadaka da��tt�m."

"Nazar� bilgimi, hastalar�n �zerindeki g�zlemlerimle tamaml�yorum" diyen �bni Sina o mertebe iyi bir doktordu ki, kimsenin iyi edemedi�i Buhara Emiri Nuh �bni Mansur'u tedavi etti ve iyile�tirdi. Bunun �zerine Em�r, �bni Sina'y� k�t�phane m�d�rl��ne tayin etti ve burada �bni Sina bulabildi�i b�t�n kitaplar� okuyarak d��ncesini iyice geni�letti ve geli�tirdi.
Emir �ld�kten sonra Buhara'dan ayr�ld� ve b�y�k bilgin Bir�ni'nin ya�ad�� Harzem'e giderek orada bu b�y�k bilgin ile birlikte �al��t�, iki bilgi denizi Harzem'de birbirine kar��arak b�y�d�ler. Fakat fikirlerinden �t�r� takibata u�rad�. Bilgisinin enginli�i y�z�nden k�skan�l�klarla bo�u�tu, �ran'da �ehirden �ehire g�� etmek zorunda kald�. Ama b�t�n bu dalgalanmalar i�inde durmadan okudu, durmadan yazd�... B�t�n kurdu�u teorileri deneyden ge�irmi�tir. �bni Sina'n�n 10. y�zy�l�n ba��nda kulland�� deneylerden teoriye ge�mek metodunu bat� d�nyas� ancak 16. y�zy�lda kullanmaya ba�layacak ve �a��m�z uygarl��n� bu metodun getirdi�i bilgilerle kuracakt�r.

ESERLER�N�N �O�UNU ARAP�A YAZMI�TI

�bni Sina'n�n 100'den fazla eseri oldu�u s�ylenir. Baz�lar�, zaman i�inde kaybolmu� olsa da en �nemlileri ve belli - ba�l�lar� bug�n elimizdedir. Eserlerini Arap�a yaz�yordu. Yaln�z iki tanesi, Fars�a’d�r. Eserlerinin �o�u t�bba, fizi�e, astronomiye ve felsefeye dairdir. B�y�k ansiklopedik eseri "A� -�ifa" ve bunun �zetlenmi�i olan "An - Necat" en �nl�lerindendir ve d�nya t�p tarihinin en b�y�k eserleri aras�ndad�r. Bat�n�n 19. y�zy�lda bir tesad�fle fark etti�i insan v�cudunda kan�n "k��k deveran�n�", �bni Sina, 10. y�zy�lda biliyordu.

�nsan hekimli�inin b�t�n yasalar�n� bir bir deney ve g�zlemlerine dayanarak yazd�� "El-Kanun fi’t-t�p" adl� eseri, Latince’ye �evrilmi�, daha sonra Frans�zca, Almanca ve �ngilizce �evirileri 16. y�zy�ldan 19. y�zy�la kadar Bat�n�n hemen b�t�n �niversitelerince ders kitab� olarak okutulmu�tur. Bug�n de Paris T�p Akademisi salonlar�nda �bni Sina'n�n heykeli en sayg�n yerinde durmaya devam ediyor.

�bni Sina, felsefede t�pk� Farab� gibi ba�lam��, fakat daha sonra ondan ayr�larak Yunan felsefesi ile �sl�m Kel�m'�n� uzla�t�rmaya �al��m��t�r. Bu ilgin� deneme, daha sonraki y�zy�llarda s�rd�r�lm�� olsayd� hem do�uda bir felsefe gelene�i kurulmu� ve geli�mi� olacak, hem de Bat� felsefesi "insan ger�e�i" �zerine daha sa�lam oturmu� olacakt�. Nitekim 18. y�zy�la kadar Bat�n�n hemen b�t�n filozoflar�n� etkilemi�tir.

YAZDI�I IKI ROMANLA D�NYANIN �LK ROMANCISI �EREF�N� KAZANMI�TI

D�nyada ilk felsef� roman denemesi, �bni Sina taraf�ndan yap�lm�� ve yazd�� iki romanla, d�nyan�n ilk romanc�s� �erefini kazanm��t�r. Eserleri L�tince, �branice, S�ryanice'den ba�layarak giderek b�t�n d�nya dillerine bir �ok defalar �evrilmi� ve yay�nlanm��t�r. Bat� bu b�y�k T�rk bilginini "Avicenne" (Avisen) ad� ile tan�r. T�rk�emize de bir �ok eseri �evrilmi�tir. Bu b�y�k fikir ve bilim kahraman�n�n 1000. �l�m y�ld�n�m�ne, T�rk fikir ve bilim adamlar�n�n �imdiden haz�rland�klar�n� d��nmek tatl� bir umuttur.

lionhead

5 Temmuz 2006 22:25

HAREZM� (Algorizm)
(MS 770-840)

http://www.cybermaths.8m.com/harezmi.gif Tam ad� Muhammed Bin Musa el-Harezmi olan bu b�y�k bilim adam�, Horasan’da (�zbekistan’�n Karizmi kentinde) do�mu�tur.Hayat�n�n b�y�k bir b�l�m� Ba�dat’da (Beyt�’l Hikme’de) matematik, astronomi ve co�rafya konular�nda �al��arak ge�mi�tir.
Cebirin kurucusu olan Harezmi’nin iki �nemli matematik kitab� vard�r; "Cebir" ve "Hint Hesab�".Harezm'de temel e�itimimini alan Harezmi gen�linin ilk y�llar�nda Ba�dat'taki ileri bilim atmosferinin varl��n� ��renir.
�lmi konulara doyumsuz denilebilecek seviyedeki bir a�kla ba�l� olan Harezmi ilmi konularda �al��ma idealini ger�ekle�tirmek i�in Ba�dat'a gelir ve yerle�ir. Devrinde bilginleri himayesi ile me�hur olan abbasi halifesi Mem'un Harezmideki ilm kabliyetten haberdar olunca onu kendisi taraf�ndan Eski M�s�r, Mezopotamya, Grek ve Eski hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginle�tirilmi� Ba�dat Saray K�t�phanesinin idaresinde g�revlendirilir. Daha sonra da Ba�dat Saray K�t�phanesindeki yabanc� eserlerin terc�mesini yapmak amac�yla kurulan bir terc�me akademisi olan Beyt'�l Hikme 'de g�revlendirilir. B�ylece Harezmi Ba�dat'ta inceleme ve ara�t�rma yapabilmek i�in gerekli b�t�n maddi ve manevi imkanlara kavu�ur. Burada hayata ait b�t�n endi�elerden uzak olarak matematik ve astronomi ile ilgili ara�t�rmalar�na ba�lar.
Ba�dat bilim atmosferi i�erisinde k�sa zamanda �ne kavu�an Harezmi �am'da bulunan Kasiyun Rasathanesin'de �al��an bilim heyetinde ve yerk�renin bir derecelik meridyen yay� uzunlu�unu �l�mek i�in Sincar Ovas�na giden bilim heyetinde bulundu�u gibi Hint matemati�ini incelemek i�in Afganistan �zerinden Hindistana giden bilim heyetine ba�kanl�k da etmi�tir.
Harezmi 'nin latinceye �evrilen eserlerinden olan El-Kitab 'ul Muhtasar fi 'l Hesab 'il cebri ve 'l Mukabele adl� eserinde ikinci dereceden bir bilinmeyenli ve iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin ��z�mlerini inceler.
El Harizmi matemati�in yan�s�ra astronomi ve co�rafya ilimlerinde de eserler vermi�tir. Astronomik cetvellerle ilgili kitaplar yazm�� ve bu eserler 12. y.y. da Latince' ye �evrilmi�tir. Bunu yan�s�ra Ptolemy'nin co�rafya kitab�n� d�zeltmelerle yeniden yazm��, 70 tane bilim adam�yla birlikte �al��arak 830 y�l�nda bir d�nya haritas� �izmi�tir. D�nyan�n �evresini ve hacmini hesaplama �al��malar�nda yer alm��t�r. G�ne� saatleri, usturlaplar ve saatler �zerine yaz�lm�� eserleri de vard�r.

DO�U MATEMAT�K��LER�
<FONT face="Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif" size=2>Matematik tarihine kabaca g�z att��m�zda 14.hatta 15. y�zy�la kadar �nc�l��n Do�u'da oldu�u g�r�l�r. D�nemin en �nl� matematik�ileri Arap, Fars, T�rk ve End�l�s-Arap k�kenlidir. 16. y�zy�l�n ba��ndan itibaren Bat�'n�n matematikte �nc�l�� ald��, �zellikle 17. y�zy�lda Descartes'dan sonra Do�u'yu a�t�� kabul edilir. أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزمي</SPAN> ) Horasan'da do�up Ba�dat'ta ya�am�� olan �nl� matematik, astronomi ve co�rafya bilginidir. Matematik alan�ndaki �al��malar� cebirin temelini olu�turmu�tur. Bir d�nem bulundu�u Hindistan’da say�lar� ifade etmek i�in harfler ya da heceler yerine basamakl� say� sisteminin (bkz. onluk sistem) kullan�ld��n� saptam��t�r. Harezm�'nin bu konuda yazd�� kitab�n Algoritmi de numero Indorum ad�yla Latince'ye terc�me edilmesi sonucu, sembollerden olu�an bu sistem ve s�f�r 12. y�zy�lda bat� d�nyas�na sunulmu�tur. Hesab-�l Cebir vel-Mukabele adl� kitab�, matematik tarihinde birinci ve ikinci dereceden denklemlerin sistematik ��z�mlerinin yer ald�� ilk eserdir. Bu nedenle Harezm� (Diophantus ile birlikte) "cebirin babas�" olarak da bilinir. �ngilizce'deki "algebra" ve bunun T�rk�e'deki kar��l�� olan "cebir" s�zc��, Harezm�'nin kitab�ndaki ikinci dereceden denklemleri ��zme y�ntemlerinden biri olan "el-cebr"den gelmektedir. Algoritma (�ng. "algorithm") s�zc�� de Harezm�'nin Latince kar��l�� olan "Algoritmi"den t�remi�tir ve yine �spanyolca'daki basamak anlam�na gelen "guarismo" kelimesi Harezm�'den gelmektedir. Harezm�, �ngilizce'de "al-Khwarizmi", Fars�a'da خوارزمی diye an�l�r.
Konu ba�l�klar�

[gizle]

<LI class=toclevel-1>1 Hayat� <LI class=toclevel-1>2 Eserleri
- <LI class=toclevel-2>2.1 Matematik ile ilgili eserleri <LI class=toclevel-2>2.2 Astronomi ile ilgili eserleri
- 2.3 Co�rafya ile ilgili eserleri
- 2.4 Tarih ile ilgili eserleri

//
[de�i�tir]

Hayat�

Horasan b�lgesinde bulunan Harezm (bug�nk� �zbekistan'�n Khiva)�ehrinde d�nyaya gelen Harezmi'nin tam ad� Abdullah bin Musa el-Harezmi'dir. Do�um tarihi konusunda ihtilaf vard�r, b�y�k ihtimalle 780 y�l�nda do�mu� 845'de ise vefat etmi�tir. Bu tarihler kesin de�ildir yine de 800 y�l� civar�nda do�du�u ve 840 y�l� civar�nda da vefat etti�i bilinmektedir.
Harezm'de temel e�itimimini alan Harezmi, gen�linin ilk y�llar�nda Ba�dat'taki ileri bilim atmosferinin varl��n� ��renir. �lmi konulara doyumsuz denilebilecek seviyedeki bir a�kla ba�l� olan Harezmi ilmi konularda �al��ma idealini ger�ekle�tirmek i�in Ba�dat'a gelir ve yerle�ir. Devrinde bilginleri himayesi ile me�hur olan Abbasi halifesi Mem'un Harezmi'deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca onu kendisi taraf�ndan Eski M�s�r, Mezopotamya, Grek ve Eski hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginle�tirilmi� Ba�dat Saray K�t�phanesi'nin idaresinde g�revlendirilir. Daha sonra da Ba�dat Saray K�t�phanesindeki yabanc� eserlerin terc�mesini yapmak ama�yla kurulan bir terc�me akademisi olan Beyt'�l Hikme'de g�revlendirilir. B�ylece Harezmi, Ba�dat'ta inceleme ve ara�t�rma yapabilmek i�in gerekli b�t�n maddi ve manevi imkanlara kavu�ur. Burada hayata ait b�t�n endi�elerden uzak olarak matematik ve astronomi ile ilgili ara�t�rmalar�na ba�lar.
Ba�dat bilim atmosferi i�erisinde k�sa zamanda �ne kavu�an Harezmi, �am'da bulunan Kasiyun Rasathanesi'nde �al��an bilim heyetinde ve yerk�renin bir derecelik meridyen yay� uzunlu�unu �l�mek i�in Sincar Ovas�na giden bilim heyetinde bulundu�u gibi Hint matemati�ini incelemek i�in Afganistan �zerinden Hindistan'a giden bilim heyetine ba�kanl�k da etmi�tir.
Harezmi'nin latinceye �evrilen eserlerinden olan ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli ve iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin ��z�mlerini inceleyen El-Kitab 'ul Muhtasar fi'l Hesab'il cebri ve 'l Mukabele adl� eseri �u c�mleyle ba�lar :
"Algoritmi ��yle diyor: Rabbimiz ve koruyucumuz olan Allah 'a hamd ve senalar olsun"
[de�i�tir]

Eserleri

[de�i�tir]

Matematik ile ilgili eserleri

El- Kitab'ul Muhtasar fi'l Hesab'il Cebri ve'l Mukabele
Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind
El-Mesahat

[de�i�tir]

Astronomi ile ilgili eserleri

Ziyc'ul Harezmi
Kitab al-Amal bi'l Usturlab
Kitab'ul Ruhname

[de�i�tir]

Co�rafya ile ilgili eserleri

Kitab surat al-arz

[de�i�tir]

Tarih ile ilgili eserleri

Kitab'ul Tarih

Retrieved from "http://tr.wikipedia.org/wiki/Abdullah_bin_Musa_el-Harezmi"
</DIV>

lionhead

5 Temmuz 2006 22:34

El-biruni

Abu'l-Reyhan Muhammed Bin Ahmet El-Biruni El-Harizmi

O, sadece T�rk ve �slam d�nyas�n�n de�il, d�nyan�n en b�y�k bilim adamlar�ndan biri say�lmaktad�r. O, Ceyhun nehri k�y�s�ndaki Hive kasabas�nda do�mu�tur. Gazne'de de �lm��t�r.

Ger�ek bir bilim adam� ve filozof olan El-Biruni'nin �al��ma alanlar� �e�itli olup, ba�l�calar� matematik, astronomi, etnografya ve tarih'tir. Kendisi T�rk't�r ve O'nu Arap ya da Acem olarak g�stermek isteyen Avrupal�lara da daima kar�� km�� t�r. Ancak Arap�ay� �ok iyi bildi�i ve kulland�� i�in bu gibi yan�lg�lara d��lebilmektedir.

O'nun ya�am�nda, ya�ad�� a��n siyasi geli�melerinin izleri vard�r. O hen�z 23 ya��nda oldu�u bir s�ra da, bu gibi nedenlerle �lkesinden ayr�lmak zorunda kalm��t�r. G�rgan� yani C�rcaniye ad�yla bilmen kasabaya yerle�mi�tir. Bir s�re sonra kuzeye gidecek ve "�ems-�l Meani Ka-buse"ye kat�lacakt�r.
10-12 y�ll�k bir aradan sonra tekrar �lkesine d�nd��nde, �lkesini y�netmekte olan Harzem�ah Memun taraf�ndan ho� kar��lanacakt�r ve itibar g�recektir. Daha sonra bu Halife'nin o�lu Ebu-el-Abbas Ali' ye dan��man olacakt�r. Harzem�ah bir suikastta �ld�r�lm�� ve ortal�k yeniden kar��m��t�r. Sultan Mahmut Seb�ktekin b�t�n Harzem �lkesini kendisine ba�lam��t�r. B�ylece Biruni i�in yepyeni bir d�nem ba�lam��t�r. Seb�ktekin Birani'yi kendisine dam�man se�ince, Gazne'ye gitmek ve oraya yerle�mek zorunda kalm��t�r.

Sonunda bilimsel �al��malara y�-nelebilmek i�in huzurlu ve uygun bir ortam bulabilmi�tir. �yle anla��l�yor ki bilimsel �al��malar�na bir hayli ilerleyen ya��na ra�men ba�layabilmi�tir. Bir ara, Sultan'in da is -te�ini dikkate alarak, Hindistan'a da gitmi�tir. Hindlilere ait derin ara�t�rma kay�tlan bulunmaktad�r. Bu uygarl��n, dil, din ve geleneklerini, bilimde ve matematikteki �al��malar�m, kar��la�t�rmal� bir anlat�mla bir kitapta toplam��t�r. Bu kitab� halen �stanbul'da K�pr�l� K�t�phanesinde, 1001 s�ra no.da kay�tl� bulunmaktad�r.

O'nun �evirileri de �nl�d�r. Se�ti�i eserler genelde pozitif bilimler ile ilgilidir. Yunan, H�nt ve Arap bilim adamlar�n�n �rettikleri en g�zde kitaplar� incelemi�, b�y�k bir k�sm�n�n �evirisini yapm��t�r. Hindistan'da oldu�u s�re i�inde, Sanskrit�e'yi de ��renmi�ti. Arap�a ve Fars�a'y� da �ok iyi bilmektedir. O eserlerini hep T�rk�e yazm��t�r. 63 ya��na geldi�i y�lda, 113 adet yap�ta ad�n� yazd�rm�� bulunuyordu. Bunlar astronomi, matematik, t�p, co�rafya, takvim ve felsefe olarak s�ralanabilecektir.

Konular�n� se�mesi ve i�lemesi s�ras�nda kulland�� slup ve a��klama i�in kulland�� teknik hayli yeni say�lmaktad�r. Bu nedenle O'nun bu �al��malar� Asya'da bir bilim r�ne-sans� olarak kabul edilmi� ve kurucusu olarak da El-Biruni g�r�lm��t�r. O'nun Eski Yunan bilim ve felsefesine olan hayranl�� ve ilgisinden �t�r� O'na "Hint kap�lar�nda bir Eflatun " derlerdi.

Matematikteki �al��malar� da �e�itlilik g�stermektedir. Bunlar�n i�inde "durumlar hesab�"denilen ve i�eri�i Varyasyon, Kombinezon ve Perm�-tasyon konular�ndan olu�an, e�yan�n ve nesnelerin d�zenlenmesi ve bu d�zenlerin say�lmas� problemlerini ilk kez O incelemi�tir.

Seriler ve bunlar�n toplamlar� ile il-ili tezler olu�turuyor, ortogonal si-indirik projeksiyon hakk�nda, trigo-Inometriden de yararlanarak, daire-kiri� hesaplar� yard�m�yla bunlar�n jeodezik uygulamalar�na dair yeni bulu�lar yap�yordu.

Trigonometriyle ilgili kitab�nda, bulundu�u �a� itibariyle �nemli say�labilecek baz� yenilikler g�ze �arp�yordu. Bunlar�n ba��nda, trigonometride cosin�s teoremi olarak bilinen ili�kiyi ilk kez ortaya koyan ki�i olmu�tum D�zg�n poligon �izmek (O �zellikle 9 kenarl�s� ile ilgilenmi�tir), bir a��y� �� e�it par�aya b�lmek gibi �zel problemlerle ilgilendi�i g�r�lmektedir. Bir de ��genin alan�n� veren bir form�l yapt�� ve bunun kenarlar cinsinden hesaplanaca�� anla��lmaktad�r. Form�l �udur:
s = V2 (a+b+c) olmak �zere, ��genin A alan� A = Vs(s-a)(s-b)(s-c) ile hesaplanabilecektir.
O'nun matemati�in d��nda, di�er alanlarda yapt�� al��malar da hayli ilgi toplam��t�r. Bunlardan baz�lar� �unlard�r:
-hidrostati�in baz� yasalar�n� bulmu�tur.
- ��n yay�lma h�z� hakk�nda bil-ler olu�turmu�tur. Bunlar�n s�n�rl� bir h�z oldu�unu s�ylemi�tir.
-g�zlem yoluyla g�ne�in baz� hareketlerini incelemi�tir.
co�rafyaya ili�kin �al��malar yapm��t�r.
-bitki biyolojisi alan�nda da �al��malan vard�r.
-deniz suyunun tuzlulu�unu incelemi�tir.
-ila� kavram� ve eczac�l�k hakk�nda �al��malan ve �nerileri vard�r.
O'nun hayli eser verdi�i bilinmektedir. Bunlann �nemli olanlar� a�a��ya ��kanlarak incelenmi�tir. Bu kitaplann bir �o�u, ba�ta trigonometri kitab� olmak �zere, bat� dillerine �evirileri yap�larak Avrupa'da kullan�lm��t�r. Trigonometri kitab� 1907 y�l�nda bu kez Almancaya �evirilerek yay�mlanm��t�r.
Eserlerinin ba�l�calar� �unlard�r:
-El-Asar� 'l-Bakiye Ani 'l-Kuruni' Haliye [Ge�mi� zamanlardan yap�tlar],
Bu eserini 1000 y�l�nda, 27 ya��nda oldu�u y�l tamamlam��t�r. Bu eserinde, �l�t�� bu eklipti�in e�im a��s� vard�r ve bu a�� 23� 27' olarak verilmi�tir. Bu konudaki �al��malanna 995 y�l�nda ba�lam��t�r.
-Tahkik ma li 'l-Hind (ya da Tari-h� Hind)[Hind Tarihi],
Hindistan ve Hintliler hakk�nda geni� bilgiler i�eren bir yap�tt�r. Bu �lkenin ve uygarl��n dini, felsefesi bilimi, edebiyat�, co�rafyas� ve gelenekleri hakk�nda bilimsel bir dil ve ara�t�rmaya dayal� ender eserlerden biridir.
-El-Kanun� 'IMes 'udi fi 'l-Heyeti ve 'n-N�cum...

1030 y�l�nda tamamlad�� bu kitab�n�n i�eri�i matematik ve astronomi konulanndan olu�maktad�r. Bir �e�it ansiklopedi olan bu eser Gaz-ne'li Mahmud'un o�lu Sultan Mes' ud'a ithaf edilmi�tir. Kitapta bir �ok yeni konu ve bulu� vard�r. Trigonometriyle ilgili bir b�l�m de bulunmaktad�r. -Makaalid el-ilmi el-Hey 'e ma Yuhde s fi basit el K�re [Astronomide k�resel �ekilleri tan�mlayan anahtarlar Bu makalesinde, trigonometriyle ilgili baz� teoremlerin kan�tlar� ve
rilmi�tir. Bu kan�tlar daha sonra �vg� alm��t�r.

Kitab-�ssaydele Fitt�p adl� eserinde daha �ok matematik konulan ve �zellikle say�lara ili�kin �al��malar� yer alm��t�r. Bu kitab�ndaki baz� a��klamalar� g�n�m�zde dahi ilgi uyand�racak derecede �arp�c� belirlemelerdir. Hindlilerin rakamlar� bulu� ve de�erlendiri�ine ili�kin bu bilgilerden Arap ve T�rk d�nyas� matematik bilginlerinin nas�l etkilendi�ini a��klamaya �al��maktad�r.

-Tahdid� nihayati 'l-ama-Unli-tashih-I mesafeti 'l-mesakin.
Bu eserinde Hindistan ve Afganistan'daki jeoloji g�zlemleriyle ilgili bilgiler bulunmaktad�r.Bunlann incelenmesi s�ras�nda kullan�lan geometri konular�ndan ve problemlerinden s�zeder. Trigonometrik fonksiyonlar�n incelenmesi s�ras�nda birim gember' in kullan�lmas� fikrini ilk kez �-neren O'dur. "Birim �ember", yar��ap� 1 birim olan �emberdir. Bunun, incelemelerde �ok kolayl�klar sa�layaca��n� �zellikle belirtmi�tir.
Yukar�da s�ralananlar d��nda di�er eserleri de �unlard�r:
-El-Hind [Hindistan],
-Kitab-til Patanjali 'l-Hindi,
-Kitab-�l istihrac-�l-Etvarfi 'd-
Daire bi kavs-il-hatt-il-M�nha-yil Vaki Fiha [Dairedeki kiri�lerin dairenin �ember par�as�n�n kavsi hesab�yla ��karma kitab�.
-Kitab-�l-Teftnmfi Evaili S�naatit-Tencim
-Kitab-�l-Cemahir fi Ma 'rifeti
Cevahir [Cevherlerin tan�nmas�na dair topluluk kitab�]
-Makale fi istihrac-i Kadr-al-ardbi rasad� inhitat-ul u/k an Kulel-ul Cibal [Da� ba�lar�nda yap�lan ufuk al�almas� g�zlemi yard�m�yla yer boyutlar�n�n belirlenmesi.]

Bu makalesinde, kendi �al��malar�na dayanarak yer yar��ap�n�n de�erini a��klam��t�r. Bu hesaplar sonucunda O, yer yan�ap�n� 6243,54 km olarak belirlemi�tir. Oysa Hindistan[El Hind] adl� eserinde yine bu konuda verdi�i bir ba�ka de�er vard�r ki yer yar��ap�n� orada daha farkl� olarak 6324,66 km vermi�tir. Bu ise ger�e�e daha yak�nd�r.

O �ok y�nl� ki�ili�iyle bir �ok bilim dal�nda konu edilmi�tir.

lionhead

5 Temmuz 2006 22:39

10. ve 11. yy.da �slam d�nyas�nda yeti�mi� b�y�k fen ve din alimidir. Eserlerindeki y�ksek fen bilgileri kendisinden 8 as�r sonra gelen fen alimlerini dahi hayrette b�rakm�� , bug�nk� fennin kurucular�n�n rehberi olmu�tur. Aslen T�rkt�r. �smi Muhammed bin Ahmed el-Biruni el Harezmi olup, k�nyesi Ebu Reyhan'd�r. El-�stad lakab� ile an�lm�� , Biruni diye me�hur olmu�tur. 973 senesinde , bug�n �ran s�n�rlar� i�inde olan Kas'ta (�ah Abbas-� Veli denilen yerde ) do�du. 1049 senesinde Gazne 'de vefat etti.
K��k ya�ta babas�n� kaybeden Biruni daha o zaman �st�n kabiliyeti ve zekas�yla dikkatleri �zerine �ekti. Harezm�ah Hanedan�ndan me�hur alim ve matematik�i Ebu Nasr Mansur bin Ali bin Irak onu himayesi alt�na al�p , akli ve nakli ilimleri ��retti. Devlet adamlar�na ve saray erkan�na yak�n bir hava i�inde yeti�en Biruni , �e�itli sebeplerle gitti�i de�i�ik memleketlerde g�r��t�� alimlerden ilim ��rendi. Astronomi ilmine d��k�nl�� sebebiyle rasatlar yapt� ve kitaplar yazd�.
Biruni astronomi alan�ndaki �al��malar�na 995-996 y�llar� aras�nda Harezm �ehri yak�nlar�nda Bu�katir'de g�ne�in ve gezegenlerin deklinasyonlar�n� (meyillerini) tespitle ba�lad�. Ebul Hasan Ali bin Me'Mun 'un daveti �zerine tekrar Harezm'e gelerek 998'de Ebu'l-Vef El-Buzcani kar��l�kl� rasatlar yapt�. Harezm �ehrinin bulundu�u meridyeni Ba�dat' g�re tahkik etti. Daha sonra C�rcaniye'ye gelip bir m�ddet orada kald�. 1009 'da g�ne�in ve gezegenlerin deklinasyonlar�yla me�gul oldu. Belirli metotlarla o �ehrin meridyenini Harezm'e ba�lad�.
�bn-i Sina ile g�r��t�. Aralar�nda fizik ve astronomiyle ilgili m�nazaralar oldu. �bn-i Sina'n�n dini konulardaki bozuk d��ncelerini red ve tenkit ederken, onun fevkalade zeki , kurnaz , fakat felsefi g�r��lere ve yanl�� d��ncelere saplanm�� oldu�unu bildirdi.
Ebu Reyhan el-Biruni 44 ya��ndayken Gaznelilerin himayesine girdi. Gazneli Mahmut kendisine �ok ihsan ve iltifatlarda bulundu. Gazne'de h�k�mdar saray�nda bir rasathane kurarak , g�ne�in ve gezegenlerin Harezm'de buldu�u deklinasyon de�erlerini tahkik i�in yeni rasatlar yapt�. 1011 senesi ortalar�nda Kabil �ehrinde �al��malarda bulundu. Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine ba�dan��man ve hazine genel m�d�r� olarak kat�ld�. Hindistan'�n fethinden sonra burada baz� ilim �al��malar� yapt�. Yerk�renin �ap�n� hesaplad�. Sankskrit�eyi ��rendi. Hindistan'daki �al��malar�n� tamamlad�ktan sonra Gazne'ye d�nd�. Sultan Mahmut Han�n o�lu Mes'ud ve torunu Mevdud , Biruni'te �ok de�er verdiler , �al��malar� i�in ona her imkan� sa�lad�lar. Bu imkan ve f�rsatlar� �ok iyi de�erlendiren Biruni s�k� bir �al��ma ile pek �ok hizmetlere vesile oldu. �branice , Rumca, S�ryanice , ve Yunancay� da ��rendi. T�p , fizik, astronomi, matematik, tarih, kronoloji ve jeodezide pek b�y�k ihtisas ve maharet g�sterdi.
Biruni 1037 senesine kadar �e�itli ilimlere dair 113 eser verdi. 1037 senesinden sonra 12 sene ya�ad� ve bu s�rada 83 esere daha imza att�. 1049 senesinde Gazne'de vefat etti.
Din ve fen bilgilerinde pek y�ksek olan Ebu Reyhan el-Biruni , g�zel ahlak sahibiydi. Ehl-i s�nnet ve cemaat itikad�nda (inanc�nda) idi. Onun Harezm 'de iken �ii yani Eshab-� kiram d��man� oldu�una dair s�ylenenlerin asl� yoktur. Peygamber efendimizin Eshab-� kiram�na son derece ba�l� olan El-Biruni , Eshab-� kiram d��manlar�n�n , �slam d�nyas�n� kar��t�rmak yolundaki gayretlerinin bo�a ��kmas�ndaki memnuniyetini gen�li�inde oldu�u gibi ihtiyarl��nda yazd�� eserlerde de belirtmi�ti. Bilhassa bat�l inanm�� ve hurafelerle durmadan m�cadelede bulunmu� , onlar�n yanl��l�klar�n� delililerle ispat etmi�ti.
�badetler hususunda �ok dikkatli davranan Biruni, temizlik �art�n� her f�rsatta methetmi�,i�ki ve kumar�n Allah� tealan�n Kur!an-� Kerim' de bildirdiklerini anlamaktan aciz , asi insanlar�n i�i oldu�unu i�aret ederek , zaten k�sa olan �mr�n ve sa�l��n k�ymetini bildirmi�tir.
�ehirlerin meridyen ve paralellerini ilim nam�na tespit ederken , M�sl�manlara hizmeti ,Allah� tealan�n r�zas�na kavu�turacak bir i� sayarak kendisini bahtiyar addetti�ini ve bundan zevk ald��n� anlat�rd�.
Tarihi hadiseleri iktisadi sebeplerle de izah eden Biruni iktisadi tarihin esaslar�n� vaz etti. T�rklerin �slamiyeti kabull�yle bu medeniyetin �ok geni� sahalara yay�lm�� olmas�ndan dolay� insanl��n bilhassa ilmin b�y�k kazan�lar elde etti�ini bildirdi.
Biruni tam anlam�yla ilmi ara�t�rma metoduna sahipti. Bu y�zden bilim tarih�ileri onu b�t�n devirlerin en b�y�k m�tefekkirleri aras�nda de�erlendirirler. Ortaya koydu�u metot ; e�ya ve hadiselerin en ince ayr�nt�lar�ndan ba�layarak ara�t�rma ve incelemelerini s�rd�rmek , tecr�belerle nazariyeleri sa�lam esaslara oturmak ve b�ylece genel prensip ve kanunlara ula�makt�r.
G�n�m�zde �zellikle bat� bilim d�nyas�nda ve onlar� k�r� k�r�ne taklit eden do�ulularda yayg�n kanaate g�re �nl� yer �ekim nazariyesi yani cazibe kanunu �ngiliz bilim adam� Newton taraf�ndan ke�fedilmi�tir. Halbuki bu konuda ilk defa fikir ortaya at�p incelemelerde buluna Biruni'dir. Biruni yer �ekimi hakk�nda �unlar� s�ylemi�tir:d�nya d�n�yorsa bu d�n��nden dolay� a�a�lar ta�lar yerlerinden ni�in f�rlam�yorlar? Diyenlere �eyle cevap veririz."bu d�nyan�n d�n�� hakk�nda ortaya koydu�umuz teoriyi ��r�tmez. ��nk� her �ey d�nyan�n merkezine d��yor. Bu da g�steriyor ki o merkezde �ekicilik var. ��te bu �ekim yery�z�ndeki nesnelerin d��ar� f�rlamas�na mani olmaktad�r". Bu hususu bilim tarih�isi Carl L. Boyer A History of Mathematics adl� eserinde a��k�a belirtmektedir.
D�nya �ap�n�n tayinini de ilk defa Biruni yapm��t�r. Makale fi �stihrac� Kutr-il-ard bi Rasad� �nhitat-il-ufuk adl� risalesinde yer yar� �ap�n�n hesab�n� a��klar ve d�nyan�n yuvarlak en ufak teredd�de yer vermez.
cosa = R/(R+h)
Biruni d�z bir ovada A noktas�ndan uzaktan �l�me metodu ile HH' y�ksekli�ini h=308 m olarak bu y�kseklikte ufuk al�almas�n� ise a =34'' olarak �l�t� . OAH' dik ��genden yukar�daki ba��nt� ile yer yar� �ap�n� R=6297,5 km olarak buldu. Inkra adl� eserinde ise yer yar� �ap�n� R=6324,66 olarak ger�ek yar� �apa �ok yak�n bir �ekilde vermektedir.
Biruni'nin eserlerine ger�ek ilim haysiyetiyle yakla��p tetkik eden b�t�n bilim adamlar�, ilim tarih�ileri ortakla�a olarak �u sonuca varmaktad�rlar. "Biruni �ok nadir yeti�en ir dahi , ilim d�nyas�na �imdi ve gelecekte ��k tutacak b�y�k bir alimdir. Ona her yakla�mam�zda ; metoduna , haysiyetine , �ahsiyetine, derin kavray�� ve nezaketine hayran kalmaktay�z". Bu ortak kanaatin sonucu olarak , Amerikal� bilim tarih�isi George Saton 11. asra Biruni asr� demektedir.
Esasl� bir din k�lt�r� alm�� ve ald�� bu din ilimleri k�lt�r�n� tam olarak hazmederek b�t�n �al��malar� ve hayat�na sirayet ettirmi� olan Biruni , ilmi eserlerinde mevzuuyla ilgili Ayet ve hadisleri zikretmi�tir. Ayet ve hadisleri eserlerinde zikretmesi onun Kur'an-� kerim ve hadis ilmindeki vukufunu g�sterdi�i gibi , Kur'an-� kerime ve Peygamberimize olan ba�l�l��n� da ortaya koyar.
Biruni'ye g�re ilim hazz� yani hak ve hakikati ara�t�rma zevki en y�ksek zevkler aras�ndad�r. Bu hususta kendisi ��yle demektedir: "ilim adam�na yani ilim hizmet�isine laz�m ve ka��n�lamaz olan �ey, ilmin b�t�n sahalar�nda yeterli bir seviyede olamasa bile , ilimler aras�nda bir ayr�m yapmamak her birini hakk�n� vermektir. ��nk� ilim g�zeldir lezzeti de kal�c�d�r. Ara�t�rma boyunca bu lezzet s�rer gider. Ara�t�rma bitince lezzette son bulur. �lim adam� kendinden �nce gelen alimlere hor g�zle bakmamal� ; tevazu ile eserlerine yakla��p , istifade etmelidir. B�ylece en do�ru ve sa�lam bilgilere ula�acak , kusurlu , hatal� bilgilerden uzak durmu� olacakt�r. �lmin ilerlemesi ve geli�mesi i�in �unlar l�zumludur:
1. �lmi d��nceye serbestlik tan�nmal� yani ilimde s�z sahibi olanlar fikir h�rriyetine sahip olmal�.
2. �lmi �al��malar a��k ve sa�lam metotlara dayanmal�.
3. �lim; bat�l d��ncelerden ,sihir ve hurafelerden ar�nd�r�lm�� olmal�.
4. Ger�ek ilim adamlar�n�n �al��ma zevk , �evk ve gayretlerini artt�ran te�vik tedbirleri al�nmal�.
5. �lmin ilerlemesi i�in gerekli her t�rl� maddi , sosyal ,teknik �artlar ve imkanlar haz�rlanmal�.
6. �lme , ilmi eserlere ve ilim adamlar�na h�rmet edilmeli itibarlar� sa�lanmal�.
7. �nsanlar�n dikkat ve alakalar�n� ilmi konulara �ekme �al��malar� yap�lmal�.
8. Devletin ileri gelen adamlar� ilmin geli�mesi i�in gereken tedbirleri tespit edip hemen bunlar� tatbik etmeli.
Biruni be�eri manevi ilimler sahas�ndaki incelemelerinde bir tak�m prensipleri esas al�yordu. Bu hususlar� ��yle demektedir:"Bu ilimlerle me�gul olacaklar �nce kalplerini bozuk itikat , k�t� huy ve saplant�lardan temizlemelidir. �nsanlar�n �o�u manevi hastal�klara yakalanm��t�r. Bu hastal�klar sahibini hak ve hakikati g�remez hale getirir , kalbi k�r kula�� sa��r eder. Taassup , ba�kalar�na �st�n gelme , nefsin , k�t� arzu ve heveslerin pe�i s�ra gitme ,makam, mevki sevdas� pe�inde ola , ve benzeri k�t� huylar ilim adam�na yak��maz. Bu sebeple de herkes ilim adam� olamaz. �lim yolu �etin bir yoldur. Fakat ele ge�mesi de imkans�z de�ildir. Hak ve hakikati ara�t�r�rken m�mk�n olan en yak�n , en sahih , en sa�lam bilgilere tutunulmal�d�r. Bu yap�l�rken de sahalar�n�n otoritelerine ve ye eserlerine ba� vurulur. Yani herkesi s�z�ne ve eserine de�il de , otorite olan alimlerin s�z ve eserlerine m�racaat edilir. Tespiti m�mk�n olan hakikatler ortaya ��kar�l�r."
Biruni muhtelif ilimlere dair 1037 senesine kadar 113 eser yazm��t�r. Daha sonra vefat edene kadar 12 sene zarf�nda ise , 83 eser telif etmi�tir. Biruni'nin eserlerini inceledi�imizde , onun esasl� bir din k�lt�r� alm�� ve ald�� bu din ilimleri k�lt�r�n� tam anlam�yla hazmetmi� , b�t�n hayat�na ve �al��malar�na sirayet ettirmi� oldu�u g�r�lmektedir. Biruni'nin dehas�n� ve ilmi ba�ar�lar�n�n s�rr�n� esas�nda onun bu y�n�nde aramak laz�md�r. Yazd�� eserlerden baz�lar� �unlard�r:
Asar-�l-Bakiyye: Biruni bu eserini 28 ya��nda yazm��t�r. Arap�a telif eser olup , C�rcan h�k�mdar� Kabus bin Ya�gir'e ithaf edilmi�tir. 1878-1879 senesinde �ngilizce'ye terc�me edilen eser 1923 y�l�nda tekrar bas�lm��t�r. Eser beynelmilel bir kronoloji, takvim, tarih, k�lt�r ve astronomi konular�n� ihtiva etmekte olup, ilmi de�erini g�n�m�zde bile s�rd�rmektedir.
Bu eserinde Harezm �ehrinde yapt�� 7,5 m �ap�ndaki duvar rubu' tahtas� ile �l�t�� ekliptik meylini vermektedir.

Sene
Eklipti�in Meyli

Batlamyus

?
23�50'

El-Me'mun astronomlar�

832
23�33'39''

Sabit bin Kurre

875
23�33'30''

El-Battani

880
23�27'

El-Biruni

995
23�27'

Techo Brahe

1790
23�30'

Bradley

1750
23�28,8'

Modern �l��ler

1950
23�26,7'

Bu tabloda da anla��ld�� gibi Biruni'nin buldu�u de�er bu g�nk� �l��lere �ok yak�nd�r.
Tahkiku ma lil-Hind: Bu eserini Gazneli Mahmut ile birlikte gitti�i Hint seferinde Hint dini , k�lt�r� ve felsefesi , sanskrit�eyi ��renip yerinde tetkik etme suretiyle haz�rlam��t�r.
Tahdidu Nihayet-il-Emakin li-tashih-il-Mesakin: 1015 senesinde tamamlad�� bu eserde matemetiki co�rafyan�n inceleme metotlar� anlat�lm��t�r. Harezm, Hindistan ve Afganistan'da yapt�� rasatlar� ile jeoloji ve jeodeziye ait meselelerden bahsetmekte; trigonometri ile ilgili yeni kavramlar ve yorumlar getirmektedir. Bu eseri ile Biruni jeodezi ilminin kurucusu say�lmaktad�r.
El-Kanun-�l-Mes'udi: Astronomik co�rafya demek olan bu eser , Biruni'nin en b�y�k eseridir. Bu eseri ciddi, ehemmiyeti haiz bir matematik ansiklopedisi mahiyetinde olup, devrinin bir �ok yenilik ve ke�iflerini ihtiva etmektedir.
Kitab-�t-Tefhim fi Evaili Sanaat-it-Tencim, Kitab-�l Cevahir fi Ma'rifet-il-Cevahir: Bu eseri k�ymetli ta�lar ve madenlerden bahsetmektedir. Biruni izafi yo�unluklar� "mahruti aleti" dedi�i ve en eski piknometre diyebilece�imiz bir alet vas�tas�yla tayin etmekteydi. Onun s�cak ve so�uk su aras�ndaki a��rl�k fark�n� daha o vakit 0,041677 olarak tespite muvaffak oldu�u bilinirse, kendisinin ne mahir bir ilim adam� oldu�u ortaya ��kar. Alt�n�n, z�mr�d�n, kuvars�n izafi kesafetini Biruni daha o zamanlar tayin etmi�tir.
Biruni bu eserinde baz� cisimlerin yo�unluklar�n� a�a��daki �ekilde tespit etmi�tir. Bu de�erlerle bu g�n tespit edilen de�erler a�a�� yukar� ayn�d�r.
Bu de�erlere g�re:
Maddenin CinsiBiruni'ye g�reBu g�nk� de�erlere g�re Alt�n19,2619,26C�va3,74113,59Kur�un11,4011,35Bak�r8,928,85Pirin�8,678,40Dem ir7,827,79Kalay7,22 7,29
Kitab-�s-Saydala: T�p ve eczac�l�k konusunda yazd�� ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Eserde ila�lar�n ve otlar�n isimleri; Arap�a, Fars�a, Yunanca, S�ryanice, Sanskrit�e, Hint�e ve T�rk�e olarak kaydedilmi� �zellikleri a��klanm��t�r.
Biruni yaln�z co�rafyaya ait olmak �zere m�stakil eserlerde vermi�tir. �ap� 6,8m kadar b�y�k bir yar�m k�re yaparak , co�rafi mevkilerin enlem ve boylamlar�n� kendi incelemeleri ile tespit ederek, �zerine kaydetmi�tir. Ne yaz�k ki bu eser ziyan olmu�tur.
Taksim-�l-Ekalim adl� bir co�rafya eser ile Tefhim'den al�nan bir harita da elde bulunmaktad�r. Biruni m�hendis ve co�rafyac� oldu�u kadar da b�y�k bir tarih�iydi. Onun Harezm tarihine dair Ahbar-�l-Harezm ve Me�ahir-�l-Harezm ad�ndaki eserleri; Gazneliler tarihine dair, Tarihu Eyyam-is,Sultan Mahmud'u; Manihailer ve karamital�lar tarihine dair, Tarih-�l-M�bayyeze vel-Karamita adl� eserleri ile tarih tenkidine ait oldu�u isminden anla��lan Tenkit-�t-Tevarih adl� bir eseri oldu�u bilinmektedir.
Jeodeziye dair ilk eseri Biruni yazm��t�r. Bu sahada yaz�lan eserler, ancak 8 as�r sonra g�r�lm��t�r. I��k h�z�n�n varl��n� ve bunun sesten kat kat fazla oldu�unu belirtmi�tir.
Biruni 63 ya��ndayken arkada��na yazd�� bir mektupta b�y�kl� k��kl� 180 'i bulan eserlerinin listesini vermektedir. Ne yaz�k ki bunlardan 22 tanesi g�n�m�ze kadar gelebilmi�tir.
Biruni b�t�n bu inceleme ve eserleriyle vard�� neticeleri, eski Yunanl�lar�n ve eski �slam alimlerinin ula�t�� sonu�lara nispetle daha dakik ve daha do�ru olmas�n�, �slam fetihleriyle medeniyet sahas�n�n geni�lemesine ba�layarak, bundan dolay� Allah� tealaya hamd etmi�tir.
Biruni b�t�n �mr�n� ilme vermi� ve eserlerini pek az� m�stesna Arap�a olarak yazm��t�r. O devirde ve daha sonra �ok zengin bir dil olan Arap�a, edebi ve ilmi bir dil olarak kullan�lm��t�r. Biruni ;"E�er eselerimi kendi dilimde yazacak olsam, bunlar �ok saf Arap atlar s�r�s� aras�nda z�rafalar gibi garip bir �ey olurdu" demektedir. D�nyadaki b�t�n ilim tarih�ilerinin tasdik etti�i gibi o, en hassas manas� ile dahi bir alimdi.
Biruni i�in ilmi ara�t�rma ; f�tri bir arzu, tabi bir ihtiya� derecesindeydi. Ba�ka �eylere itibar etmiyordu. �yle ki Gazneli Sultan Mes'ud 'un kendisine g�nderdi�i fil y�k� g�m�� liraya d�n�p bakmam�� devlet hazinesine iade etmi�tir.
Biruni ilmi ara�t�rmalarda metot olarak hem teoriyi hem de tecr�beyi birlikte esas al�yordu. Ayr�ca tecr�beyi tekrar tekrar yapmak ve neticeye bu yoldan ula�mak ilmi �al��man�n temelini te�kil ediyordu. �limde a��kl�ktan yanayd�. �rt�l�, kapal� ve m�phem s�zlerden nefret ediyordu

lionhead

5 Temmuz 2006 22:56

P�R� RE�S (1470..-1554)
Piri Reis e�siz bir kartograf ve deniz bilimleri �stad� olmas�n�n yan�s�ra, Osmanl� deniz tarihinde izler b�rakm�� bir kaptand�r. Piri Reis, 1465-1470 dolaylar�nda, o d�nemde Osmanl�lar�n �nl� bir deniz �ss� olan Gelibolu'da do�du. On ya�lar�na geldi�inde, d�nemin b�t�n Akdeniz'de nam salm�� nl� korsan� olan, sonradan devlet hizmetine giren amcas� Kemal Reis'in seferlerine kat�lmaya ba�lad�.
Piri ve amcas� Kemal Reis, uzun y�llar Akdeniz'de korsanl�k yapt�lar. 1486'da Granada’n�n Osmanl� Devleti'nden yard�m istemesi �zerine 1487-1493 y�llar� aras�nda Piri ve amcas�, gemilerle Granadal� m�sl�manlar� �spanya'dan Kuzey Afrika'ya ta��d�lar. 1499-1502 y�llar�nda Osmanl� Donanmas�'n�n Venedik Donanmas�'na kar�� sa�lamaya �al��t�� deniz kontrol� m�cadelesinde Osmanl� gemi komutan� idi. Piri Reis Akdeniz'de yapt�� seyirler s�ras�nda g�rd�� yerleri ve ya�ad�� olaylar�, daha sonra Kitab-� Bahriye ad�yla d�nya denizcili�inin de ilk k�lavuz kitab� olma �zelli�ini ta��yacak olan kitab�n�n tasla�� olarak kaydetti.
Piri Reis, 1511'de amcas�n�n �l�m�nden sonra, bir s�re i�in a��k denizlere a��lmad� ve Gelibolu'ya yerle�ti. Burada, �nce 1513 tarihli ilk d�nya haritas�n� �izdi. Atlas Okyanusu, �berik Yar�madas�, Afrika'n�n bat�s� ile yeni d�nya Amerika'n�n do�u k�y�lar�n� kapsayan ��te birlik par�a, i�te bu haritan�n elde bulunan b�l�m�d�r. Bu haritay� d�nya �l�e�inde �nemli k�lan, Kristof Kolomb'un hala bulunamam�� olan Amerika haritas�ndaki bilgileri i�eriyor olmas�d�r.
Piri Reis haritas�n�, Yavuz Sultan Selim'in M�s�r seferi s�ras�nda ,1517'de padi�aha sundu.
Baz� tarih�ilere g�re, Osmanl� padi�ah� d�nya haritas�na bakm�� ve 'D�nya ne kadar k��k...' demi�tir. Sonra da, haritay� ikiye b�lm�� ve 'biz do�u taraf�n� elimizde tutaca��z..' demi�tir.. Padi�ah, daha sonra 1929'da bulunacak olan di�er yar�y� atm��t�r. Baz� kaynaklarca, g�n�m�zde bulunamam�� olan do�u yar�s�n�, Hint Okyanusu'nun ve onun Baharat yolunun kontrolunu ele ge�irmek i�in Padi�ah�n yapaca�� olas� bir sefer i�in kullanmak istedi�i bile iddia edilmektedir...
Piri Reis seferden sonra, tuttu�u notlardan Bahriye i�in bir kitap yapmak amac�yla Gelibolu'ya d�nd�. Derledi�i denizcilik notlar�n� bir Denizcilik Kitab� (Seyir K�lavuzu) olan Kitab-� Bahriye'de bir araya getirdi..
Kanuni Sultan S�leyman'in d�nemi, b�y�k fetihler d�nemiydi. Piri, 1523'deki Rodos seferi s�ras�nda da Osmanl� Donanmas�'na kat�ld�. 1524'de M�s�r seyrinde k�lavuzlu�unu yapt�� sadrazam Pergeli �brahim Pa�a'n�n takdiri ve deste�ini kazan�nca, 1526'da g�zden ge�irdi�i Kitab-� Bahriye'sini Kanuni'ye sundu. Piri Reis'in 1526'ya kadar olan ya�am� Kitab-� Bahriye'den izlenebilir. Piri Reis, 1528'de de ikinci d�nya haritas�n� �izdi. Bug�n elimizde olan Kuzey Amerika haritas� bu haritan�n bir par�as�d�r.
Sonraki y�llarda, g�ney sular�nda devlet i�in �al��an Piri Reis, bu d�nemde, Hint Kaptanl�� yapm��, Umman Denizi, K�z�l Deniz ve Basra K�rfezi'ndeki deniz g�revlerinde ya�land�.
Piri Reis'in Osmanl� donanmas�nda yapt�� son g�rev, ac� olaylarla biten M�s�r Kaptanl��'d�r. 1552'de ��kt�� ikinci seferin son dura�� Basra'da, tamire ve dinlenmeye muhta� donanmay� b�rak�p ganimet y�kl� �� gemi ile M�s�r'a d�nd�� i�in, burada hapsedi. Donanmay� Basra'da b�rakmas�, Basra valisi Kubat Pa�a'ya ganimetten istedi�i harac� vermemesi, M�s�r Beylerbeyi Mehmet Pa�a'n�n politik h�rs� y�z�nden 1554'te hizmette kusurla su�land� ve idam edildi. Ne var ki O, yaratt�� evrensel boyuttaki eserleri olan, iki d�nya haritas� ve �a�da� denizcili�in ilk �nemli yap�tlar�ndan birisi say�lan Kitab-� Bahriye ile g�n�m�zde de halen ya�amaktad�r...
�ld��nde 80 ya��n�n �zerinde olan Piri Reis'in terekesine devlet�e el konuldu. Osmanl� T�rklerinde ger�ek anlamda haritac�l�k Piri Reis'le ba�lar. Bu acemice, emekleyen bir g�r�nt�n�n aksine, m�kemmel bir ��k��t�r. Piri Reis'in Kitab-� Bahriye adl� kitab� bir T�rk'�n meydana getirdi�i en �nemli denizcilik eseri olarak d�nyaca selamlanm��t�r. D�nya haritas� ve Kuzey Amerika haritas�n�n �izimlerindeki isabet ve projeksiyon sistemindeki m�kemmellik, t�m d�nyada b�y�k hayranl�k ve hayret uyand�rmaktad�r.
Piri Reis Haritas�
Milli m�zeler m�d�r� Halil Edhem Eldem, 1929 y�l�nda, Topkap� Saray�'n�n e�siz hazinelerinden biri olan Piri Reis haritas�n� ortaya ��kard�. Harita o s�ralar �stanbul'da ara�t�rma yapan Alman do�ubilimci Prof. Paul Kahle taraf�ndan incelenip, 1931 y�l�nda Leiden'de toplanan 18. Do�ubilimleri Kongresi'nde d�nya bilim �evrelerine sunuldu. �stanbul bas�n�nda yer alan yaz�lardan sonra Ankara'ya ta��nan harita, Atat�rk ve tarih�ileri taraf�ndan incelendi. Atat�rk'�n �zel ilgi ve emirleri ile devlet matbaas�nda t�pk�bas�m� yap�ld�. Birinci D�nya Haritas� ad� ile an�lan ve deve derisi �zerine �izilen, dokuz renkte boyan�p resimlenmi� harita 86 cm. boyundad�r.
�st k�sm�n�n geni�li�i 61 cm, alt k�sm�n�n ise 41 cm'dir. Dikkatle bak�ld��nda, haritan�n sa� yan�ndan boydan boya kopmu� oldu�u g�ze �arpar. Alt k�sm�n�n geni�li�inin k�sa olu�u derinin ola�an yap�s�ndand�r. Bu kopma dolay�s�yla Birinci D�nya Harita's�ndan geriye Atlas Okyanusu'nun boydanboya iki k�y�s� kalm��t�r. �spanya, Fransa, Amerika'n�n do�u k�s�mlar� ile Florida k�y�lar�, Antiller, G�ney Amerika'n�n do�u b�l�m� bug�nk� haritalara yak�n do�rulukta �izilmi�tir. Harita tipik bir deniz haritas�d�r. Enlem ve boylam �izgileri yerine r�zgar g�l� ve y�n �izgileriyle, efsanevi ve ger�ek�i resimlerle s�slenmi�tir. Harita �zerinde yer adlar�n�n yan� s�ra, ke�if tarihi, efsanevi bilgiler, haritan�n olu�umu hakk�nda notlar vard�r. Harita e�siz bir tablo g�zelli�ine sahiptir. G�rselli�in bu denli �ne ��kmas�, eserin Osmanl� sultan�na sunulacak olmas�ndan kaynaklanm��t�r. Haritada bulunan r�zgar g�l� say�s� �� k��k, ikisi b�y�k olmak �zere be�tir.
G�ney Amerika'n�n kuzeybat� b�l�m�nde yer alan sat�rlarda Piri Reis'in imzas� a��k�a okunur: " Bunu Kemal Reis'in biraderzadesi diye me�hur, Hac� Mehmet'in o�lu fakir Piri 919 (1513) Muharrem�lharam�nda Gelibolu �ehrinde yazd�, Allah ikisini de affetsin."
G�ney Amerika �zerinde okunan a�a��daki sat�rlarda Piri Reis bilim adamlar�na yak��an bir d�r�stl�kle haritas�n�n kaynaklar�n� a��k�a belirmektedir:
"Bu fas�l i�bu haritan�n ne tarikle telif olundu�unu beyan eder. ��bu harti misalinde harti as�r i�inde kimsede yoktur. Bu fakirin elinde telif olup �imdi b�nyad oldu. Hususan yirmi miktar hartiler ve yappamondolar'dan (Mappa Monde), yani �skender-i Z�lkarneyn zaman�nda telif olmu� hartidir ki rubu meskun an�n i�inde malumdur; Arap taifesi ol hartiye Caferiye derler an�n gibi sekiz Caferiyeden ve bir Arabi Hint hartisinden ve d�rt Portukal�n �imdi telif olmu� hartilerinden kim Sint ve Hint ve �in hendese tarihi �zerine ol hartilerin i�inde mesturdur ve bir dahi Kolonbo'nun Garp taraf�ndan yazd�� hartiden bir k�yas �zerine istihra� edip bu �ekil has�l oldu; ��yle ki bu diyar�n hartisi bahriler i�inde nice sahih ve muteber ise, mezbur hartide dahi yedi derya ile sahih muteberdir."
Bu sat�rlar�n �zerinde yer alan b�l�mde ise Amerika'n�n ke�fi ile ilgili bilgiler verilmekte ve son c�mlesinde "Mezbur hartide olan bu karalar ve cezireler (adalar) kim vard�r, Kolonbo'nun hartisinden yaz�lm��t�r" denmektedir.
Haritay� �ekici k�lan y�nlerden biri de budur. Colombus 1492-1504 tarihleri aras�nda Amerika'ya 4 kez sefer etmi� ve k�y�lar�n haritalar�n� yapm��t�r. Ancak bu haritalar�n hi�biri g�n�m�ze ula�mam��t�r ve bug�n sadece Piri Reis'in haritas�n�n i�inde yer alan b�l�m� ile ya�amaktad�r. Colombus'la birlikte ikinci yolculu�a k�lavuz olarak kat�lan Juan de la Cosa'n�n 1500'de yapt�� d�nya haritas�, Contarini'nin 1506 tarihli d�nya haritas� ve Martin Waldseem�ller'in 1507 tarihli d�nya haritas� (ilk defa bu haritada Kuzey ve G�ney Amerika Asya'dan ayr� bir �ekilde g�sterilmi�tir) Amerika k�tas�n�n yer ald�� ilk haritalard�r. Piri Reis'in haritas� bu �� haritadan daha do�ru olarak �izilmi�tir. Prof. C. Hapgood taraf�ndan yap�lan ara�t�rmalar sonucunda, Kahire'yi merkez alan hava foto�raflar� ile inan�lmaz benzerlik ta��d�� g�r�lm��t�r. Erich Von Daeniken ise haritan�n uzay gemilerinden �ekilen foto�raflardan yap�labilece�i gibi sansasyonel bir g�r�� ileri s�rmektedir. Antarktika da�lar�n�n haritada yer almas� ise ayr� bir bilinmezdir. Y�zy�llard�r buzullarla kapl� bu da�lar 1951'de ses yans�t�c� bir sistemle ke�fedilmi�tir. K�sacas�, Colombus'un Amerika'y� ke�finden sonra yap�lan haritalar i�inde en isabetlisi ve bug�nk� moden haritalara uygunu Piri Reis'in haritas�d�r. Projeksiyon sistemi �a��rt�c� derecede m�kemmeldir.
Piri Reis'in ilk haritas�n�n kay�p par�alar�n�n aranmas� s�ras�nda, Topkap� Saray� M�d�r� Tahsin �z taraf�ndan yeni bir harita bulundu. Ceylan derisi �zerine, sekiz renkte boyanm�� Osmanl� tarz� s�slemelerle bezeli �er�evesiyle g�ze �arpan bu harita da bir deniz haritas�d�r. Piri Reis �slubunun tipik bir �rne�i olan harita 69-70 cm boyutlar�ndad�r. �er�evenin sadece kuzey ve bat� kenarlar�nda bulunmas�, �zerindeki notlar�n kenara gelen k�s�mlar�n�n yar�m kalm�� olmas�, bu haritan�n da bir k�sm�n�n yok oldu�unu g�stermektedir.
Bu nedenle elimizdeki harita Atlas Okyanusu'nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika'y� kapsamaktad�r. Harita �zerinde hemen g�ze �arpan ve deniz haritalar�n�n tipik �zelliklerinden olan d�rd� b�y�k ve s�sl�, ikisi k��k alt� r�zgar g�l� ile iki mil �l�e�i bulunmaktad�r.
Haritada iki dikey �l�e�in alt�ndaki d�rt sat�r, Piri Reis'in imza ketebesidir ve haritan�n yap�m y�l�n� da ortaya ��kar�r: "Bunu 935 (1528) y�l�nda Gelibolu'da Reis Gazi Kemal merhumun biraderzadesi diye me�hur olan Hac� Mehmed'in o�lu fakir Piri Reis tamam etti. Bu i� muhakkak onundur." Bu ketebe Arap�ad�r. Ancak harita �zerindeki di�er notlar duru bir T�rk�e ile yaz�lm��t�r.
Bu haritan�n da, ilki gibi bir d�nya haritas� oldu�u �ne s�r�lmektedir. Bizce harita bir d�nya haritas� de�ildir. Kaybolmu� olan k�s�mlardaki alan b�y�k olas�l�kla alt kenarda (g�ney) Antarktika, sa� kenarda (do�u) �stanbul'u kapsamaktad�r. Piri Reis, Osmanl� ba�kenti ile Yeni D�nya'y� b�y�k �l�ekli bir haritada g�stermek istemi�tir. Bir di�er ama�, 1513 y�l�nda saraya sundu�u haritadaki bilgileri yeni ke�ifler ��nda g�ncelle�tirerek Kanuni'ye sunmak istemi� olmas�d�r. Bir ba�ka olas�l�k ise, Amerika k�tas�ndaki yeni ke�iflere ilgi duyan Osmanl� Saray� bu haritay� �izmek i�in Piri Reis'i g�revlendirmesidir.
�lk haritada bulunan baz� hayali adalar�n bu haritada yer almamas�, Amerika k�y�lar�n�n daha isabetli �izilmesi, deniz haritalar�nda yer alan limanlar�n girinti ve ��k�nt�lar�n�n abart�l� olarak �izilmesi hatas�na d��lmemesi, Yenge� D�nencesi'nin �ok az hatayla �izilmi� olmas� (kopuk ve kay�p b�l�mde Ekvator ve O�lak D�nencesi'nin de �izildi�ine i�arettir), ilk haritada g�ze �arpan efsanevi bilgi ve resimlerin bu haritada bulunmay��, Piri Reis'in birincisinden daha do�ru ve g�ncel bir harita olu�turma amac� g�tt��n� ortaya koymaktad�r.

Kitab� Bahriye
B�y�k bir denizci oldu�u kadar b�y�k bir haritac� olan Piri Reis, korsanl�k g�nlerinden ba�layarak gezip g�rd�� yerleri yabanc� kaynaklardan da yararlanarak tarihi ve co�rafi �zellikleriyle birlikte kitab�nda anlatm�� ve haritalar�n� �izmi�tir. Kitab-� Bahriye'nin naz�mla yaz�lan ve denizcilikle ilgili t�m bilgilerin topland�� ba�lang�� b�l�m�nde, genel a��klamalardan sonra Ege ve Akdeniz adalar� tan�t�larak denizle ilgili g�zlem ve deneyim �nemi vurgulan�r. F�rt�na, r�zgar �e�itleri, pusula ve haritan�n tan�m�ndan sonra d�nyay� kaplayan denizler ve karalar�n oran� belirtilir. Portekizliler'in denizcilikteki ilerlemeleri ve ke�ifleri, �in Denizi, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Ege Denizi'ndeki r�zgarlar, Basra K�rfezi, Atlas Okyanusu ayr�nt�l� bi�imde anlat�l�r.
D�z yaz� ile anlat�m�n ba�lad�� harital� b�l�m as�l metni olu�turur. Bu b�l�mde �anakkale Bo�az�'ndan ba�layarak Ege Denizi k�y� ve adalar�, Adriyatik denizi k�y�lar�, Bat� �talya, G�ney Fransa, Do�u �spanya k�y�lar�yla �evresindeki adalara ili�kin tarihi, co�rafi bilgiler verilerek kuzey Afrika k�y�lar�, Filistin, Suriye, K�br�s ve Anadolu k�y�lar� izlenerek Marmaris'te t�m Akdeniz'in havzas� noktalan�r.

Kitab� Bahriye 'den Piri Reis'in �ns�z�
�zellikle , g�ne� gibi par�ldayan ve ay �� gibi ��ldayan , Arap ve Acem sultanlar�n�n sultan� ve Allah'�n yery�z�ndeki g�lgesi olan Sultan Bayezid ( II ) Han'�n o�lu , Sultan Selim (I) Han'�n o�lu Sultan S�leyman (kanuni) Han ki ,
"Y�ce Allah �zellikle kendisinden inayetini esirgemesin, devletini g��lendirsin , ona zaferler versin , d�nyan�n y�k�laca�� k�yamet g�n�ne kadar o�ullar�na �m�rler ve kuvvetler bah�eylesin"
Amin

Bu kitab�n yaz�l�� sebebine gelince , cihan padi�ah� Kanuni Sultan S�leyman'�n y�ce devletine ve mutluluklar bah�eden kap�s�na , zaman�n bilgili ki�ileri , u�urlu h�davendigar�n sonsuz himmetleri ile isim ve ��hret sahibi olabilmek i�in , �e�itli bilim dallar�nda eserler v�cuda getirmi�lerdir.
Merhum Kemal Reis'in karde�inin o�lu olan bu zay�f ve g��s�z Hac� Muhammed'in o�lu Piri Reis de , bu �mitle , padi�ah hazretlerinin fele�e benzeyen e�i�ine , kuretinin yetti�i �l��de "denizcilik ilminden" ve gemicilerin sanat�ndan yadigar olmak �zere bir kitap yazd�m.��nk� , bu ilimde , �imdiye kadar hi� kimse , b�yle faydal� bir eser b�rakmam��t�r.

Piri Reis M�zesi
�imenlik Kalesi i�inde bulunan Piri Reis M�zesi'de, Piri Reis'in, Kitab-� Bahriye'sini yazd�� tarihten itibaren de�i�ik tarihlerde �izdi�i �� adet �anakkale Haritas�, D�nya Haritas�, Piri Reis'i ya�ad�� devre ait Bayrak ve Sancaklar, Osmanl� resim sanat� olan Manzaral� Resim Sanat�n�n �stad� Nasuh Matrak-��'ya ait kitaplardan �rnekler yer almaktad�r.

Ve Bug�nk� Piri Reis
Almanya'da 1978 y�l�nda in�a edilen ve ad�n� d�nya denizcilik tarihinde sayg�n bir yeri olan Kaptan-� Derya Piri Reis'ten alan gemi, kamuoyunda �zellikle Ege Denizi'nde yapt�� ara�t�rmalar s�ras�nda Yunan gemileri taraf�ndan u�rad�� tacizle tan�nd�. T�rkiye'nin denizcilik ara�t�rmalar�nda ilk gemisi olan Piri Reis'in 10 personeli bulunuyor ve sefer s�ras�nda 11 ara�t�rmac� daha alabiliyor. Geminin �zerinde deniz canl�lar�, jeoloji, jeofizik, biyolojik ara�t�rmalar yapacak ekipmanlar, bir laboratuvar ve haberle�me sistemleri yer al�yor.
Personel yetersizli�i nedeni ile g�reve ��kamayan Piri Reis, Urla �skelesi'ne �ekildi.
Dokuz Eyl�l �niversitesi (DE�) Deniz Bilimleri Entit�s� M�d�r� Prof. Dr. Mustafa Erg�n, enstit�ye ba�l� Piri Reis Ara�t�rma Gemisi'nin �al��malar�n� y�r�tmekte eksik personel ve yetersiz �denek nedeniyle zorland��n� s�yledi.
�ki haftal�k sefer 20 milyar
Piri Reis'in ��kaca�� iki haftal�k seferin sadece yak�t ve ia�e bedelinin 20 milyar liray� buldu�unu, bunu kendilerine ayr�lan �denekle kar��lamalar�n�n �ok zor oldu�unu kaydeden Prof. Dr. Mustafa Erg�n, �zel sekt�re yapt�klar� i�ler ve d�ner sermayeden elde ettikleri gelir ile a�� kapatmaya �al��t�klar�n� s�yledi. Prof. Dr. Erg�n, "Gemi 23 ya��nda, yenilenmesi gerekiyor. 2-3 y�ld�r kriz nedeniyle ekipman al�m�m�z durdu. Avrupa'da devlet bu tip ara�t�rma gemilerini merkezile�tirmi� ve b�y�k destek veriyor. Bizde bu yap�lmad�� i�in �rne�in deprem ara�t�rmalar� i�in yabanc� gemileri �a��r�yoruz" dedi.

lionhead

5 Temmuz 2006 23:02

http://e-magaza.ttk.org.tr/product_img/79/121/_big_1081694896.jpg
P�R� RE�S HAR�TASI , 1513 , 42x60 cm, 28 Dpi

A�IKLAMA:P�R� RE�S haritas�, Topkap� Saray�n�n kad�m eserler m�zesi haline getirildi�i s�ralarda, Mill� M�zeler M�d�r� Bay Halil Ethem taraf�ndan, 1929 senesinde, bulunmu�tur. Bay Halil Ethem bu haritay�, o zamanlar �stanbul'da misafir bulunan Alman m�ste�riklerinden Prof. Kahle ile birlikte tetkik etti ve Prof. Kahle bu tetkiklerin neticesini 1931 senesi Eyl�l�nde Layden'de in'ikat eden XVIII inci M�ste�rikler Kongresine bildirdi. Muhterem T�rk ve Alman �limlerinin bu ke�fi ilim �leminin nazar� dikkatini celbetti ve Prof. Kahle'nin maruzas� �talyan ve �spanyol dillerine terc�me olunup, tab� ve ne�redildi ; Viyana �niversitesi Co�rafya Profes�r� Oberhummer taraf�ndan da 1931 senesi k�nunuevvelinde, Viyana Akademisine bu ke�fe dair izahat verildi.

Baz� T�rk ve ecnebi gazeteler de Kristof Kolomb'un haritas� unvanile mevzubahsimiz olan haritadan, noksan ve hatal� bir surette bahse giri�mi� olduklar�ndan, T�rk Tarihi Tetkik Cemiyeti, bu hatalar�n tashihi maksadile Londra'da ��kan "The Illustrated London News" adl� resimli mecmuaya bir makale ile haritadan ve Piri Reisin "Bahriye" adl� kitab�ndaki resimlerden foto�rafiler ��kart�p g�nderdi ; bu makale ve resimler ingilizce mecmuan�n 23 temmuz 1932 tarihli n�shas�nda inti�ar etti.

KAYNAK, YAYIN YER�:T�rk Tarih Kurumu Yay�nlar�
D��ER:Bu haritay� v�cuda getiren Piri Reis, XV inci asr�n son rub'unda T�rklerin Akdeniz Amirallerinden bulunan me�hur Kemal Reisin karde�i o�ludur. Tarih, Piri Beyin en son resm� vazifesi olarak, K�z�l Deniz ve Umman Denizi donanmalar�n�n Amirall��n� tesbit eder.
http://www.tureb.org.tr/images/t285.jpg
Piri Reis donanma kumandanl�� vazifesini ifa etti�i gibi, o zaman�n denizcilik ilimlerile de me�gul olmu�tur. Reisin denizcilik nazariyat�ndaki kudret ve meharetini, mevzubahsimiz harita ile "Bahriye" adl� kitab� a��k g�stermektedir. "Bahriye" Akdenizle o zamanlar Akdeniz k�y�lar�nda bulunan �ehir ve memleketleri tarif ve tersim etti�i gibi, denizcili�e, gemicili�e dair de m�him mal�mat verir.
Piri Reis, haritas�n� 1513 senesi Gelibolu �ehrinde in�a ve tersim etmi�tir ; ve bu tarihten d�rt sene sonra, yani 1517 de, M�s�r Fatihi Sultan Selim I e, M�s�rda bulundu�u s�ralarda bizzat takdim eylemi�tir.

Piri Reis'in Haritasi5/31/20041929 yilinda bir grup tarih�i ceylan derisi �zerine �izilmis olan hayret verici bir harita buldu. Arastirmalar bu haritanin �nl� T�rk denizcisi Piri Reis tarafindan 1513 yilinda �izilmis oldugunu g�sterdi1929 yilinda bir grup tarih�i ceylan derisi �zerine �izilmis olan hayret verici bir harita buldu. Arastirmalar bu haritanin �nl� T�rk denizcisi Piri Reis tarafindan 1513 yilinda �izilmis oldugunu g�sterdi. Basarili bir denizci olarak d�nya tarihine ge�en Piri Reis, haritaciliga tutkundu. Bu �nl� T�rk amirali harita �zerindeki bir seri notta, bilgileri M.� 4.yy'a kadar dayanan bir�ok haritadan toparladigini s�yl�yordu.

Piri Reis'in haritasi Afrika'nin bati sahillerini, G�ney Amerika'nin dogu sahillerini ve Antartika'nin kuzey sahillerini g�steriyordu. Antartika'nin kuzey sahilleri son derece detayli bir bi�imde �izilmisti. En hayret verici olan ise Piri Reis'in bu kita kesfedilmeden 300 sene �nce nasil bu kadar d�zg�n bir harita �izdigiydi. Harita buna ek olarak buz altinda kalan sahilleri de g�steriyordu. Jeolojik bilgiler Quenn Maud topraklarinin buzla kaplanmadan �nceki son halinin ancak M.� 4000 tarihinde g�r�lebildigi y�n�nde.

Bu buzsuz zamanin ne zaman basladigi konusunda ise hala s�pheler var. Kimileri bundan 15000 ile 11000 sene �nce bu d�nemin basladigini iddia ediyor. Peki, Antartika'nin haritasini bundan 6000 sene �nce ilk kim �izdi? Hangi bilinmeyen uygarlik bu teknolojiye sahipti ve b�yle bir haritayi �izme ihtiyacini niye duydu?

Geleneksel tarihe g�re ilk bilindik uygarlik Ortadogu'da M.� 3000 civarlarinda kuruldu. Bunu binyil sonra Indus vadisi ve �in'de kurulan uygarliklar izledi. Bu bilgilere g�re bu uygarliklardan hi�biri bu teknolojilere sahip degildi. Buraya kim M.� 4000 yilinda gelip bug�n ancak modern teknolijilerle ger�eklestirilebilen bu haritayi �izebildi?

Orta�ag'da "portolani" adi verilen bilindik denizcilik rotalari elden ele dolasmaktaydi. Bunlar genelge�er denizcilik rotalarinin haritalariydi. Sahil kiyilarini, limanlari, bogazlari ve koylari g�steriyordu. Bu haritalarin �ogu Akdeniz ve Ege denizleri �zerinde yogunlasmisti. Ama bazi bilinmeyen topraklar �zerine haritalar oldugu da s�yleniyordu ve bazi denizciler bu haritalar hakkindaki bilgilerini sir gibi sakliyorlardi. Colombus'nun da bu haritalardan birini bilen nadir denizcilerden biri oldugu saniliyor.

Piri Reis, XV inci y�zyilin sonunda �nl� denizcilerinden Kemal Reis'in kardesinin ogludur. Piri Reis'in en son resm� g�revi, Kizil Deniz ve Umman Denizi donanmalarinin amiralligi olmustur. Piri Reis, bu haritanin yani sira Akdenizle o zamanlar Akdeniz kiyilarinda bulunan kent ve �lkeleri anlatan ve denizcilige, gemicilige dair �nemli bilgilere yer veren "Bahriye" bir kitaba imza atmistir. Piri Reis, haritasini 1513 yilinda Gelibolu'da tamamladigi; ve bu tarihten d�rt yil sonra, yani 1517'de, Sultan I. Selim'e, Misir'da bulundugu siralarda bizzat takdim ettigi s�ylenir.

Piri Reis, bug�n kendi adiyla anilan haritayi �izmek i�in bir �ok farkli kaynak kullandi. Bunlari yolculuklari sirasinda toparlamisti. Ayrica haritanin �zerine �alismalarini g�steren bir�ok not d�sm�st�. �zg�n �l��leme ve kartografiden sorumlu olmadigini s�yl�yordu. Piri Reis, b�y�k bir denizci olarak bir�ok haritadaki nadide bilgiyi derlemeyi basarmisti. Piri Reis kaynak olarak kullandigi bazi haritalarin �agdasi gemiciler tarafindan �izildigini s�ylerken bazilarinin M.� 4.yy'a hatta daha eskilere dayandigini s�yl�yordu.

Piri Reis b�y�k ihtimalle bir zamanlar Iskenderiye K�t�phanesinde yer alan haritalardan birine rastgelmisti. Iskenderiye K�t�phanesi antik �aglarin en bilindik k�t�phanelerindendi. K�t�phane yakilip yok edilince koleksiyonundaki kimi d�k�manlarin kopyalari ve bazi �zg�n deniz haritalari aralarinda Istanbul'un da oldugu baska �grenim merkezlerine ulasmisti. 1204 yilinda IV. Ha�li Seferi sirasinda Venedikliler Istanbul'a girdikten sonra bu haritalar Avrupali denizciler arasinda dolasmaya basladi.

Piri Reis haritasi, 1929 yilinda Topkapi Sarayi'nin kad�m eserler m�zesi haline getirildigi siralarda, Mill� M�zeler M�d�r� Halil Ethem Bey tarafindan bulundu. Halil Ethem Bey bu haritayi, o zamanlar Istanbul'da misafir bulunan Alman m�stesriklerinden Prof. Kahle ile birlikte tetkik etti ve Prof. Kahle bu tetkiklerin neticesini 1931 senesi Eyl�l�nde Layden'de in'ikat eden XVIII inci M�stesrikler Kongresi'ne bildirdi.

1953 yilinda bir T�rk denizcisi, Piri Reis haritasini incelenmek �zere ABD'ye g�nderdi. Haritayi degerlendirmek i�in kollari sivayan bas m�hendis M. I. Walters antik haritalar uzmani Arlington H. Mallery'i yardima �agirdi. Uzun bir arastirmadan sonra Mallery kullanilmis olan izd�s�m y�ntemini kesfetti. Haritanin dogrulugunu g�rmek i�in Piri Reis'in haritasini bir k�renin �zerine nakletti. Harita tamamiyle dogruydu. Mallery b�yle bir harita �izmenin tek yolunun havadan �l��leme yapmak oldugu g�r�s�ne vardi. Peki kim 6000 sene �nce yerk�reyi haritalamak i�in bir u�ak kullanmis olabilir?

Diger taraftan, koordinatlarin belirlenmesindeki kesinlik bu haritayi �izmek i�in k�resel trigonometri kullanmak gerektigini g�steriyor. Bu y�ntemin 18. yy'in ortalarina kadar bilinmedigi varsayiliyor. Piri Reis'in haritasi �zerinde �alisan uzmanlar �esitli antik haritalar koleksiyonlarini Massachusetts Teknoloji Enstit�s�'nden Richard Strachan'a g�nderdiler. Uzmanlar bu haritalarin �izilmesi i�in gerekli olan matematik seviyesini bilmek istiyordu. Strachan 1965 yilinda onlara bu seviyenin �ok y�ksek olmasi gerektigi cevabini verdi. Aslinda bu t�r haritalar �izmek i�in haritacilarin k�resel geometri, d�nyanin egriligi, yansitma metodlari bilmeleri gerekiyor. Bu da �ok �st d�zeyde matematik bilgisine sahip olmak anlamina geliyor.

lionhead

5 Temmuz 2006 23:05

Piri Reis

Vikipedi, �zg�r ansiklopedi

Jump to: navigation, search
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/9/92/Piri_reis.gif http://tr.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png
Piri Reis

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/thumb/5/59/Pirireis.jpg/250px-Pirireis.jpg http://tr.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png
Piri Reisin Haritas�

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/thumb/7/73/Piri_reis_pul.jpg/150px-Piri_reis_pul.jpg http://tr.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png

Piri Reis (? - 1552), Osmanl� denizcisi. Amerika'y� g�steren D�nya haritalar� ve Kitab-� Bahriye adl� denizcilik kitab�yla tan�nm��t�r.
Do�um tarihi kesin olarak bilinmiyor. 1465-1470 y�llar� aras�nda Gelibolu'da do�du. Kahire'de �ld�. As�l ad� Muhiddin Pir�'dir. Karamanl� Hac� Ali Mehmed'in o�lu ve �nl� Osmanl� denizcisi Kemal Reis'in ye�enidir. Akdeniz'de korsanl�k yapmakta olan amcas�n�n yan�nda yakla��k 1481'den sonra denize a��ld�. 1487'de onunla birlikte �spanya'daki M�sl�manlar'�n yard�m�na gitti. 1491-1493 aras�nda Sicilya, Sardunya, Korsika adalar�na ve g�ney Fransa k�y�lar�na yap�lan ak�nlara kat�ld�. Amcas�yla birlikte Osmanl� Devleti'nin hizmetine girerek 1499-1502 Osmanl�-Venedik Sava��'nda bir sava� gemisinde kaptanl�k yapt�. 1511'de amcas�n�n �l�m� �zerine Gelibolu'ya �ekilerek Kitab-� Bahriye (Denizcilik Kitab�) �zerinde �al��t� ve 1513'te bir d�nya haritas� �izdi.
1516 M�s�r seferinde Osmanl� Donanmas�'nda kaptan olarak sava�t�. 1517'de ilk �izdi�i haritay� Yavuz Sultan Selim'e sundu. 1521'de Kitab-� Bahriye'yi tamamlad�ktan sonra 1522'de Rodos seferine kat�ld�. 1524'te sadrazam Makbul �brahim Pa�a'y� M�s�r'a g�t�ren gemiye k�lavuzluk etti. Sadrazam�n ilgilenmesi �zerine 1525'te Kitab-� Bahriye'yi yeniden d�zenleyerek onun arac�l��yla Kanuni Sultan S�leyman'a sundu 1528'de �izdi�i ikinci haritas�n� da padi�aha arma�an etti. 1528'den sonra g�ney denizlerinde g�rev yapt�. Portekizlilerin Aden'i almas� �zerine S�vey�'teki Osmanl� donanmas�na kaptan atanarak 26 �ubat 1548'de Aden'i geri ald�. 1552'de �nemli bir Portekiz �ss� olan Maskat'� ve ard�ndan Ki�m Adas�'n� alarak H�rm�z Kalesi'ni ku�att�. Portekizliler'in Basra K�rfezi'ni kapatmak istediklerini duyarak kuzeye y�neldi. Katar Yar�madas�'na, Bahreyn Adas�'na egemen olarak M�s�r'a ge�ti. Donanmay� Basra K�rfezi'nde b�rakt�� i�in sefer s�ras�nda kendisinden yard�m�n� esirgeyen Basra Valisi Kub�d Pa�a'n�n da giri�imleriyle su�lu g�r�lerek idam edildi.
B�y�k bir denizci oldu�u kadar b�y�k bir haritac� olan Pir� Reis, korsanl�k g�nlerinden ba�layarak gezip g�rd�� yerleri yabanc� kaynaklardan da yararlanarak tarihi ve co�rafi �zellikleriyle birlikte kitab�nda anlatm�� ve haritalar�n� �izmi�tir. Kitab-� Bahriye'nin naz�mla yaz�lan ve denizcilikle ilgili t�m bilgilerin topland�� ba�lang�� b�l�m�nde, genel a��klamalardan sonra Ege ve Akdeniz adalar� tan�t�larak denizle ilgili g�zlem ve deneyim �nemi vurgulan�r. F�rt�na, r�zg�r �e�itleri, pusula ve haritan�n tan�m�ndan sonra d�nyay� kaplayan denizler ve karalar�n oran� belirtilir. Portekizliler'in denizcilikteki ilerlemeleri ve ke�ifleri, �in Denizi, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Ege Denizi'ndeki r�zg�rlar, Basra K�rfezi, Atlas Okyanusu ayr�nt�l� bi�imde anlat�l�r.
D�z yaz� ile anlat�m�n ba�lad�� harital� b�l�m as�l metni olu�turur. Bu b�l�mde �anakkale Bo�az�'ndan ba�layarak Ege Denizi k�y� ve adalar�, Adriyatik denizi k�y�lar�, Bat� �talya, G�ney Fransa, Do�u �spanya k�y�lar�yla �evresindeki adalara ili�kin tarihi, co�rafi bilgiler verilerek kuzey Afrika k�y�lar�, Filistin, Suriye, K�br�s ve Anadolu k�y�lar� izlenerek Marmaris'te t�m Akdeniz'in havzas� noktalan�r.
[de�i�tir]

Ba�l�ca yap�tlar�

Kitab-� Bahriye, (�.s.), 1935, (Yeni harflerle, Denizcilik Kitab�, 2 kitap, Y. Senemo�lu (haz), ty.)
Piri Reis'in Haritas� (�lk D�nya Haritas�)
Piri Reis'in Haritas� (�kinci D�nya Haritas�)

lionhead

5 Temmuz 2006 23:12

Piri Reis Haritas�'n�n �ifresi (Metin Soylu) adl� kitapla ilgili ele�tiri yaz�m 16 Eyl�l 2005 tarihli Radikal Kitap ekinde yay�nland�. Yer k�s�t� nedeniyle Radikal Kitap ekinde ele alamad��m ayr�nt�lar� a�a��da bulabilirsiniz. (Radikal Kitap'taki yaz�y� okumak i�in buraya t�klay�n.)

Piri Reis Haritas�’n�n �ifresi

1929 y�l�nda Topkap� saray�ndaki d�zenlemeler s�ras�nda bulunan ve 1513 y�l�nda yap�lm�� olan Piri Reis Haritas�, bulundu�u tarihten bug�ne ara�t�rmac�lar�n ilgisini �ekmi� ve tart��malar yaratm��. Bir�ok yazar ve ara�t�rmac� haritan�n “esrarengiz” �zelliklerine dikkat �ekmi� ve bu �zelliklerden �a��rt�c� sonu�lar ��karm��. Son zamanlarda kitap��larda ve s�permarketlerde g�rmeye ba�lad��m�z Piri Reis Haritas�’n�n �ifresi adl� kitap Piri Reis’in �al��malar� ile ilgili bu merak�n bir uzant�s� olarak g�r�lebilir.

Esrarengiz Harita

Literat�rde, Piri Reis Haritas�’n�n �u ilgi �ekici �zelliklere sahip oldu�u s�yleniyor: Piri Reis Haritas�, (1) Amerika k�tas�n�n ilk haritas�d�r; (2) zaman�n�n en iyi d�nya haritas�d�r; (3) 1513’ten �ok daha sonra (1800’lerde) ke�fedilen Antarktika k�tas�n� (buzlarla kapl� olmayan haliyle) g�stermektedir; (4) G�ney Amerika k�tas�n�n g�ney ucunu uzaydan g�r�ld�� ekliyle resmetmi�tir; (5) G�ney Amerika k�tas�n�n Antarktika ile okyanus alt�nda nas�l birle�ti�ini g�stermektedir; (6) d�nemin t�m haritalar� hatalarla dolu oldu�u halde �a�k�nl�k verici bir �ekilde hatas�zd�r.

Bu g�zelemlere dayanan bir �ok kitap yaz�lm��. �rne�in, Graham Hancock, Fingerprints of the Gods (Tanr�lar�n Parmak �zleri) adl� kitab�nda Piri Reis haritas�n�n daha �nce bilinmeyen geli�mi� bir uygarl��n varl��na i�aret edebilece�ini s�yl�yor. Benzer bir iddia Charles Hapgood’un Maps of the Ancient Sea Kings: Evidence of Advanced Civilization in the Ice Age (Antik Deniz Krallar�n�n Haritalar�: Buzul �a��ndaki Geli�mi� Uygarl�klar�n Delili) adl� kitab�nda Piri Reis Haritas�’ndaki �zelliklerin �ok �a��rt�c� olmad��n�, ��nk� benzer �zelliklerin daha �nceki haritalarda da bulundu�unu s�yleyerek, ge�mi�te yap�lm�� bu geli�mi� haritalar�n geli�mi� bir uygarl��n varl��na i�aret edebilece�ini s�yl�yor. Erich von D�niken ise Chariots of the Gods? (Tanr�lar�n Arabalar�) adl� kitapta, C. Hapgood’un iddialar�n� bir ad�m �teye g�t�rerek, buzlardan ar�nm�� Antarktika k�tas�n�n ancak uzayl�lar�n yard�m�yla haritalara girmi� olabilece�ini iddia ediyor. Bunlara ek olarak haritan�n resmetti�i Antarktika’n�n kay�p k�ta Atlantis oldu�unu s�yleyenler de var.

Piri Reis Haritas�’n�n �ifresi, kendisinden �nceki kitaplardaki iddia ve g�zlemlerin devam� niteli�i ta��sa da onlardan farkl�. Bir defa, ‘uzayl�lar’ ve ‘ge�mi�teki geli�mi� medeniyetler’ arg�manlar�n� i�ermiyor. Kitap, “mucizeleri” Piri Reis’e atfetmek amac�yla yaz�lm��. Bir de yeni iddia i�eriyor: Piri Reis D�nya’n�n yuvarlak de�il, onalt�gen oldu�unu d��n�yormu�. Biz ise hen�z bu bilgiye ula�amam��z!

Kitab�n yazar�, Metin Soylu, merakl� ve ara�t�rmac� bir gen� adam. Piri Reis Haritas�’n� tamamlamak �zere �al��malar�na ba�lam�� ve zaman�nda Milli E�itim Bakanl��ndan da destek g�rm��. Ama anlad��m kadar�yla bu destek ona �al��malar�n� s�rd�rebilece�i bir yer vermekten �teye gitmemi�. Bu s�re� i�inde baz�lar� Metin Soylu’yu naif bir ara�t�rmac� olarak g�r�p k�lliyen g�rmezden gelirken, di�erleri dudak b�kerek “aferin o�lum devam et” demi�. T�m bunlar�n sonucu olarak, ortaya bilimsel yakla��mla yak�ndan uzaktan ilgisi olmayan bir kitap ��km��.

Piri Reis Haritas�’n�n �ifresi, bir insan�n inan�lar�na yenik d��p, bilimsel ara�t�rma mant��ndan nas�l uzakla�abilece�i g�steren �rneklerden biri. D��nme ve mant�k hatalar�yla dolu. �imdi, size bu hatalardan bir ka��n� g�sterece�im. Amac�m Metin Soylu’yu k�rmak de�il, hatalar�n� g�stererek sonraki �al��malar�nda bunlardan ka��nmas�n� sa�lamak.

Ger�ekler

�lk �nce, yukar�da sayd��m�z, Piri Reis Haritas�’n�n �zellikleri ile ba�layal�m. Haritan�n d�nemin en iyi ve titiz �al��mas� oldu�u do�ru. Ancak, haritada resmedilen yerin Antarktika oldu�unu s�ylemek g��. Bir �ok ara�t�rmac� bunun ufak bir benzerlikten ibaret oldu�unda hem fikir. Antarktika san�lan yerin, G�ney Amerika ile birle�ik bir �ekilde resmedilmi� olmas�, Piri Reis’in bu iki yerin suyun alt�nda nas�l birle�tiklerini g�sterdi�ine de�il, oran�n Antarktika olmad��na i�aret ediyor. Bunlara ek olarak, Piri Reis Haritas�’ndaki notlar da o b�lgenin Antarktika olamayaca��n� g�steriyor. Genel kan�, o d�nemlerde tam olarak bilinmeyen b�lgelerin varsay�msal olarak resmedildi�i y�n�nde. Ayr�ca, Antarktika’n�n buzlarla kapl� olmayan haliyle resmedilmi� olmas� da o d�nem i�in imkans�z, ��nk� Antarktika, Piri Reis’in haritay� �izdi�i tarihten yakla��k 300 y�l sonra bulundu ve o s�rada en iyi ihtimalle binlerce y�ld�r buzlarla kapl�yd�. Elbette ayn� bilgilere dayanarak haritan�n uzayl�lar taraf�ndan (ya da yard�m�yla) �izilen haritalara dayand��n� iddia edenler var, ancak onlar da hem Piri Reis haritas�ndaki hem de �nceki haritalardaki hatalar� a��klamakta g��l�k �ekiyor. (bkz. not 1)

Metin Soylu, kitab�n ba��nda, bize Piri Reis’i tan�tt�ktan sonra ilk �nemli arg�man�n� ortaya koyuyor: [1] “Piri Reis’in 1513 tarihinde �izmi� oldu�u haritan�n, bug�n uzaydan �ekilen d�nya foto�raflar�yla birebir ayn� oldu�u tespit edilmi�tir” (sf. 32). Ne var ki, bu �nerme yanl��: Haritac�l�ktan zerre kadar anlamayan bir ki�i bile haritay� biraz inceleyip, g�ncel haritalarla kar��la�t�rd�ktan sonra bunu g�rebilir. Bir �ok kaynakta, haritan�n o d�nemin (�zellikle haritac�l�k tekni�i bak�m�ndan) en iyi haritas� oldu�u s�ylenmektedir, ancak yine ayn� kaynaklar, haritan�n hatalar i�erdi�ini de kabul etmektedir.(bkz. not 2) Bu noktaya geri gelece�iz. Zaten Metin Soylu kitab�n ilerleyen b�l�mlerinde kendisiyle �eli�erek bu �nermenin hatal� oldu�unu g�sterecek.

Kitab�n ikinci �nemli arg�man� Piri Reis Haritas�’n�n kendisinden �nceki haritalara dayanarak �izilmi� olmad��n� s�yl�yor. Metin Soylu, buna inanm�yor. Diyor ki, “o d�nemin haritalar� hatal�yd�, Piri Reis hatal� haritalardan yola ��karak hatas�z bir harita yapm�� olamaz.” Bu iddian�n ard�ndaki ak�l y�r�tme ��yle sergilenebilir: [2] Piri Reis Haritas�ndan �nce yap�lan b�t�n haritalar hatal�d�r (sf. 37 - 60). [3] Hatal� haritalar kullan�larak yap�lan yeni bir haritada kullan�lan t�m haritalardaki hatalar g�r�lecektir (sf. 38). [4] E�er [1], [2], ve [3] do�ru ise, Piri Reis haritas�n�n �nceki haritalardan yararlan�larak yap�ld��n� s�yleyemeyiz.

�nerme [1]’in hatal� oldu�unu g�rm��t�k. �nerme [2] do�ru. �nerme [3] ise kocaman bir mant�k hatas� i�eriyor. �nceki haritalar�n kar��la�t�rmal� incelemesi sonucu olarak bu haritalardaki hatalar�n bir k�sm� ortadan kald�r�labilir. Buna ek olarak, e�er daha iyi ve tutarl� bir haritac�l�k tekni�i kullan�l�yorsa, varolan hatalar�n �nemli bir k�sm� yok edilebilir. Piri Reis’in haritac�l�k tekni�inin iyi oldu�u genel olarak kabul g�rd��ne g�re ba�ka haritalardan faydalanm�� olmas�nda hi�bir gariplik yoktur. Zaten, Piri Reis, harita �zerindeki notlarda, bu haritay� elindeki di�er haritalardan faydalanarak yapt��n� beyan ediyor:

“�zellikle yirmi kadar harita ile Araplar�n Caferiye (co�rafya) dedikleri ve
kara par�alar�n� da i�ine alan �skender-i Zulkarneyn zaman�nda yap�lm�� olan
sekiz d�nya haritas�ndan, Arabi Hint haritas�ndan, yeni yap�lan ve Sind, Hind ve
�in �lkelerini de geometri y�ntemiyle g�steren d�rt Portekiz haritas� ile
Kolomb’un bat� taraf�nda yapt�� haritadan, kar��la�t�rma yoluyla ile ��kar�l�p
bu �ekil ortaya kondu.” Sf. 25

Ka��n�lmaz olarak insan�n akl�na “kazan do�urdu” hikayesi geliyor: Sevgili Metin Soylu, haritaya inan�yorsun da �zerindeki notlara neden inanm�yorsun?

D�nya – Suk�re

Kitab�n ilerleyen b�l�mlerinde me�hur Antarktika meselesini g�ndeme geliyor. Metin Soylu’nun iddias� �u: [5] Piri Reis Haritas�’nda Arjantin’in u� noktas� ile Antarktika da�lar�n�n birle�ti�i g�r�lmektedir (sf. 69). [6] Uydudan �ekilen d�nya foto�raflar�nda Arjantin’in u� noktas� ile Antarktika da�lar�n�n birle�me hadisesi s�z konusu olmamaktad�r (sf. 69). [7] Ancak ve ancak suk�reyi ortadan kald�r�rsak, Arjantin’in u� noktas� ile Antarktika da�lar�n�n birle�ti�ini g�rebiliriz (sf. 69 - 70). Yazar bu �� nermeden yola ��karak Piri Reis Haritas�’n�n nas�l olup da bu bilgileri ta��d��n� soruyor: Piri Reis, suk�reyi kald�r�p okyanuslar�n alt�na nas�l bakm��t�?

Dikkat edilirse, �nerme [6]’n�n �nerme [1] ile �eli�ki i�inde oldu�u g�r�lecektir. Yazar kitab�n ba��nda bize Piri Reis haritas�n�n uydudan �ekilen foto�raflarla bire bir ayn� oldu�unu s�yl�yordu, �imdi ise “uydudan bu g�r�nm�yor” diyor. Burada �nemli bir bilimsellik ihlali var: Yazar�n iddialar� birbiriyle tutarl� de�il. �nerme [7] ise okyanusu ortadan kald�rd��m�zda, Arjantin’in ucuyla Antarktika da�lar�’n�n birle�ti�ini g�rebilece�imizi s�yl�yor. Bu iddia, bir okyanus alt� haritas� kullan�larak ispatlanmaya �al��lm�� (sf. 70). Ancak, bu haritada g�rd��m�z �u: Okyanusu kald�r�rsak b�t�n kara par�alar� bir �ekilde birbiriyle birle�iyor. E�er b�yleyse, Piri Reis neden t�m kara par�alar�n� birle�tirmemi� de sadece Arjantin’in ucuyla Antarktika san�lan yeri birle�tirmi�? Bu, yazar i�in k��k bir �al��ma sorusu olsun!

D�nya Onalt�gendir!

Kitab�n ilerleyen b�l�mlerinde, yazar�n Piri Reis Haritas�n� tamamlama projesi anlat�l�yor. Bu, tek ba��na �ok g�zel ve �nemli bir �aba. Ne var ki, yazar�n buradan ��kard�� sonu�lar, yine, bilimsel d��nceyle yak�ndan uzaktan alakas� olmayan �eyler.

Yazar, Piri Reis Haritas�’ndaki ikisi b�y�k, �� k��k be� yuvarlak �ekilden yola ��karak, “matematiksel bir hesap”(!) tespit etmi�. Sonra, bu hesabu kullanarak haritay� tamamlam��. “Matematiksel hesap” diye ifade edilen �eyin ne oldu�u konusunda hi�bir a��klama yok. Sadece sonu�lar sunulmu�. Yazar�n kitaba ekledi�i ve noterden tasdik ettirdi�i belgede ise ��yle yaz�yor: “Ven�s Gezegeninin astronomik say�sal de�eriyle bir form�l elde ederek, Piri Reis haritas�n� tamamlad�m” (sf.174). E�er bu “matematiksel hesap” ger�ekten “Ven�s Gezegeninin astronomik say�sal de�eri” kullan�larak yap�ld�ysa, bunun keyfi bir se�im oldu�u s�ylenebilir. ��nk�, yazar�n elinde, Piri Reis’in, harita �st�ndeki noktalar�, Ven�s gezegeninin astronomik say�sal de�erini i�eren bir form�le dayanarak koydu�una dair bir kan�t yok. Zaten olabilir mi, bir d��n�n. Bunu yerine herhangi bir elementin atomik de�erini de se�ebilirdi!

B�y�k bir ihtimalle, yazar, Piri Reis’in kulland�� projeksiyon tekni�i hakk�nda bir varsay�m yaparak haritan�n eksik k�s�mlar�n� tamamlam��. Bu i�lemin sonucunda kar��s�na onalt�gen bir harita ��km��. Yazar bundan yola ��karak �u iddialarda bulunmu�: [8] Harita tamamlan�nca D�nya’n�n yuvarlak de�il, onalt�gen olarak g�r�nd�� bir harita ortaya ��km��t�r (sf. 80, 174). [9] Piri Reis, D�nya’y� yuvarlak de�il, onalt�gen olarak d��nmektedir (sf. 81). Elbette, Piri Reis’in D�nya’n�n yuvarlak oldu�unu d��nmemesi olas�l�k dahilindedir. Ancak, Piri Reis, haritadaki notlarda Kolomb’un maceralar�ndan bahsetti�ine g�re (sf. 23 – 24) D�nya’n�n yuvarlak olmad��n� d��nd��n� s�yleyenlere biraz ��pheyle yakla�mam�zda fayda var. Bir defa �nerme [9], �nerme [8]’in do�rudan bir sonucu de�il. Haritan�n yuvarlak ��kmamas�na neden olan �ey, Piri Reis’in kulland�� projeksiyon tekni�i ya da Metin Soylu’nun haritay� tamamlamak i�in kulland�� y�ntem olabilir. Piri Reis Haritas�, portolan haritalar�na benziyor. Bu haritalar, haritan�n farazi merkez noktas�ndan ge�en sekiz ya da on alt� �izgiyle b�l�n�r. Dolay�s�yla, bu haritalar� olu�turan �izgilerin u� noktalar�n� birle�tirildi�inde kar��m�za onalt�gen ya da otuzikigen bir �ekil ��kar. Ama, bu, D�nya’n�n yuvarlak olarak d��n�lmedi�ini g�stermez. Ayr�ca, bu �izgiler bir daire olu�turacak bir �ekilde de birle�tirilebilirdi. Ger�ek �u ki, Metin Soylu’nun �al��mas�nda yuvarlak ��kmayan �ey haritad�r, D�nya’n�n kendisi de�il. Soylu burada neyin neyi temsil etti�ini birbirine kar��t�rm��. Hat�rlatal�m: Haritalar �� boyutlu D�nya’y�, iki boyutlu bir d�zlemde en az hatayla temsil etmeye �al��r. Haritan�n �ekli, �� boyutlu D�nya’y� amaca g�re en az hatayla temsil edebilmek i�in kullan�lan projeksiyon tekni�ine g�re de�i�ir. Yani, en iyi ihtimalle, Piri Reis Haritas�’n�n onalt�gen ��kmas�, Piri Reis’in, ama�lar� veriyken, haritadaki hatalar� en aza indirme iste�inin bir sonucudur.

D�nya’n� Merkezi: Kahire

Kitaptaki ilgin� iddialardan bir di�eri D�nya’n�n merkezinin Kahire oldu�unu s�yl�yor. Yazar, ABD Hava Kuvvetlerinin, Kahire’yi merkez alan bir haritas�ndan yola ��karak Amerikal� bilim adamlar�n�n d�nyan�n merkezinin Kahire oldu�unu daha yeni buldu�unu s�yl�yor. Sonra da diyor ki, Piri Reis Haritas�’n� tamamlay�nca g�rd�k ki, haritan�n merkezi de Kahire’dir. Burada, a�a��daki gibi bir ak�l y�r�tme egzersizi yap�l�yor: [10] D�nya’n�n merkezi Kahire’dir (sf. 107). [11] Piri Reis haritas�n�n tamamlanm�� halinde d�nyan�n merkezi Kahire’dir (sf. 108). [12] �nerme [10] ve [11] do�ru ise Piri Reis haritas� do�ru bir �ekilde tamamlanm��t�r.

�nerme [10] yanl��t�r. Kahire merkezli bir harita yap�labilece�i gibi, Ankara merkezli bir harita da yap�labilir. Bu t�r haritalar, d�nyan�n merkezi ile ilgili bilgiler vermez. Farazi bir merkeze g�re yap�lan harita projeksiyonlar�na “azimutsal projeksiyon” deniyor. Bu projeksiyona g�re yap�lan haritalardaki farazi merkez noktas� D�nya’n�n merkezini g�stermez.(bkz. not 3) Asl�nda yazar�n bu iddias� yukar�da bahsi ge�en C. Hapgood’un bir arg�man�na dayan�yor. Hapgood, Piri Reis Haritas�’n�n Kahire merkezli bir haritayla �nemli benzerlikler g�sterdi�ini s�yl�yor, ancak bu benzerlikleri D�nya’n�n merkezinin Kahire oldu�u iddias�na getirmiyor. Ama, hadi diyelim ki, Metin Soylu �ok gizli bir bilgiye ula�m�� ve D�nya’n�n merkezi ger�ekten de Kahire. B�yle olsa bile �nerme [11] do�ru de�il. Kitab�n 102. sayfas�ndaki tamamlanm�� Piri Reis haritas�na bak�nca g�r�yoruz ki, tamamlanm�� haritan�n merkezi Kahire de�il, Kahire’nin daha g�neyinde bir yer. Bana g�re, yakla��k olarak �ad ile Sudan aras�nda bir yer. Piri Reis haritas�n�n merkez noktas�n�n Syene (bug�nk� Aswan) oldu�unu iddia edenler var. Bu m�mk�n olabilir ��nk� Syene, Erastosthenes’in yenge� d�nencesi �zerinde oldu�unu d��nd�� bir kent. Erastosthenes g�ne�in ��klar�n�n Syene ile Alexandria’ya farkl� a��larla geldi�inden yola ��karak D�nya’n�n �evresini hesaplam��t�. Belki bu bilgi Piri Reis’in Syene’yi farazi merkez noktas� olarak almas�na neden olmu� olabilir. M�s�r yak�nlar�nda bir yeri merkez almas� pratik nedenlerle de a��klanabilir: Piri Reis, haritan�n merkezini deniz seferlerini yapt�� b�lgelere yak�n tutarak, bu b�lgeler i�in uzakl�klar ile ilgili sapmay� en aza indirgemek istemi� olabilir. Sonu� olarak, neresinden bakarsak bakal�m, Piri Reis D�nya’n�n merkezinin Kahire oldu�unu iddia etmi� olamaz. Zaten haritan�n merkezi de Kahire’nin g�neyinde bir nokta. Metin Soylu merkezi Kahire olmayan D�nya’n�n merkezinin Kahire oldu�unu iddia etmesi yetmiyormu� gibi, merkezi Kahire olmayan Piri Reis Haritas�’n�n merkezinin Kahire oldu�unu da iddia etmi�. Bu ba�lamda, yazar�n ak�l y�r�tme egzersizinin ba�ar�l� oldu�unu s�ylemek g��.

Gerek�elendirme

Yazar, D�nya’n�n onalt�gen oldu�u iddias�n� gerek�elendirebilmek i�in temeli olmayan ba�ka �nermeleri de devreye sokmak zorunda kalm��. S�ras�yla �u iddialarda bulunmu�: [13] Piri Reis havak�reyi ve suk�reyi yok saym��t�r (sf. 110). [14] D�nya’n�n d�n�� hareketini neredeyse s�f�ra indirgemeyi ba�arm��t�r (sf. 110). [15] “D�nya’n�n uzaydaki uzakl�k-yak�nl�k kavram� �zerinde matematiksel bir dizayn yaratm��t�r” (sf. 110). [16] B�ylece, Piri Reis, D�nya’n�n �eklinin onalt�gen oldu�unu bulmu�tur. Bir kez daha hat�rlatal�m ki D�nya’n�n onalt�gen oldu�unu iddia eden Piri Reis de�il Metin Soylu. Ama arg�man�n gidi�at� a��s�ndan Piri Reis’in D�nya’y� onalt�gen �eklinde kesilmi� bir ceylan derisine �izdi�ini varsaymam�zda hi�bir sak�nca yok.

Standart bir haritada havak�re g�r�nmez. Havak�re olmasa da hava olaylar� meteorolojik haritalarda g�r�lebilir. Suk�re ise hemen hemen her haritada yer al�r – ancak, k�re �eklinde de�il. Piri Reis Haritas�’nda da hava olaylar� yok, ama denizler g�sterilmi�. Bu sebeple, Piri Reis havak�re ve suk�reyi yok saym��t�r �nermesi basit anlam�yla garip bir �nermedir. Burada, yazar, D�nya’n�n �eklinin asl�nda onalt�gen oldu�u iddias�n� gerek�elendirmeye �al��yor. Demeye �al��yor ki ‘e�er hava ve su k�reyi kald�rabilseydik, D�nya’n�n onalt�gen oldu�unu g�rebilirdik’ (sf. 114).

[14] ve [15] numaral� �nermelerin ne anlama geldi�i konusunda fikir �retmek g��. Belki �unu s�yleyebiliriz: Metin Soylu, kitab�n ba��nda Piri Reis Haritas�’nda Arjantin’in ucunun k�vr�ml� olmas�n�n nedenini a��klarken diyordu ki, ‘d�nyan�n d�n�� nedeniyle uzaydan bak�ld��nda Arjantin’in ucu b�yle g�z�kmektedir’ (sf. 74). �imdi de gelmi� diyor ki “D�nya’n�n d�n�� hareketini neredeyse s�f�ra indirgemeyi ba�arm��t�r” (sf. 110). Ke�ke kitab� yazmaya ba�lamadan �nce bir karar verseymi�.

Geoid – Jeoid – Onalt�gen

�imdi daha da ilgin� bir noktaya gelelim. Aynen aktar�yorum:

“D�nya Bilim Kurulu�lar� ilk incelemelerinde D�nya’n�n asl�nda Jeoid oldu�unu
tespit etmi�tir.

Jeoid = Sonsuzgen

Ancak Jeoid’i ifade
edebilmemiz i�in “Jeoid tane” (yani sonsuzgen tane) form�l yaz�lmas�
gerekecekti. Bu da teknolojik a��dan 21. y�zy�lda ba�ar�lamam�� oldu�undan
Jeoid’i Geoid’e d�n��t�r�p ek bir form�l ile hesap
etmi�lerdir.

��te Piri Reis’in Haritas�’n�n tamamland��nda ortaya
��kan onalt�genlik yap� asl�nda Jeoid’in ana par�as�d�r. Piri Reis Jeoid’i
onalt�genlik bir yap�ya indirgemeyi ba�arm��t�r. D�nya’da da Jeoid kavram�n� ilk
ortaya ��karan Piri Reis’tir. Piri Reis, bug�nk� NASA’n�n seviyesine hen�z 1513
y�l�nda ula�m��t�r.” (sf. 114)

Bu t�r bir ak�l y�r�tmeye verilebilecek en iyi isim san�r�m �udur: YANLI� Y�NDE KUANTUM SI�RAMA. Birincisi, ‘Jeoid’ kelimesi ‘Geoid’in T�rk�e’sidir. Yani, yabanc� bilim adamlar� bir �eyler yapmay� beceremeyip Jeoid’i Geoid’e �evirmemi�lerdir. Bu, muhtemelen yazar�n okudu�u de�i�ik metinlerde bu terimlerin her ikisinin de kullan�lmas�ndan kaynaklanan bir yan�lg�. �kincisi, onalt�gen �eklinin Jeoid dedi�imiz �eyle yak�ndan uzaktan hi�bir alakas� yoktur. Jeoid (merkez ka� kuvveti sebebiyle) tepeden bas�lm�� yanlardan �i�mi� bir d�nya �eklini ifade ediyor ve fizik kanunlar�na dayanan bir kavram. Yazar, en iyi ihtimalle onalt�gen �eklinin Jeoid’i en iyi �ekilde temsil etti�ini s�yleyebilir. Bundan daha fazlas�n� iddia edebilecek bir zemini yok.

Mant�k

Yazar�n ak�l y�r�tme egzersizlerinden biri de haritalar�n D�nya’y� temsil etmedeki ba�ar�s�yla ilgili. Yine aynen aktar�yorum:

“D�nya yuvarlak …………………........ Haritalar yanl��
D�nya’n�n X olmas� gerekir ki …..... Haritalar do�ru olsun

Yukar�daki denklemde X olan yere onalt�gen geldi�i takdirde D�nya’daki t�m haritalar do�ru olacakt�r. ��nk� Piri Reis haritas� ger�ek bir haritad�r.” (sf. 117)

�imdi biraz Metin Soylu gibi d��nmeye �al��al�m: E�er yukar�daki ��karsama do�ruysa �u �nermeler de do�ru olmal�: (a) Haritalar yanl��sa D�nya yuvarlak de�ildir. (b) Haritalar�n do�ru olmas� i�in D�nya’n�n �eklinin de�i�mesi gerekir. (c) D�nya onalt�gen ise b�t�n haritalar do�ru olur!

San�r�m Metin Soylu’nun nas�l bir yan�lg� i�inde oldu�u ortada. Haritalar d�nyay� ger�ek�i ve i�e yarar bir bi�imde temsil edebilmek i�in yap�l�r, haritalar�n iki boyutlu olmas�ndan kaynaklanan hatalar� yok edebilmek i�in D�nya’n�n �ekliyle ilgili g�r��m�z� de�i�tirmemiz gerekmez. Ayr�ca e�er Piri Reis Haritas�’n�n tamamlanm�� hali D�nya’n�n �ekliyle ilgili ger�ekleri s�yl�yorsa yani e�er D�nya ger�ekten de onalt�gen ise, o zaman, yine Metin Soylu gibi d��nerek, �unlar� da s�yleyebiliriz: (�) D�nya ger�ekten de onalt�gendir. (d) E�er (c) ve (�) �nermeleri do�ruysa b�t�n haritalar do�rudur. (e) E�er (d) do�ruysa, tek do�ru haritan�n Piri Reis haritas� oldu�unu s�yleyemeyiz. (f) Tek do�ru harita Piri Reis haritas� de�ilse, Piri Reis haritas�n�n herhangi kayda de�er bir �zelli�i yoktur.

G�r�ld�� gibi Metin Soylu’nunkine benzer bir ak�l y�r�tme ile Piri Reis haritas�n� �nemsiz hale getirdik!

Piri Reis’in �tibar�

�zetlemek gerekirse, bu kitap istemeden de olsa, Piri Reis’e, bilime ve tarihe hakaret etmektedir. Piri Reis haritas�n�n �nemi d�nyaca kabul g�rm��t�r. ��nk�, Piri Reis �st�n denizcilik bilgisi ve haritac�l�k tekni�iyle kendisinden �nce yap�lm�� nemli haritalardaki bilgileri birle�tirmi� ve onlardaki �eli�kileri ay�klayarak d�nemin en kapsaml� ve d�zg�n haritas�n� yapm��t�r. Ama e�er biz, Metin Soylu’nun yapt�� gibi, NASA’ya mektup g�ndererek “D�nya onalt�gendir” dersek ya da NASA’n�n D�nya’n�n �ekliyle ilgili a��klamalar�n�n Metin Soylu’nun ara�t�rmalar�na dayand��n� iddia edersek (bkz. Anadolu Gen�lik Dergisi, Nisan 2003) Piri Reis’in bize kazand�rd�� t�m itibar� kaybederiz.

Son olarak, kitapta Cinemascope (..:::Cinemascope:::..) adl� �irketin kitab�n filmini yapaca�� iddia ediliyor. Onlara tavsiyem, illa ki Piri Reis Haritas� ile ilgili bir film �ekmek istiyorlarsa, Piri Reis Haritas� �zerindeki tart��malar ile ilgili bir belgesel �ekmeleri.

Notlar:
[1] Piri Reis haritas� ile ilgili “garip” iddialar� ��r�ten bir yaz�y� (�ngilizce) �u adreste bulabilirsiniz: http://xoomer.virgilio.it/dicuoghi/Piri_Reis/PiriReis_eng.htm
[2] �rne�in, Profes�r Steve Dutch Piri Reis haritas�ndaki bir �ok hatay� g�steriyor. http://www.uwgb.edu/dutchs/PSEUDOSC/PiriRies.HTM
[3] Azimuthal porjeksiyon ile ilgili daha fazla bilgiye �u adresten ula�abilirsiniz: http://www.progonos.com/furuti/MapProj/Normal/ProjAz/projAz.html

H�ncal Ulu�'un kitap ile ilgili yaz�s�: http://www.sabah.com.tr/2005/08/31/yaz02-10-134.html
</SPAN>

posted by N. Emrah AYDINONAT at Cuma, Eyl�l 16, 2005

lionhead

5 Temmuz 2006 23:25

Gelenbevi �smail Efendi

Vikipedi, �zg�r ansiklopedi

Jump to: navigation, search
Gelenbevi �smail Efendi (1730 - 1790) matematik�i.
1730 y�l�nda �imdiki Manisa'n�n Gelenbe kasabas�nda do�an Gelenbevi �smail Efendi, Osmanl� �mparatorlu�u matematik�ilerindendir. As�l ad� �smail'dir. Gelenbe kasabas�nda do�du�u i�in ikinci ad� onun bu do�du�u kasabadan gelir. Daha �ok Gelenbevi ad�yla �n kazanm��t�r.
�nce, kendi �evresindeki bilginlerden ilk bilgilerini alm��t�r. Daha sonra, ��renimini tamamlamak �zere �stanbul'a gitmi�tir. Burada, �ok de�erli ve k�lt�rl� ��retmenlerden yararlan�p matematik bilgisini olduk�a ilerletmi�tir. M�derrislik s�nav�na kazananarak 33 ya��nda m�derris olmu�tur. Bundan sonra kendisini t�m�yle ilme verip �al��malar�na devam etmi�tir.
Gelenbevi, eski y�ntemle problem ��zen son Osmanl� matematik�isidir. Sadrazam Halil Hamit Pa�a ve Kaptan-� Derya Cezayirli Hasan Pa�a'n�n istekleri �zerine, Kas�mpa�a'da a��lan Bahriye M�hendislik Okulu'na altm�� kuru�la matematik ��retmeni olarak atand�. Bu atama ona parasal y�nden bir rahatl�k getirdi.
Hakk�nda ��yle bir �yk� anlat�l�r: 'Baz� silahlar�n hedefi vurmamas�, padi�ah III. Selim'i k�zd�rm�� ve bunun �zerine Gelenbevi'yi huzuruna �a��rarak ona uyar�da bulunmu�tur. Gelenbevi bunun �zerine hedefe olan uzakl�klar� tahmin ederek gerekli silahlardaki d�zeltmeleri yapm�� ve toplar�n hedefi vurmalar�n� sa�lam��t�r. Gelenbevi'nin bu ba�ar�s� padi�ah�n dikkatini �ekmi� ve padi�ah taraf�ndan �d�llendirilmi�tir.
Gelenbevi, T�rk�e ve Arap�a olmak �zere tam otuz be� eser b�rakm��t�r. T�rkiye'ye logaritmay� ilk sokan Gelenbevi �smail Efendi'dir.

lionhead

22 Temmuz 2006 23:11

ROBOT

Robot" s�zc��n� ilk olarak Karel Capek adl� �ekoslovak bir yazar 1921'de yazd�� RUR (Rossum's Universal Robots) adl� tiyatro oyununda kullanm��t�r. �ekoslovak�a'da "robota" s�zc�� "zorla �al��t�r�lan i��i" demektir.

Fakat robot fikri 3000 sene �ncesine kadar uzan�r. Homeros �lyada adl� eserinde hareketli ��ayakl�lardan bahsetmektedir. Jason ve Argonotlar adl� Eski Yunan efsanesinde de Talos adl� dev bronz n�bet�i kar��m�za ��kar. Bu dev, tanr�lar taraf�ndan Girit adas�n� yabanc�lardan korumak �zere "programlanm��t�r." Bir hint efsanesinde de hareket eden mekanik fillerden bahsedilmektedir. Eski M�s�rl�lar yapt�klar� tanr� heykellerine mekanik kollar eklemi�lerdir. Bu heykeller, tanr�lardan ilham ald�klar�na inan�lan rahipler taraf�ndan hareket ettirilirlerdi.
�lk dijital bilgisayar ve g�n�m�zde de hala kullan�lmakta olan abak�s M.�. 1000 y�llar�nda Hindistan' da geli�tirilmi�tir.

�ekil: Abak�shttp://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img1.gif

�lk otomasyon kavram�n� Aristo'nun ortaya att�� kabul ediliyor. M.�. 4. y�zy�lda ��yle yazm��: "E�er her ara� kendi i�ini g�rebilseydi, insan eline ihtiya� duymadan mekik kendi dokuyabilse, lir kendi �alabilseydi, y�neticilerin elemanlara ihtiyac� kalmazd�."
M.� 300'l� y�llarda m�hendisler suyla �al��an otomatlar� yaratt�lar. Otomat�n buradaki tan�m� "kendi kendine hareket eden, insan veya hayvanlar�n davran��lar�n� taklit eden makina". Bu d�nemde �skenderiye'li Hero, Herk�l' �n bir ejderhay� okla �ld�r��n� ifade eden bir otomat yapt�. M.�. 250'de �skenderiye'li mucit Ctesibius suyla �al��an bir saat mekanizmas� yapt�. Bu icad�n �nayak oldu�u otomatlar ilk nesil robotlar say�labilir. Otomatlar�n �o�u basit saat zembere�i ile �al��an s�s ve oyuncaklard�.

�ekil: �skenderiye'li Hero'nun Otomat�http://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img2.gif

1350 y�l�nda Strazburg'daki katedralin tepesine otomatik bir horoz yerle�tirilmi�ti. Her g�n ��le saatinde kanatlar�n� ��rparak �t�yordu. 1947'de Venedik'te San Marco meydan�ndaki b�y�k saat kulesine iki dev zango� yap�ld�. Ayn� d�nemde Eb-�l-�z-el-Cezeri adl� bir Arap otomatlar hakk�nda bir kitap yazd�. Kitapta �ama��r teknesini doldurup bo�altabilen otomatik bir Arap kad�n� resmediliyordu.
17. ve 18. y�zy�lda Aprupa'da robotlar�n baz� �zelliklerine sahip olan �ok �e�itli otomatlar yap�lm��t�r. Bunlar �o�unlukla insan veya hayvan hareketlerini taklid eden mekanik oyuncaklard�. Bu otomatlar�n ortak �zellikleri ��yledir.

E�lence amac� ile tasarlanm��lard�. �nsanlar bu oyuncaklar�n �al��ma prensipleri veya mekanizmalar� ile de�il daha �ok g�r�nt�leriyle ve marifetleriyle ilgileniyorlard�.
Sadece belli bir g�revi yerine getirmek i�in mekanik olarak programlanm��lard�. Ba�ka bir i� yapabilmeleri i�in s�k�l�p ba�tan yap�lmalar� gerekliydi.
Alg�lay�c� veya dedekt�r benzeri ayg�tlar ta��m�yorlard� ve �evrelerine bir tepki veremiyorlard�.

Bu otomatlara halk�n ilgisi olduk�a b�y�kt�. �nsanlar sadece bu oyuncaklar� g�rmek i�in uzun yolcuklar yapmay� g�ze al�yorlard�. Krallar ve imparatorlar bu tip insan taklidi mekanik sanat eserlerinin sunulmas�ndan memnuniyet duyuyorlard�. Bu sebeple yetenekli bir�ok bilim adam� bu alanda �al��ma yapmay� tercih etmi�tir.
1700'l� y�llar�n ortalar�nda, Jacques de Vaucanson, insan boyunda bir�ok otomat yapm��t�r. Bunlardan biri lastik dudaklar�n�n ve parmaklar�n�n haraketini kontrol ederek fl�te hava �fleyebilen ve t�pk� bir m�zisyen gibi fl�t �alabilen bir otomatt�. Bu otomat�n repertuar�nda 12 melodi vard�.
1769 y�l�nda, Wolfgang Von Kempelen'in satran� oynayan robotu olduk�a ilgi �ekti. Ancak daha sonra i�ine yerle�tirilen bir �ocuk taraf�ndan kontrol edildi�i anla��ld�. Bu sahte robot giri�imi otomatlar�n o d�nemde olduk�a pop�ler oldu�unun bir g�stergesi.
1774'de Droz tarihteki en karma��k otomatlardan birini geli�tirdi. "Otomatik sekreter" 40 harf uzunlu�unda bir mesaj� kalemle yazabiliyordu. Droz'un yapt�� bir ba�ka otomat da oyuncak bir piyano �alabiliyordu.
1801'de Marie Jacquard numerik olarak kontrol edilebilen ilk makineyi, delikli kartlarla dokunacak desenin kontrol edilebildi�i mekanik dokuma tezgah�n� icat etti.
1805'de Maillardet yaylarla �al��an, resim �izebilen, �ngilizce ve Frans�zca yazabilen bir otomat yapt�. Al��lagelmi�in d��nda bir haf�zas� ve milimetrik denilebilecek hareketleri vard�. Otomat be� sat�rl�k Frans�zca bir �iiri kalemle �ok d�zg�n bir �ekilde yazabiliyordu. Otomat�n bir resimde de limanda demirlemi� �� gemi b�t�n ayr�nt�lar�yla �izmi�ti. Bu otomat bir yang�nda zarar g�rm�� ve kimli�i kaybolmu�tu. Daha sora Philedelphia'da Franklin Enstit�s�'nde yeniden restore edilmi� ve tekrar �al��t�r�ld��nda yazd�� iirin sonuna ekledi�i "Ecrit par L'Automaton de Maillardet" (Maillardet'nin otomat� taraf�ndan yaz�lm��t�r) yaz�s� sayesinde kimli�i yeniden a��a ��km��t�r.

�ekil: Maillardet'nin otomat�http://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img3.gif

1876 D�nya Fuar�'nda ger�ek insan boyunda otomatik ressamlar, iskambil sihirbazlar� ve �flemeli aletler �alan m�zisyenler b�y�k izleyici kitlelerini e�lendirdiler. Birka� y�l i�inde, Thomas Edison "fonograf" adl� icad�n�n k��lt�lm�� bir halini kullanarak me�hur konu�an bebe�i tasarlad�. 1890'larda Nikola Tesla ilk uzaktan kumandal� ara�lar� geli�tirdi.
1928'de Londra'da elektrikle �al��an bir robot yap�ld�. Elektrik motoru, elektrom�knat�slar, makaralar, �arklar i�ermesine ra�men bu robot yaln�zca kendi i�inde hareketliydi, yani gezemiyordu, sabit bir eri�im sahas� ile s�n�rl�yd�.
1930'lu y�llarda u�ak tasar�mc�lar� u�aklar i�in otomatik pilotu tasarlad�lar. Bunlara Avrupa'da robot pilot deniliyordu. Ayn� d�nemde ilk olarak sprey boya ile duvarlar� boyayan end�striyel robotlar yap�ld�. Bu makinalar verilen bir g�revi yerine getirebilmek i�in �nce bir al��t�rma ve e�itim evresinden ge�iyorlar, bu evrede yapt�klar� hareketlerin bilgilerini kaydediyorlar ve daha sonra bu kayd� kullanarak hareketleri tekrar ediyorlard�.
1940'larda Westinghouse yatay d�zlemde ba��ms�z olarak t�m�yle hareket eden iki robot yaratt�. "Electro" adl� robot, dansediyor, 10'a kadar say�yor, sigara i�iyor ve yeni Westinghouse �r�nlerini tan�t�yordu. Arkada�� robot k�pek de yan�nda y�r�yor, arka bacaklar� �zerine kalk�yor ve havl�yordu.
Hi�bir insan m�dahalesi olmadan, �evresindekileri alg�lay�p tepki vermek �zere programlanabilen ilk robot yapay zeka labaratuvarlar�nda alg�lama ve g�rme ile ilgili teorileri test edebilmek amac� ile tasarlanm��t�r. Bu tip �al��malardan biri de 1940'l� y�larda Shannon geli�tirdi�i labirent ��zebilen bir faredir. Bu fare basit bir ��renme algoritmas� ile �al��yordu.
1953 y�l�nda Grey Walter robot bir kaplumba�a geli�tirdi. Oval �ekilli bu kaplumba�an�n hareket etmesi ve y�n de�i�tirmesi iki motorla sa�lan�yordu. Kaplumba�a, ufak noktasal ��k kaynaklar�n�n yerle�trildi�i karanl�k bir odada ��k dedekt�rleri ile �� alg�lay�p, ��k �iddetine ba�l� olarak ��k kayna��na d��ru y�neliyor veya ��k kayna��ndan uzakla��yordu. Kaplumba�a ayn� zamanda enerjisi azal�nca priz bulup kendisini �arj edebiliyordu.

�ekil: Kaplumba�ahttp://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img4.gif

1953'te Japon firmas� Seiko farkl� tipdeki bir�ok saat par�as�n�n montaj�n� yapan minyat�r bir robot geli�tirdi.
1954'te George Devol ilk bilgisayar kontroll� end�striyel robotun patentini ald� ve Joeseph Engleberger ile birlikte Unimation �irketini kurarak General Motors'a �retim hatt� i�in g��l� robot kollar �retmeye ba�lad�lar. B�ylece end�striyel robot devrimi ba�lam�� oldu. Amerikal� mucit Devol' �n iki icad� modern robotlar�n geli�imde b�y�k rol sahibi olmu�tur. Bunlardan biri elektrik sinyallerini magnetik olarak kaydeden ve daha sonra bu kayd� tekrarlayarak bir makinay� kontrol edebilen bir ayg�tt�.
1960'lar�n sonlar�nda ara�t�rmac�lar "Shakey" ad�nda bilgisayar kontroll� bir robot geli�tirdiler. Shakey etraftaki e�yalara �arpmadan odalar aras�nda dola�abildi�i gibi, sesli komutlara g�re tahta kutular� �st�ste dizebiliyordu. Hatta kutular�n d�zg�n durup durmad��n� kontrol ediyor, gerekirse d�zeltiyordu. Bir defas�nda, Shakey'e y�ksek bir platformdaki bir kutuyu a�a�� itmesi s�ylenmi�ti. Shakey kutuya yeti�emiyordu ama oraya ��kmas�na yarayacak bir e�ik d�zlemi platformun yan�na itti, e�ik d�zleme t�rmanarak yukar� ��kt� ve kutuyu a�a�� itti.

�ekil: Shakeyhttp://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img5.gif

Hughes Aircraft adl� u�ak �irketi 1960'da "Mobot"lar� �retti. Mobotlar tamamen uzaktan kumandal� makinalard�. �n�aat, kimyasal denemeler ve n�kleer reakt�rler gibi, insanlar�n bulunamayaca�� ortamlarda veya yapamayaca�� i�lerde, radyo dalgalar� ve kamera yard�m�yla insanlar taraf�ndan uzaktan y�netiliyorlard�. Yine 1960'larda General Electric taraf�ndan tasarlanan ve ayaklar� �zerinde 7 km/saat h�zla y�r�yebilen tonlarca a��rl�ktaki "Y�r�yen Kamyon" bilgisayar beyinli ilk ayakl� ara�t�r.

�ekil: Y�r�yen Kamyonhttp://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img6.gif

1970 y�l�nda Lunokohod 1, insans�z bir Rus arac�, d�nyadan kumanda edilerek ay�n y�zeyinde ke�if gezisi yapt�. 1976 y�l�nda NASA Viking 1 ve Viking 2 ara�lar� Mars y�zeyinden �rnekler toplad�lar. Yine ayn� y�l Standford �niversitesi'nde Standford Kolu olarak bilinen ve elektrikle �al��an bir robot kol geli�tirildi.

�ekil: Stanford Koluhttp://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img7.gif

1973'de Richard Hohn bir mini bilgisayar taraf�ndan kontrol edilen ilk ticari bilgisayar� geli�tirdi. ad�ndaki bu robot hydrolik bir hareket mekanizmas� ile 100 kiloya kadar a��rl�k kald�rabiliyordu.
1977 y�l�nda Stanford Ara�t�rma Enstit�s�, �al��an bir robot g�rme sistemi geli�tirdi.
Hareketli robotlar alan�nda di�er bir �nemli geli�me de Odetics �irketinin 6 bacakl� deneysel robotudur. "Functionoid" adl� bu robot belirli b�ceklerin ve insanlar�n bacak yap�lar� incelenerek tasarlanm��t�r.
1980'de yay�nlanan Engelberger'in kitab�na g�re piyasada robot �reten dokuz Japon, dokuz Avrupa ve d�rt Amerikan �irketi vard�. 1980'lerde art�k iyice b�y�m�� olan robot end�strisi her ay yeni kurulan robot �irketleriyle canl� bir �ekilde ilerlemeyi s�rd�rd�.
Bug�n robotlar ev i�lerinde bile insanlara yard�mc� olabiliyorlar. Bunun iyi bir �rne�i Arok adl� robot. Yerleri s�p�rmek, k�pe�i gezdirmek, a��r e�yalar� kald�rmak gibi 36 i�lev ger�ekle�tirebiliyor. Hero adl� robot �ocuklarla oyun oynayabiliyor, bek�ilik yapabiliyor. Robotlar fiziksel engellilere de yard�mc� oluyor. Palo Alto'da geli�tirilen ve sesle komut verilen hizmet�i robotun yapabildiklerinden baz�lar� yemek haz�rlamak, servis yapmak, masadaki dosyalar� getirmek, �izim yapmak ve kitap sayfas� �evirmek.

�ekil: Furbyhttp://robot.cmpe.boun.edu.tr/593/history/img8.gif

Robotlar�n kullan�m� yaln�z "i� yapt�rmak" ile de s�n�rl� de�il. Sony'nin robot k�pe�i Aibo'yu sat�n alanlar sokaklarda gezdirmeye ba�lad�lar bile. Yeni nesil, robot oyuncak Furby ile b�y�yor. Bug�nk� yeniliklerin ��nda �yle g�r�n�yor ki, robotlar g�nl�k hayat�n "vazge�ilmez ihtiya�lar�" aras�nda yerlerini almak �zere.

�ekil: Aibo

lionhead

22 Temmuz 2006 23:16

�nsanlar, yarat�c�l�klar�n�n �afa��ndan beri, a��r, tehlikeli, s�k�c� ya da tiksindirici i�lerin �stesinden gelmek i�in daima marifetli aletler icat etmi�ler. Bu d�rt� ile robotlar alan�nda doruklara ula��lm��. Bilim adamlar�, bilim kurgunun bu mekanik taraf�na y�nelik yarat�c�l�klar�nda olduk�a yol alm�� durumdalar.
http://www.bilimkurgu2000.com/images/Yazarlar/325_1.jpgSonu� olarak, �a�da� d�nyada yar� zeki cihazlar�n say�s� h�zla art�yor. Varl�klar�n�n pek de ay�rd��nda olmad��m�z bu cihazlar hemen her alana n�fuz ederek insanlar� bir�ok a��r ve s�k�c� i�ten kurtar�yor. Fabrikalar�m�z, robot montaj kollar�n�n ritimlerini m�r�ldanmakta. Banka i�lemlerimiz muameleden sonra al��la gelmi� kibarl�kla te�ekk�r eden otomatik vezne makineleri taraf�ndan yap�lmakta. Metro trenleri, yorulmak bilmeyen robot s�r�c�ler taraf�ndan y�nlendirilmekte. Maden kuyular� otomatik k�stebekler taraf�ndan kaz�lmakta ve n�kleer kazalar radyasyona dayan�kl� robot i��iler taraf�ndan temizlenmekte. Bunlar 1920 y�l�nda “robot” terimini (�ekce’de ‘robota’ s�zc��, angarya i� anlam�na gelir) bulan �ek oyun yazar� Karel Capek’ in �ng�rd�� kullan�m alanlar�na benzer i�ler.
http://www.bilimkurgu2000.com/Bilimsel/resimler/BY9.as1.jpgGeli�meler ivme kazand�k�a, deneysel �al��malar rekor denilebilecek bir h�zla g�nl�k hayattaki yerlerini al�yor. Ge�ti�imiz g�nlerde NASA’n�n Mars arac�, Sojourner, K�rm�z� Gezegen’ in y�zeyinde a��r a��r ilerlerken m�hendisler biraz de�i�tirilmi� bir modelini daha k��k ve g�nl�k bir i� i�in D�nya’ da deniyorlard�. 440 d�n�ml�k bir yonca tarlas�n� ba��nda durmadan bi�mek i�in tasarlanan robotlar s�nan�yordu. G�ne� enerjisi ile �al��an ve kendi kendini y�nlendiren �im bi�me makinalar� �u anda piyasadalar. NASA robot cihazlar program�n�n y�neticisi Dave Lavery diyor ki, benzer aletler i�in olu�an talepler �u anki end�striyel robot pazar�n�n (t�m d�nyada 650000 end�striyel robot �al��makta) d�rt kat�na ula�abilir.
http://www.bilimkurgu2000.com/Bilimsel/resimler/BY9.as2.jpgBa�ka yenilikler de kullan�c�lara, becerilerini geni�letmeyi vaat ediyor. Mikromekanik ve elektronik cihazlardaki s�rekli k��lme sayesinde, art�k baz� beyin ve kemik ameliyatlar�n�, milimetreden daha k��k hassasl�kta yapabilen, robot sistemleri varyetkin bir cerrah�n elleriyle yapabilece�inden �ok daha hassas ve kesin. Bunun yan�nda, uzaktan kumanda teknikleri de insanlar� tehlikelerden daha uzak tutacak. 1994’te Dante adl�, 3 m’lik NASA ara�t�rma robotu, video kameradan yap�lm�� g�zleri ve �r�mce�e benzeyen sekiz baca��yla Alaska volkanlar�ndan birinin tehlike dolu s�rtlar�n� a�arken teknik ekip ise 3300 km �tedeki California’ dan Dante’nin volkana ini�ini uydu arac�l��yla izleyip y�nlendiriyordu.
Ancak robotlar, sa�lad�klar� kolayl�klar�nda bir a�ama daha ilerleyeceklerse daha az insan denetimi ile �al��abilmelidir ve kendi kendilerine en az�ndan birka� karar verebilmeliler. “Bir robota belirli bir hatan�n �stesinden nas�l gelinece�ini anlatabiliyorken” diyor Leverv “hen�z dinamik bir d�nya ile g�venilir bir ili�kiye ge�ecek gerekli ‘sa�duyu’ yu veremiyoruz. ��te bu nedenle, Y�ld�z Sava�lar� ve Uzay Yolu’nda oldu�u gibi, Mozart �alabilen, bilye oynayabilen ve yarat�c�s� ile d��nme yar�� yapabilen, insan benzeri, inan�lmaz androidlerimiz yok.”
Yapay Zeka (Artificial Intelligence -AI) ara�t�rmalar� ger�ekten de �ok karma��k sonu�lar vermi�tir. 1960’lar ve 1970’lerde ilk hevesin verdi�i iyimserli�e ra�men, transist�rlerin ve mikroi�lemcilerin, insan beyninin i�leyi�ini 2000 y�l�ndan �nce taklit edemeyece�i anla��l�nca ara�t�rmac�lar da son zamanlardaki �ng�r�lerini, y�zy�llar olmasa da on y�llar mertebesinde ileriye atm�� durumdalar.
D��n�� modelleme giri�iminde, insan beynindeki yakla��k y�z milyar n�ronun tahmin edilenden �ok daha h�nerli oldu�u, -insan alg�lay��n�n da daha karma��k oldu�u anla��lm��t�r. Kontroll� bir fabrika ortam�nda, bir makine panosundaki milimetreden daha k��k bir kaymay� dahi fark edebilecek robotlar yap�lm��t�r. Ancak insan zekas�, ani de�i�en bir g�r�nt�y� alg�layabilir; bir anda d�neme�li orman yolunun kenar�ndaki da� faresini ya da kalabal�kta ��pheli bir y�z� ay�rt eder ve g�r�nt�n�n y�zde doksan sekizlik ilgisiz k�sm�n� �nemsemez.
B�yle bir beceriyi d�nyadaki en geli�mi� bilgisayar sistemleri bile g�steremezken bunu nas�l yapabildi�imizi, beyin �zerine �al��malar yapan bilim adamlar� dahi hen�z ��zm�� de�il.
http://www.bilimkurgu2000.com/Bilimsel/resimler/BY9.as3.jpgCarnegie Mellon �niversitesi’nin �nl� Robot Cihazlar Enstit�s�’nden Chuck Thorpe “Zeki bir robotun kalitesinin g�stergesi, alg�lama-d��nme-davranma d�ng�s�d�r. Ve en zor k�sm� da ‘alg�lama’ d�r” diyor.
�nsan beyninin �st�nl��, belirsizlik durumlar�nda kendini g�steriyor. AI i�in de en b�y�k problem, beynin, nas�l d�� d�nyaya ait bir g�r�nt�y� alg�lad��n� ve onu de�i�en durum ve ko�ullarla nas�l ili�kilendirdi�ini modellemek. �imdiye dek en �nde gelen laboratuarlar bile 12 ayl�k bir �ocu�un kendili�inden yapt�klar�n� -dengede durmay� ��renmek, dik y�r�mek, yerdeki koyu bir g�lge ile delik aras�ndaki fark� bilmek- bir robota yapt�rmay� ba�arm�� de�iller.
Bununla birlikte bilgi kuramc�lar�, beyin �zerine �al��an bilim adamlar� ve bilgisayar uzmanlar� h�nerlerini birle�tirerek robotlara, canl� benzeri bir zeka kazand�rma yollar�n� buluyorlar.
Y�ntemlerden biri, geleneksel, elektronik devrelerdeki do�usal mant�k yap�s�ndan vazge�erek ger�ek bir beynin n�ronlar�n�n karmakar��k, kendili�inden d�zenleni�ine y�nelmek. Bu “sinir a�lar�”n�n programlanmas� gerekmiyor. Do�ru kar��l�klar� �reten elektrik yollar�n� g��lendirirken hata �reten ba�lant�lar� yok eden geri besleme sinyalleri sistemi ile kendi kendilerine ��reniyorlar. Sonunda a� kendini, belli s�zc�kleri telaffuz edebilen ya da belli �ekilleri ay�rt edebilen bir sisteme do�ru d�zenler.
Di�er alanlardaki ara�t�rmac�lar, g�n�n birinde �imdilik insanlar taraf�ndan y�r�t�len baz� i�leri, �rne�in hastabak�c�l��, makinelerin �stlenecekleri umuduyla, insanlarla robotlar aras�nda daha do�al bir ili�ki yaratmaya �abal�yorlar. Bu konu, ya�l�lar�n n�fus i�indeki oran�n�n h�zla artt�� Japonya i�in �zellikle �nemli. Bu nedenle, Tokyo Bilim �niversitesi’ndeki deney ekibi bir “y�z robotu”nun (yumu�ak plastikten, ger�ek boyularda ve sol g�z�ne video kamera yerle�tirilmi� bir kad�n ba��) prototipini geli�tirmi�.
Ara�t�rmac�lar�n amac�, etraflar�ndaki insanlar� rahats�z etmeyecek robotlar yaratmak. �al��malar�n� “y�z” �zerinde yo�unla�t�r�yorlar ��nk� duygusal mesajlar�n iletilmesinde en �nemli yolun y�z ifadeleri oldu�una inan�yorlar. Birisinin mutlu, korkmu�, k�zg�n ya da sinirli olup olmad��na karar verirken y�z ifadesini yorumlar ve o mesajlar� al�r�z. Nitekim, Japon robot da “bak�yor oldu�u” insan�n g�zlerinin, burnunun, ka�lar�n�n ve a�z�n�n konumundaki de�i�imleri alg�layarak i�inde bulundu�u duygusal durumu anlayacak �ekilde tasarlan�yor. Robot, belle�indeki “standart y�z ifadeleri veri taban�” ile kar��s�ndaki ifadeyi kar��la�t�r�p duyguyu tahmin eder. Sonra da kar��l�k olarak uygun d��en bir duygusal ifade, ufak bas�n� yast�k��klar�n�n ayarlanmas�yla plastik y�z�ne yerle�ir. T�pk� bilgisayar tasar�m�n�n, tek bir b�y�k bilgisayardan bireysel i� istasyonlar�na do�ru kaymas� gibi -ve tek i�lemcilerin de yerlerini, b�y�k problemleri par�alara ay�r�p o par�alar� e� zamanl� ��zen, diziler halindeki daha k��k birimlere b�rakmalar� gibi- bir�ok uzman, yar� zeki robot topluluklar�, toplamlar�ndan daha ileri bir toplu zeka ortaya koyabilir mi diye ara�t�r�yor. Ar� kovanlar� ve kar�nca yuvalar�nda i�ler bu t�r bir yakla��mla y�r�t�l�yor. Baz� ara�t�rma gruplar� da bir kar�nca yuvas�nda ki gibi birlikte �al��an minyat�r robot topluluklar�n�n, gezegenlere, iklimlerini ara�t�rmak i�in g�nderilebilece�ini ya da sanayi kurulu�lar�nda, tehlikeli durumlardaki borular� incelemek i�in kullan�labilece�ini ileri s�r�yorlar.
��lerin ters gitti�i on y�ll�k bir d�nemden sonra AI yanda�lar� yeniden iyimserler. Bununla beraber, insan akl�n�n karma��kl��n� taklit etmekten hala �ok uzaklar ve birka� kuramc� da makine zekas�n�n m�mk�n olmad��n� iddia ediyor. Bu arada, daha al��lm�� cihazlar o kadar b�y�k bir h�zla �retiliyor ki, bilim adamlar� “robot” terimini tan�mlamakta giderek zorlan�yorlar. Robot cihazlar�n sonunda alaca�� ekil ne olursa olsun, �n�m�zdeki y�zy�lda daha yetenekli aletler ve oyuncaklarla dolu bir d�nyada ya�ayaca��m�z kesin.

Mystic@L

22 Temmuz 2006 23:26

Fatih ve Bilim

Osmanl� Devleti,Fatih ile birlikte ger�ekten b�y�k bir imparatorluk kimli�ine kavu�mu�tur.Fatih Sultan Mehmet de bir imparatorluk bilincine ve k�lt�r�ne sahip bir padi�aht�r. “Devletin kurulu�undan Fatih’in tahta ��k��na (1451) kadar ge�en 150 y�ll�k bir d�nemde, m�sbet bilimlerin Osmanl� T�rkleri aras�nda �zel bir yere sahip bulunmad��, buna kar��l�k kelam, mant�k ve f�k�h�n Sel�uklu Medreseleri’nde oldu�u gibi okutulmaya devam edildi�i g�r�lmektedir. M�sbet bilimler alan�nda matematik ve astronomide Kad�zade-i Rumi ile t�pta Hac� Pa�a an�lmaya de�er eserler b�rakm��lard�r. Fatih ile birlikte m�spet bilimlerin de�ilse bile felsefi ve bilimsel d��n��n geli�ti�ine �ahit oluyoruz. �ocuklu�unda okumak ve yazmaktan pek ho�lanmad�� bilinen Fatih’in, h�k�mdar olarak d�neminin en b�y�k bilim koruyucular�ndan biri oldu�u g�r�lmektedir(A. Ad�var, OT� s:31). Ayr�ca ya�ad�� s�rece bilim ve felsefeye ilgi g�stermi�, bo� zamanlar�nda bilginlerle tart��maktan zevk duymu�tur. Devrinin tarihini yazm�� olan Kritovulos’g�re “padi�ah (Fatih) Yunanca’dan Arahp�a’ya �evrilmi� olan Felsefe eserlerin okur ve y�ce kat�nda bulunan bilginlerle bunlar �zerinde konu�ur, �zellikle Aristo felsefesi ve daha �ok Stoik felsefe ile me�gul olurdu.” Ayr�ca Plutarkhos’un �nl� Ki�ilerin Hayat� adl� eserinin Fatih’in emriyle T�rk�eye �evrilmi� oldu�una dair rivayet vard�r. Yine bir rivayete g�re Fatih’in emriyle G.M. Angiolello’nun Uzun hasan’�n hayat� hakk�ndaki eseri de T�rk�e’ye �evrilmi�tir. Onun emriyle T�rk�e’ye �evrilen ve bir n�shas� Ayasofya Kitapl��nda bulunan �nemli bir eser de Ptolemaios yani Batlamyus’un Co�rafya’s�d�r. Fatih’in bu eseri 1461'de Trabzon Rum �mparatoru ile birlikte kendisine esir d��m�� olan �nl� filozof, filolog ve ilah�yat�� Gorgios Amirutzes ile birlikte incelemi�tir.

Bu eserle birlikte biri d�nya haritas� olmak �zere 63 de harita vard�r. Fatih, 1465 yaz�nda bu eserle ciddi bir �ekilde ilgilenmi�, Amirutzes’e Arap�a’ya �evrimesini emretmi�tir. Bug�n Ayasofya Kitapl��’nda bulunan iki n�shadah biri, s�z� edilen eserin Yunanca’dan Fatih’in emriyle Arap�a’ya yap�lan �evirisini,�teki de Ptolemaios’un haritalar�n� i�ine almaktad�r. Bu vesile ile Fatih’in Saray Kitapl��’nda, i�lerinde s�z� edilenler d��nda Aristoteles, Homeros ve Hesiodos, Diogenes Laertios’un baz� eserlerinin re bulundu�u,�slam dilleri d��nda 587 eser bumlundu�unu belirtmemiz, bu konUda bir fikir vermeye yetecektir. ��te Fatih, Amirutzes ve o�lundan ba�ka bat�l� baz� bilgin ve sanat��lar� da etraf�nda toplam�� bulunuyordu. Bunlardan biri arkeoloji merakl�s� Anconal� Cyriacus idi. Cyriacus 1452-54 y�llar� aras�nda Fatih’in saray�nda bulunmu�tur. Bu ki�i �stanbul’a onunla birlikte girmi�tir. Fatih, Roma tarihi ve baz� ba�ka tarihleri Cyriacus’okutmakta idi (T�rkiye Tarihi 2 s:242).

�te yandan,Venedikli ressam Gentile Bellini ’nin 1479-80 y�llar�nda �stanbul’a gelerek sarayda ya�ay�p Fatih’in resimlerini ve bu arada ba�ka baz� resimler yapt�� bilinmektedir. Bellini’nin yapt�� Fatih’in resmi, bug�n Londra’da National Gallery’de bulunuyor. Ayr�ca Fatih’in,Venedik Cumhuriyetinden Veronal� ressam ve madalyac� Matteo di Patsi ’yi istedi�i ve bu iste�in hemen yerine getirildi�i de bilinmektedir. Ancak Paris Milli Kitapl��ndaki, �zerinde Fatih’in resmi bulunan g�m�� madalyay� onun yapt��n� belgelemek g�� g�r�nmektedir.

Bu vesile ile belirtmemiz gereken bir nokta da Fatih’in gen�li�inden beri din ve metafizik konular�na g�sterdi�i ilgidir. Bir �rnek olmak �zere Hurufi tarikat� dervi�lerine kar�� g�sterdi�i ilgi �zerinde durulabilir. Baz� Hurufi dervi�lerinin padi�ah�n iltifat�na mazhar olarak sarayda oturmaya ba�lamalar� �zerine Sadrazam Mahmut Pa�a 1474'te durumu Edirne M�ft�s� ve ��erefeli cami m�derrisi Fahreddin Acemi’ye anlatm�� ve padi�ah� Hurifili�e olan e�iliminden kurtarmak i�in bir �are bulunmas�n� rica etmi�ti. M�ft�,ilkin onlarla tart��m��, sonra da verdi�i bir vaaz�n arkas�ndan saraydan zorla ��kartarak onlar� diri diri yakt�rm��t�r. �te yandan Fatih’in metafizik meselelerin tart��lmas�ndan da ho�land�� anla��lmaktad�r. Zaman�n iki b�y�k bilgini Hocazade ile Molla Zeyrek, Tevhid konusunu padi�ah�n huzurunda tam alt� g�n tart��m��lard�r.

Fatih, �stanbul’un al�nmas�ndan sonra H�ristiyanl�kla da ilgilenmi�tir. Fetih s�ras�nda �stanbul patri�i bulunan ve Latin kilisesine kar�� d��nceleri ile tan�nan Gennadios ile H�ristiyan inan�lar� tart��maya giri�mi�, H�ristiyanl�k inan�lar�n�n a��k�a ve cesaretle anlat�lmas�n� ve bu anlat�lanlar�n yaz�ya d�k�lmesini istemi�tir. Yaz�lanlar� daha sonra Kareferya kad�s� Molla Ahmet T�rk�e’ye �evirmi� ve bu metni bilindi�i �zere Ebuzziya Tevfik ve Dr. Aurel Decei yay�mlam��lard�r.

B�t�n bu g�r��leri �zetlemek gerekirse Fatih’i bir R�nesans h�k�mdar� gibi g�rmek biraz abartmak say�labilirse de onun d�neminde Osmanl� d��ncesinin Bat� k�lt�r� ile serbest bir �ekilde temasa geldi�i, daha sonraki d�nemde bunun k�steklendi�i bir ger�ektir..

Fatih’in bilime olan hizmetlerine tan�kl�k eden an�tlar�n en �nemlisi, ku�kusuz camisinin etraf�na yapt�rd�� medreselerdir.. Ancak ilk medrese e�itimi, fetihten hemen sonraki g�nlerde cami haline getirilen Ayasofya’da ba�lam�� ve caminin yan�ndaki papaz odalar� bo�alt�larak ��rencilerin buralarda kalmalar� sa�lanm��t�r. Molla H�srev’in ba�m�derrisli�e getirildi�i bu ilk ��retim kurumunda, �stanbul’un ilk kad�s�,Ayasofyay� Cami olarak “tescil eden” H�z�r �elebi ’nin ilk m�derrisler aras�nda bulundu�u g�r�lmektedir. Bu s�ralarda molla Zeyrek de m�derris olarak Zeyrek camisinide derslere ba�lam��t�r. (T�rkiye Tarihi 2 s: 243) ��te �stanbul’da fetihten sonra ��retime ba�layan ilk iki medrese bunlarrd�r. Fatih medreselerinin yap�m� bitince, Zeyrek’teki ��renciler oraya ta��nm��, Ayasofya’da ise ��retim s�rd�r�lm��t�r.Vakfiyesinde de belirtildi�i �zere, Medaris-i Semaniye ad� ile Fatih Camii’nin etraf�nda yap�lm�� olan bu yeni kurulu�, sekiz medrese ve her medresenin arkas�nda tetimme ad� verilen daha k��k sekiz medreseden olu�maktad�r. Ayr�ca m�derris ve ��rencilerin yararlanmas� i�in bir kitapl�k, bir dar��ifa ve bir de misafirhane bulunmakta idi. medreselerin her birinde “akli” ve “natli” bilimlerde birer m�derris, daru��ifada ise hangi ulustan olursa olsun iki hekim, bir g�z hekimi, bir cerrah ve bir de eczac� g�revlendirilmi�ti. Hekimlerin hastalar� g�nde iki kez ziyaret etmeleri �art ko�ulmu�tur.

Fatih d�neminde �zerinde durulmas� gereken �nemli bir kurulu� da h�zla geli�ti�i g�r�len bir y�ksek okul niteli�indeki Enderun Okulu’dur. Bu kurulu� i�inde askerlik, y�neticilik,g�zel sanatlar b�l�mleri oldu�u gibi, ayr�ca bir de hastane bulunmakta idi. tanzimat d�nemine kadar ya�ad�� g�r�len Enderun Okulu’nda Galata Saray�,Eski Saray ve Edirne Saray� gibi saraylar�n orta dereceli saray okullar�n� bitirenler kabul edilmekte idi.

B�ylece Fatih’in ki�ili�i ve d�nemi d��nce hayat� ile ilgili k�saca bilgi vermi� bulunuyoruz. �imdi de bu d�nemde yeti�mi� olan bilginler ile onlar�n eserlerinden s�z edebiliriz:

Fatih zaman�nda matematik ve astronomi bak�m�ndan olduk�a parlak denebilecek bir d�nem ba�lam��t�r.

(T�rkiye Tarihi 2, s: 242-244)

Fatih Sultan Mehmet’in g�sterdi�i ki�isel ilgi ve �stanbul’u fethinden sonra kurdu�u e�itim kurumlar�n�n etkisiyle Osmanl� bilimi yeni geli�meler g�stermeye ba�lam��t�r. Bunun sonucunda 16. yy’da baz� bilim sahalar�nda parlak isimler ortaya ��km��, bilime �nemli ve orjinal katk�lar yap�larak �slam bilim tarihinde �ok canl� bir d�nem ya�anm��t�r. Fatih Sultan Mehmet, bir yandan �slam alimlerini himaye ederken, bir yandan da Trabzon’da yeti�en Yunanl� bilim adam� Georgios Amirutzes ve o�luna, Batlamyus’un Co�rafya kitab�n� Arap�a’ya terc�me etmelerini ve bir d�nya haritas� �izmelerini emretmi�tir. Fatih’in Bat� k�lt�r�ne olan ilgisi, daha �ehzade iken Manisa Saray�’nda ba�lam��t�r. 1445'te �talyan h�manisti Ciriaco d’Ancona ve Manisa Saray�nda bulunan ba�ka �talyanlar ona Roma ve Bat� tarihini okutuyorlard�. Patrik Gennadious, H�ristiyan inanc�n� anlatan �’tikadname ’sini Fatih i�in telif ederken, Francesco Berlinghieri Geographia,

Roberto Valtoroio ise De re Militari adl� eserlerini Fatih’e takdim etmek istemi�lerdir. Di�er taraftan Fatih, devrinin alimlerini ihtisas sahalar�nda eser vermeleri i�in te�vik etmi�, Gazali’nin me��ai filozoflar�n metafizi�e ait fikirlerine getirdi�i Tehaf�t el- Felasife adl� eserindeki tenkitleriyle ve �bn R��d’�n bu tenkitlere Tehaf�t el-Tehaf�t adl� eserinde verdi�i cevaplar�n mukayesesi i�in Hocazade ile Alaeddin el-Tusi’yi g�revlendirmi� ve her ikisine de bu konuda birer eser yazd�rm��t�r.

(E. �hsano�lu BCFF s: 28-29 )

Sinan Pa�a (Sivrihisar, 30 kas�m 1441- �stanbul, 1486):

Ba�vezir ve alim, tam ad� Sinaneddin Yusuf b. H�z�r bey b. Kad� Celaleddin Arif’tir. Annesi Molla Yegan’�n k�z�, babas� ise 2. Murat ve Fatih Sultan Mehmet d�nemi alimlerinden H�z�r Bey’dir. �lk ��renimini Burbsa’da babas�ndan ald�. Sonra ��retlmenleri (hocalar�) aras�nda Molla Yegan, Molla h�srev,molla Fenari, Molla G�rani ve Hocazade Muslihiddin Mustafa gibi devrin b�y�k alimleri aras�ndaki kimseler vard�b.�stanbul fethedilince Fatih, Sinan’�n babas�n� Bursa’dan getirterek �stanbul kad�l��na atad�. H�z�r Bey �stanbul’un ilk kad�s�yd�. Bu s�rada hen�z 16 ya�lar�nda olan Sinan,k�sa s�rede ilim meclislerine girmeye ba�lad�. Ancak babas�n�n �l�m� �zerine (1459) daha yirmi ya��nda iken �nce Edirne’de bir medreseye, daha sonra Dar�lhadis’e m�derris olarak atand�.

Fatih’in �stanbul’u bir ilim merkezi haline getirme ve devrinin sivrilmi� alimlerini buraya toplama politikas�n�n sonucu olarak padi�ah hocas� san�yla �stanbul’a getirtildi ve Sahn medresesi m�derrisli�ine atand�. Fatihin b�y�k sayg� g�sterdi�i Sinan Pa�a bu atamadan sonra onun huzurunda yap�lan t�m tart��malara kat�ld�. Padi�ah ile yak�nl��n�n artmas� sonucunda kendisene vezirlik r�tbesi verildi ve bundan sonra Hoca Pa�a ya da Sinan Pa�a san�yla an�ld�.

(Osmanl�lar Ansiklopedisi, YKY s: 542...)

lionhead

8 Eyl�l 2006 12:27

OSMANLI D�NYASINDA B�L�M
Osmanl� Bilimi,bir y�n�yle �slam d�nyas�nda bilimin,di�er y�nleriyle Horasan ve Bat� biliminin bir pa�as�d�r.Osmanl�lar i�in 14. y�lda ba�layan d��nce/bilim �al��malar�,Fatih d�neminde en y�ksek noktas�na ula�m��,sonra k�r topal 17. yy'a dek ya�am��t�r.
Osmanl�llar "yap�s�" gere�i bilime d��man m�yd�?
Osmanl�daki bilim "Arap biliminin eksik " bir devam� m�yd�?
Medrese ve Enderun,Osmanl�'daki bu iki e�itim kurumunun nitelikleri neydi?
Fatih Sultan Mehmet'e kafa tutan bilgeler kimlerdir?Fatih,Sinan Pa�ay� neden s�rg�ne g�nderdi?
1900'de kurulan �stanbul Dar�lf�nun �niversitesi, Fatih Medreselerinin Devam� m�d�r?
Fatih Medreseleri Neydi, Ne De�ildi?
Fatih Medreselerinin Ders Pro�ram�n� Ali Ku��u mu haz�rlad�?
Hangi Osmanl� bilgini eserini T�rk�e yazd�� i�in �z�r dilemi�tir?
Molla L�tf� ne dedi de idam edildi?
Takiy�ddin'in G�zlemevi,hangi gerek�eyle topa tutularak y�k�ld�?
18. y�zy�lda ya�ayan Erzurumlu �brahim Hakk�, Darwin'den y�z y�l �nce evrim kuram�n� m� ortaya att�?
Sekiz y�ldan fazla �eyh�lislaml�k yapan Feyzullah Efendi birden neden din ve devlet d��man� oluverdi? Cesedi,neden, �nde papazlar�n y�r�d�� H�ristiyanlara s�r�klettirildi?
Bizde Osmanl� Tarihi �ok kere ya �ovenist bir b�b�rlenmenin arac� yap�lm�� ya da ciddiye al�nmam��t�r. Tarihe �ovenizm kompart�man�ndan bakanlar var.Onlar Osmanl� Tarihini ve eylemlerini "p�r" T�rk ve "p�r" �slam olarak "hep iyi,hep ba�ar�l�" g�rerek sunar.Oysa Osmanl� Devleti,bir hanedan devleti, Osmanl� tarihi de bir imparatorluk tarihidir;�ok dinli,�ok dilli bir uygarl�k t�r�d�r.Bilimi de �yle...Halil �nalc�k, Ekmeleddin �hsano�lu,Cemal Kafadar, Halil Berktay gibi anlay�� olarak yeni diyebilece�imiz tarih�ilerimiz,elbette bizlere ger�ekleri anlatmaya ba�lad�. Ekmeleddin �hsano�lu'nun �u betimlemesi �ok yerindedir:"Cumhuriyet kompart�man�ndan bakt��m�z zaman “Osmanl�lar�” topyek�n “gerici” g�rme e�limi belirir. Bu e�ilimin temelinde de Osmanl�’n�n “Bat�’dan kopuk“ oldu�u, d��ncesi yatar. Oysa Osmanl�, tarihte bir halkad�r. Herkesin “ileri “ oldu�u bir d�nyada hep geri” de�ildir."
�etin Altan ustam�z “Osmanl�, hi�bir �ey yapmam��t�r” der. Bunu sanat, bilim anlam�nda, uygarl�k anlam�nda s�yler. Kan�mca bu, do�ru de�ildir. Kendisi, en az�ndan Osmanl�’n�n nice yetenekleri kesip bi�ti�ini, nice yetenekleri yetkisizle�tirdi�ini g�sterir. Ayr�ca o, “mesleksiz” insanlar� hep ele�tirmi�tir. Kendisi Marksizmi hala ya�ayan bir d�nya g�r�� olarak savunur. O zaman 700 y�ll�k Osmanl� �mparatorlu�u’nun nas�l ya�ad��n�n a��klamas� gerek.
“D�nya Tarihi” gibi iddial� eserin b�y�k yazar� McNeill �u saptamay� yapar:
" Ba�ka hi�bir �slam Devleti b�ylesine de�i�ik ve b�ylesine etkili bir i� �rg�tlenme bi�imi ortaya koyamad� ve hi�biri d�nya tarihinde Osmanl� �mparatorlu�u' nun oynayaca�� role uzaktan yak�ndan benzer bir rol oynamad�" (William H. McNeill , D�nya Tarihi(s:271)
*****
Osmanl� Bilimi deyince Osmanl� Devleti d�neminde ve onun egemen oldu�u co�rafyada ya�ayan bilimi anl�yoruz. Osmanl� Bilimi deyince bunu hemen T�rk Bilimi diye nitelemek nesnel bir tav�r olamaz. Ben, bu bilimin k�keni konusunda duyarl� olmaya �al��yorum. Ama bunun bug�ne do�rudan bir faydas� yok.��nk� ge�mi�te �ok bilim adam� yeti�tirmi� ulus/halklar�n bug�n de �ok yetkin bilim adam� yeti�tirece�i anlam�na gelmiyor. Araplar� �rnek verece�im. Araplar, ge�mi�te �ok b�y�k bilim adamlar� yeti�tirmi�lerdir;ama bug�n bilimsel �al��malar� �ok zay�ft�r. M�s�r uygarl��, insanl�k tarihinin en hayranl�k uyand�ran uygarl�klar�ndand�. Oysa bug�n�n M�s�r’� ne yaz�k ki d�k�l�yor. Ter�rle sars�l�yor.
Osmanl� bilimine d�n�yorum. Bu bilimin dili, Arap�a, Fars�a ve Osmanl� T�rk�esi'ydi. Osmanl� bilimini ortaya koyan insanlar�n etnik k�kenleri de dinleri de olduk�a de�i�iktir. Bu katalo�un i�inde T�rkler, Araplar, �ranl�lar,Hintliler,Bizansl�lar(Yunanl�lar); Yahudiler, M�sl�manlar, H�ristiyanlar ve ba�kalar� vard�r.
Osmanl�da Bilimin K�kleri
"Osmanl� topraklar�nda biliminin olu�umunu ve geli�mesini, Osmanl� �ncesi Sel�uklu d�neminde Anadolu �ehirlerinde eski ilim kurumlar�n�n yerle�mi� gelenekleri ile d�nemin en �nemli k�lt�r merkezleri say�lan M�s�r, Suriye, �ran, End�l�s ve T�rkistan’dan gelen bilim adamlar� ger�ekle�tirmi�tir. �slam d�nyas�nda 12. yy’da s�nmeye ba�layan d��nsel ve bilimsel etkinli�i Osmanl� �mparatorlu�u’nda yakla��k 400 y�l s�rebilmi�tir. Osmanl�lar �slam d�nyas�n�n k�lt�rel ve ilmi hayat�na yeni bir dinamizm ve zenginlik katm��lard�r. B�ylece �slam bilim gelene�i, 16. yy’da zirveye ula�m��t�r. �slam uygarl��n�n eski merkezlerinin yan�nda Bursa, Edirne, �stanbul, �sk�p, Saraybosna gibi yeni k�lt�r ve bilim merkezleri olu�mu�tur."
(Ekmeleleddin �hsano�lu, B�y�k Cihad’dan Frenk Fodullu�una, s:18-22)
Burada �u sorular� tart��aca��z: Osmanl�lar,yap�s� gere�i bilime kar��lar m�yd�? Yap�s� gere�i derken �slam ve T�rk niteliklerinden s�z ediyorum. �slamiyet’in gericili�i ile T�rklerin medeniyete de�il askerli�e �nem vermeleri sonucu Osmanl�lar bilime set mi �ekti?
Osmanl�da Bilim,Arap ve Fars Dillerindeki ilmin eksik ve bazen de yanl�� birdevam� m�d�r?
Ekmeleddin �hsano�lu, bu konular� �ok iyi ara�at�r�p bilgimize sundu.”B�y�k Cihad’dan Frenk Fodullu�u’na” adl� eserinde. Bu konudaki r�portaj�nda �ahin Alpay soruyor: “Vurgulamak istedi�iniz esas noktalar neler?”
E. �hsano�lu yan�t veriyor:
“Birincisi, klasik Osmanl� d�neminde bilimin, Adnan Ad�var’�n dedi�i gibi “Arap ve Fars dillerindeki ilmin eksik ve bazen de yanl�� bir devam�ndan ibaret ” olmad��na; astronomide, matematikte,vs. �zg�n katk�lar oldu�una dikkat �ekiyorum.
Ayr�ca Osmanl�lar, T�rk�e’yi bilim dili haline getirdiler. �nceki T�rk devletleri bunu yapamad�lar. Osmanl�ca, devrinin bir bilim dili olarak Arap�a ve Fars�a’n�n �n�ne ge�ti. Osmanl�lar, bat� bilimini �slam d�nyas�na aktarmaya giri�itiklerinde, bunu T�rk�e yapt�lar. Araplar ve Farslar bilim dili olarak �nce T�rk�e’yi g�rd�ler.
�kinci nokta, Ad�var’�n ileri s�rd��n�n aksine Osmanl�larla Bat� bilimi aras�nda bir duvar bulunmad��. Osmanl�lar bilime set �ekmediler. Bat� bilimi ile 16. yy’dan itibaren ili�ki kurdular;selektif bir transfer yapt�lar. ��nk� kendilerine yeterli bir gelenekleri,literat�rleri vard�. Kendilerinde olmayan� ald�lar. Co�rafyada Piri Reis, hem �slam kaynaklar�ndan, hem kendi g�zlemlerinden hem de Bat� kaynaklar�ndan yararlan�yordu. Osmanl� ihtiya� duydu�unu,i�ine yarayan� al�yordu.”
(E. �hsano�lu, http://www.milliyet.com.tr/1996/12/13entel/osmanli.html, 20.08.1999)

Medreseler ve Enderun
Osmanl� devletinin iki e�itim kurumu vard�: medreseler ve enderun.
Medreseler, bir bak�ma orta�a��n �niversiteleriydi. �lk medrese, B�y�k Sel�uklu H�k�mdar� Alpaslan’�n iste�i �zerine Ni�abur’da kurulmu�tu. Bunu, ba�ka kentlerdeki medreseler izledi.(BilimTarihi, Doruk Ya s: 118)
Medrese, “ders okunan yer” anlam�na geliyor. �erafettin Turan hocam�z, A. Say�l� hocam�za atfen " �lk medreseler, T�rklerin yo�un oldu�u Horasan ve Mavera�nnehir y�relerinde kurulmu� ve Sel�uklular d�neminde resmi kurum niteli�ine kavu�mu�tur. Bu nedenle medrese sisteminin T�rklerin eseri oldu�u kabul edilmektedir." demektedir.(�. Turan,T�rk K�lt�r Tarihi, s: 166) Abbasiler zaman�nda,9. yy'da Bilgelik Evi, daha �nce kurulan Cundi�apur T�p okulu, Harran Medresesi bulundu�una g�re bu g�r�� do�ru de�ildir.
�znik Medresesi
Osmanl�da ilk bilim yuvas� nerede kurduldu denirse, bunun Orhan Bey zaman�nda 1330'da �znik’te kurulan �znik Medresesi oldu�unu s�yleyebiliriz. Medreseler, Sel�uklulardan devral�nan kurumlard�. �znik Medresesi, her y�n�yle Sel�uklu Medreselerinin bir devam� niteli�indeydi. �t yandan�znik , Bizans devrinden beri �nemli bir dinsel ve bilimsel merkezdi. Sufi ulemadan Antakya’l� Abdurrahman el-Bistam� (�l: 1454) �znik i�in “ulemalar yuvas�” demi�ti. Palamas da oradayken Taceddin K�rdi de bu medresede ders veriyordu. Bu ilk medresenin ilk ba� m�derrisi de Davud b. Mahmud el-Rumi el-Kayseri (�l: 1350) dir. Bu adam, M�s�r’da okudu, akli ve nakli bilimlerde uzmand�. Muhyiddin ibnu’l-Arabi’nin Fususu’l-Hikem adl� eserine yazd�� bir a��klamada(�erhte) tasavvufu savundu; bu a��klama, tasavvufun Osmanl� topraklar�nda tan�nmas�n� sa�lad�. Di�er �nemli bir nokta, �znik medresesinde pratik bir ama� i�in bilim tahsil edilmedi�i, belki bilimi bilim i�in tahsil etmek istediklerini g�steren bir tutumun g�r�lmesidir. Ger�ekten Taceddin-i K�rdi’nin yerine ge�en Kara Alaaddin (�l: 1393?) zaman�nda Orhan Bey, medreseye ba�vurdu ve b�y�yen ordusu bi�in bir kad� atanmas�n� istedi. Ancak m�derris ve mezunlardan hi�kimse, bu i�i kabul etmedi. Bu isteksizlikte kad�l��n d�nya ve ahirette sorumlulu�a sebep olaca�� kayg�s� da rol oynam�� olabilir.
Bursa Medresesi
Osmanl�larda �znik Medresesi’nden sonra a��lan ikinci medrese, Bursa Medresesi’dir. Bursa, Osmanl�lar�n ilk ba�kentiydi. Bursa’da,1. Murat d�reminde Manast�r Medresesi'nde Molla Fenari ders vermi�tir.
. Orhan Bey, komutanlar�ndan Lala �ahin Pa�a’ya �znik’in fethinde g�sterdi�i yararl�l�ktan dolay� kendine ganimet mal� ba��lam��t�. Lala �ahin Pa�a da bu ganimet mal�yla bir medrese kurulmas�n� istemi�ti. Burada okutulan dersler hak�nda bilgimiz yoktur. Ancak hemen b�t�n bilim kitaplar� Arap�a yaz�ld��ndan Arap�a’n�n programlarda �nemli bir yer tuttu�u s�ylenebilir. F�k�h ve Kelam yan�nda akli bilimlerden mant�k ve matemati�in de t�m�yle �nemsenmedi�i kestirilebilir. Bu bilimlere ili�kin bir esere rastlanmamaktad�r(T�rkiye Tarihi 2, s:237).
Davud-� Kayseri, Orhan Gazi’nin yapt�rd�� znik medresesinin ilk m�derrisidir. Babas�n�n ad� Mahmut’tur. Hem medrese, hem de tasavvuf ilimlerinde kendini g�stermi� de�erli bir adamd�. �lk ��renimini memleketinde yapt�; sonra o tarihlerde yani 14. yy’�n ilk yar�s�nda �er’i ilimlerin ve Arap edebiyat�n�n uzmanl�k b�lgesi olan Kahire’ye gitti. Sonra memlekete d�nd�. Muhyiddin Arabi ’nin �vey o�lu �eyh Sadreddin Konevi’nin ard�llar�ndan Kemaleddin Ka�ani’ye intisa irfanen de yeti�ti. Bir�ok ��renci yeti�tirdi. �n�n� duyan Orhan Gazi kendisini �a��rd� ve �znik medresesine m�derris olarak atad�. 1350 y�l�nda �ld� ve o tarihe kadar burada m�derrislik yapt�. Mezar�, �znik-��nardibi’ ndedir.
Davud-i Kayseri, Muhyiddin Arabi’nin Fusus�’l-hikem adl� b�y�k eserine m�kemmel bir a��klama yazarak zeka ve geli�mi�li�ini g�sterdi. Bu eser, Hindistan’da da bas�lm��t�r. Bu adam�n on �� eseri daha vard�r ve hemen hepsi de felsefidir. Bunlar aras�nda b�y�k arif �bn-i Far�z’�n Kaside-i T�iye �erhi (Dip not: Bu kasideler b�y�k ve k��k olarak iki tanedir. Davud Kayseri’nin �erh etti�i 750 beyitli b�y�k kasidesidir. Bu kasideye Molla Cami ile Fergani de �erh yazm��t�r) Aruz-i End�l�si �erhi, kaside-i hamriyye �erhi, meratib-i Tevhid ve Nihayet�’l-beyan vard�r. Osmanl� memleketlerinde ilk kez Muhyiddin Arabi felsefesini (Vahdet-i v�cut�ulu�u) yayan Davud-i Kayseri’dir.
�znik Medresesi’nin ilk ba� m�derrisi, Davud-� Kayseri 'dir. O d�nemin �nemli kentlerinden Kahire'de(M�s�r) e�itim g�rd�. ��hretini duyan Orhan Gazi kendisini davet etti, 1350 y�l�nda �lene dek �znik Medresesi’nde m�derrislik yapt�. Osmanl� memleketlerinde tasavvufun, yani Muhyiddin Arabi felsefesini (vahdet-i v�cut�ulu�u) yay�nlayan ilk insan Davud-i Kayseri’dir. Muhyiddin Arabi'nin Fus�s�'l-hikem isimli b�y�k eserine m�kemmel bir �erh (a��klama) yazarak zeka ve dikkatini g�stermi�tir; Davud-i Kayseri'nin bu eseri Hindistan'da bile bas�lm��t�r.(Uzun�ar��l�, s: 647-48)
Daha sonra Bursa ve Edirne' de medreseler a��ld�. Medreselerin y�ksek b�l�m� �cretsiz ve yat�l�yd�. Y�ksek b�l�mden mezun olanlar, medrese hocas� (m�derris), kad� ya da y�netici oluyordu. Medereselerde din ve ahlak bilgileri ��retiliyordu. Bug�n de orta��retimimiz �yle de�il mi? 15. ve 16. y�zy�llarda do�a bilimleri, t�p ve matematik e�itimine de raslan�yordu. Bunlar, �bni Sina, Biruni, Farabi gibi Orta�a� �slam d��n�rlerinin yap�tlar�na dayan�yordu . Fakat 16. y�zy�ldan sonra bunlar da okutulmaz oldu.
Enderun
Enderun' a dev�irme �ocuklar al�n�rd�. T�rk as�ll� olmayan bu �ocuklara, T�rk�e ve �slam dini ��retilirdi. Enderun Mektebi, 1. Murat zaman�nda kuruldu. Buradan devlet i�in y�netici ve teknik kadro yeti�iyordu. Enderun Okulu, Arap-�slam k�lt�r�n�n egemenli�ine kar�� ba�ar�l�, Bat� d�zeyinde bir e�itim kurumuydu. Birka� kere a��p kapatt�lar. Galatasaray Enderunu, devletin en ba�ta gelen e�itim oca�� say�l�rd�. �slami bilgilerin Medresedeki egemenli�ine kar��; Endrun'da, T�rk�e, fen, sanat, y�netim gibi laik bilimler okutulurdu.
(O. Bilim s:15-16 ve B.G�ven� T�rk Kimli�i, s: 198)
Enderun ve �� O�lanlar�
Saray�n Enderun yani i�eri (Harem-i h�mayun) halk�, dev�irme denilen H�ristiyan tebaadan veya sava�larda esir al�n�p yeti�tirilen gen�lerden olu�uyordu. Bu �ocuklar, dev�irme yasasas� gere�ince 8-18 ya�lar� aras�nda toplanarak �nce Enderun d��ndaki Galata Saray�, �brahim Pa�a Saray� ve bir ara �skender �elebi Saray�(Dip not: eski ad� Makrihore veya Makr�k�y olan �imdiki Bak�rk�y 1697 y�l�nda bu saray�n yerine baruthane yapt�r�lm��t�r) denilen saraylarla Edirne Saray�nda tahsil ve terbiye g�r�p �slam ve T�rk adet ve geleneklerini ��rendikten sonra Enderundaki gereksinime ve k�demlerine g�re Yeni Saraydaki b�y�k ve k��k odalara verilir ve bu odalarda da tahsil g�r�p saray adap ve erkan�n� ��rendikten sonra yeteneklerine ve uygunluklar�na g�re Seferli, Kiler ve Hazine odalar�ndan birine ��kar�l�rlar ve buraya ait hizmet ve g�revleri g�r�rlerdi.Gerek saraydaki gerekse saray d��ndaki saraylarda (Edirne, Galata, �brahim Pa�a, �skender �elebi saraylar� gibi) ve gerek Enderundaki k��k, b�y�k odalarla kiler ve hazine odalar�ndan ya�lar� gelenler hemen Kap�kulu s�varisi olmak �zere-oda dereceliren g�re ��kar�l�r ve farkl� �denekler verilirdi. Enderundaki gen�lere Kuran ile birlikte T�rk�e, Arap�a ve Fars�a ��retilir ve bunun yan�s�ra spor hareketleri (g�re�, atlama, ko�u, me�, ok atma, tomak gibi) yapt�r�l�rd�.K��k ve b�y�k oda o�lanlar� dolama denen �st elbisesi giydikleri i�in Dolamal� ad� da verilirdi. 1635'te Sultan 4. Murat zaman�nda olu�turulan Seferli Ko�u�u O�lanlar� �nce padi�ah�n ve Enderun mensuplar�n�n �ama��rlar�n� y�karlanrken sonralar� �rg�t� geni�letilerek saray�n hanende, sazende, kemanke� pehlivan, berber, hamamc� ve tellaklar�n� yeti�tirmi�tir. Bu odan�n b�y�k yetkilisi saray keth�das�yd�; her s�n�f�n �ama��rc�ba��, sazendeba�� gibi yetkilileri vard�.
Kiler ko�u�u derece bak�m�ndan Seferliden y�ksekti; ba�lar� olan kilerciba��, sultan�n yeme�ini bizzat �n�ne koyard�; kiler i� o�larnlar� sultan�n ve ve saray�n ekmek, et, yemi�, tatl� �erbet vb gibi yiyecek i�e�ek �eylerini haz�rlar, saray odalar�yla saray camisine ait mumlar� bulur ve depolard�. Bu odan�n kilerciba��dan ba�ka kiler keth�das�, pe�kirci ba��, mumba�� gibi isimlerde oda zabitleri vard�.Derecesi kiler ko�u�undan daha y�ksek olan hazirne ko�u�u amirine Enderun ba� hazinedar� delirdi;bu oda o�lanlar� Enderun hazinebsini korurlard�;Enderun hazinesihnde alt�n, g�m�� paradan ba�ka m�cevherler,elmaslar,k�rkler, �allar, elbiselik k�ymetli kuma�lar,alt�n, g�m�� ve m�cevherli vesair k�ymetli e�ya bulunurdu.
Hasoda, hazine ko��unun �st�nde olup padi�aha en yak�n olanlar burada bulup hizmet ederlerdi;as�l Enderun a�alar� denilen s�n�f bu hasodal�lard�;bu odan�n en b�y�k zabiti Hasoda ba�� ile silahdar, �uhadar, rikabdar’d�;hasoda efrad� k�rk ki�iden olu�urdu ve burada m�nhal olduk�a hazire oas�n�n en k�demlisi buraya al�n�rd�; e�er gereksinim iki olursa bu ikinci a��k yere deKiler odas�n�n s�ra bekleyen en eskisi ve a��k �� ise seferli ko��u�unun k�demlisi nakledilirdi.
Hasodal�lar�n as�l g�revi H�rka-i �erif dairesinin temizlenip s�p�r�lmesi ile geceleri �da�ac� yakmak,g�l suyu serpmek,�amdah,parmakl�k ve di�er metale(madeni) e�yay� parlatmak ve temizlemek gibi hizmetlerdi ve bunlar n�betle yap�l�rd�.
Oda zabitlerinden Hasodaba��, t�rende padi�ah�n elbisesini giydirir ve ��kar�rd�; silahdar, t�rende (merasimde) at �zerinde sa� omzundu padi�ah�n k�l�c�n� ta��r; �uhadar yine t�rende padi�ah�n kaputunu g�t�r�p halka �il para serper ; rikabdar ise padi�ah�n �izmelerine bak�p aya��n� giydirirdi. sonradah bu �izme giydirme i�i ba�kas�n verildi; rikabdar padi�ah ata binerken at�n �zengisini tutard�.
Ak Had�m A�alar�
Osmanl� saray�n�n Bab�’s-sade denilen kap�s�n� aka�alar denilen beyaz had�ma�alar� korurdu; 15. yy’ile 16. yy sonlar�n yak�n zamana kadar Osmanl� saray�n�n en b�y�k, en n�fuzlu a�as� Bab�’s-sde veya Kap� A�as� idi. kap� A�as�n�n emirndeki akhad�mlar saray�n u kap�s�n� korurlard�.; bunlar�n say�s� otuz kadard�. zabit olar kap� a�as�ndan sonra Saray A�as� ile Saray keth�das� gelirdi(s: 522).
Kara Had�m A�alar�
Bunlar, Osmanl� saray�n�n kad�nlar�n bulundu�u harem k�s�mndaki a�alard�.;kara had�mlar�n en b�y�k amirine Dar�’s-Saade a�as� veya K�zlar a�as� denilirdi. Kzlaa�as� ile maiyyeti 16. yy sonlar�na kadar kap� A�as�na ba�l�yd�lar.Kara had�m a�alar�na saray�n kad�nlar�na ait k�sm�n�n hzmetinden dolay� Harem A�alar� da denilirdi.
(�.H.Uzun�ar��l�,Osmanl� Tarihi 2. Cilt s: 520-523 )

Kad�zade el-Rumi (1364, Bursa,T�rkiye- 1436, Semerkant,�zbekistan)
Kad�-Zade “kad�n�n (yarg�c�n) o�lu” anlam�na gelir ve onun i�in babas�n�n kad� oldu�un san�l�yor. Bununla birlikte ger�ek ismi Kad�zade de�il, Salih el-Din Musa Pa�a idi. Dilgan, baz� tarih�ilerin Kad�zade’nin ismine ili�kin hatalar yapt�klar�na dikkat �ekmektedir. �rne�in Montucla,onun �slam’� kabul etmi� bir Yunanl� oldu�unu s�ylemi�tir. Dilgan, bunun el-Rumi isminin yanl�� anla��lmas�ndan ortaya ��kt��n� �ne s�rmektedir:
“... Anadolu’da ya�am��, Romal� (Yunanl� de�il) anlam�na gelen, Rum olarak adland�r�lan insanlar i�indi,��nk� bir zamanlar Anadolu Romal� idi.”
Kad�zade, memleketi olan Bursa’da yeti�ti. Standart e�itimini Basra’da tamamlad� ve sonra el-Fenari ile geometri ve astronomi �al��t�. El-Fenari, Kad�zade’nin matematik ve astronomi �zerine b�y�k bir yetene�i oldu�unu g�rd� ve ona imparatorlu�un k�lt�r merkezleri olan Horasan ya da Transoksanya’y� (bug�nk� �zbeksitan) ziyaret etmesini ��tledi. Orada zaman�n�n en iyi matemetik�ileri ile g�r��me olana��ndan yararlanabilirdi.Kad�zade hen�z gen� bir insan iken,Timur,bug�nk� �ran,Irak ve Do�u T�rkiye’ye kadar uzanan imparatorlu�a h�kmediyorrdu. Timur 1405'te �l�nce imparatorluk o�ullar� aras�nda b�l�nd�. �ah Ruh,Timur’un d�rd�nc� o�luydu ve 1407'de Semerkant’�n kontrol�n� yeniden kazanarak,�ran ve T�rkistan dahil,imparatorlu�un �o�unun denetimini elde etmi�ti. Kad�zade’ye ziyaret etmesi �nerilen k�lt�rel merkezler, Horasan’daki Herat’� (bug�nk� Bat� Afganistan’da) ve �zbekistan’daki Buhara ve Semerkant’� kapsamaktayd�.
Kad�zade bu �ehirleri ziyaret etmek i�in 1407'den sonra yola ��kt�� biliniyor. Bir kariyere ba�lamak i�in yola ��kt��nda ger�ekte gen� bir adam de�il de k�rk ya��n �zerinde bir adamd�. Bu giri�im i�in neden bu kadar bekledi�i a��k de�ildir. Bir matematik�i olarak ve 1383'te Bursa’da yazd��, halen varolan aritmetik �zerine ilmi bir eser ile zaten iyi bin �n kazanm��t�. Bu, aritmetik, cebir ve �l�me y�ntemlerini kapsayan bir �al��ma idi.
Bir�ok kenti gezen Kad�zade,1410 dolay�nda Semerkant’a ula�t�.�nceki y�l babas� Timur’un imparatorlu�unun kontrol�ne ele ge�irmi� olan �ah Ruh, Horasan’daki Herat’� yeni ba�kent yapmaya karar verdi ve Semerkant’�n kontrol�n� kendi o�lu Ulu� Bey’e verdi. Kad�zade, 1410'da Semerkant’ta kendisiyle kar��la�t��nda, Ulu� Bey sadece 17 ya��ndayd�. Siyaset ya da askeri fetihten �ok, bilim ve k�lt�r ile ilgileniyordu. Fakat bununla birlikte t�m imparatorlu�un vekil h�k�mdar� ve �zellikle Mavera�nnehir b�lgesinin tek hakimi ve h�k�mdar�yd�. Ya�am�n�n geri kalan�n� Semerkant’ta ge�irmesinden dolay�,Ulu� beyle bulu�mak Kad�zade i�in kesinlikle tam bir d�n�m noktas� olmu�tur. Bu �ehirde evlendi ve o�lu �ems el-Din Muhhammet burada do�du.
Kad�zade, Semerkant’taki ilk y�llar� boyunca, matematik ve astronomiyle ilgili bir dizi tefsir yazd�. Bunlar, Ulu� Bey i�in yaz�lym�� gibi g�r�n�yordu ve Kad�zade parlak ve gen� bir matematik�inin ��retmeni olarak materyal haz�rl�yor gibi g�r�n�yordu. Astronom el-Jaghmini’nin icmali �zerine bir tefsiri 1412-13'te Kad�zade taraf�ndan yaz�ld�,ayn� zamanda,ikinci bir tefsir de el-Semerkandi’nin bir �al��mas� �zerineydi. Bu ikinci tefsir,el-Semerkandi’nin �klid’in 35 �nermesini inceledi�i sade 20 sayfalk� �nl� k�sa �al��mas� �zerinedir. Kad�zda, bu �al��may� 1412'de yazd�.
Belki de Kad�zade’nin cesaretlendirdi�i Ulu� Bey, 1417'de, bir y�ksek��retim merkezi olan medresenin yap�m�na ba�lad�. Semerkant’taki Rigestan Meydan�’n�n kar��s�nda duran Medrese, 1420'de tamamland� ve Ulu� Bey o zaman bulabildi�i en iyi bilimadamalar�n� medresedeki ��retim pozisyonlar�na atamaya ba�lad�. Kad�zade’nin yan�s�ra Ulu� bey,yakla��k altm�� di�er bilim adam� gibi, El-Ka�i’yi de medresesine kat�lmaya davet etti. El-Ka�i, Kad�zade ve Ulu� Beyin kendisinin Semerkant’taki bu �nl� kurulu�un �nde gelen astronomlar� ve matematik�ileri olduklar�ndan hi� ��phe yoktu.
Semerkant’ta 1424'te bir g�zlemevi in�aat� ba�lad� ve g�zlemevei in�aat halindeyken El-Ka�i, Ke�an’da ya�ayan babas�na Semerkant’taki bilimsel hayat hakk�nda mektuplar yazd�. El-Ka�i bu mektuplarda,Ulu� Bey ve Kad�zade’nin matematikle ilgili iyeteneklerini �vmekte,fakat onlarla k�yasland��nda �teki bilim adamlar�ndan ikinci derecede bahsetmekteydi. Bilimsel toplant�lar,Ulu� Bey taraf�ndan y�netilmekte idi ve bu oturumlarda astronomi �zerine sorunlar serbest�e tart��l�yordu. Bu sorunlar, El-Ka�i ve Kad�zade hari� t�m� i�in genellikle �ok zordu.
Kad�zade’nin en orjinal �al��mas�, dikkate de�er bir do�rulukla sin 1�'in hesaplanmas�yd�.
Y�ntemlerini Sin�s �zerine Risale adl� eserinde yay�nlad�. Bu problemin ��z�m� i�in El-Ka�i de bir y�ntem bulmas�na ra�men, iki y�ntem farkl�yd� ve bu da iki takdire �ayan bilim adam�n�n da Semenrkant’ta ayn� problekler �zerinde �al��yor olduklar�n� g�stermektedir. El-Ka�i gibi, Kad�zade de sin 1 dereceyi 10-12'lik bir do�rulukla (e�er ondal�k olarak a��klan�rsa) hesaplanm��t�r.
Semerkant’taki g�zlemevinde ba�lan�lm�� olan as�l �al��ma, Batlamyos’tan beri ilk geni� kapsaml� y�ld�z katalo�u olan Y�ld�zlar Katalo�u ’nun yap�lmas�yd�. Bu y�ld�z katalo�u Zij-i Sultani, 17. yy’a kadar bu t�r �al��malar i�in standart olu�turmu�tur. Kad�zade’nin �l�m�n� izleyen y�l olan 1437'de yay�nlanm�� olan eser 992 y�ld�z�n konumlar�n� vermektedir. Katalog, g�zlemevinde �al��an �ok say�da bilimadam�n�n ortak bir �al��mas�yd�;ama,elbette as�l katk�da bulunanlar Ulu� Bey, El-Ka�i ve Kad�zade idi. G�zlemevinde yap�lan g�zlemlerin tablolar�n�n yan� s�ra, �al��ma, takvim hesaplamalar�n� ve tirgonometrideki sonu�lar� da kapsamaktayd�.
Kad�zade taraf�ndan tamamlanmam�� bir tefsir de Nasreddin el-Tusi’nin astronomi ile ilgili ilmi eseri �zerinedir. G�n�m�ze ula�an bu �al��man�n i�erikleri (3) ‘te tamamlanm��t�r. Bir�ok M�sl�man astronomun ve matematik�inin tart��t�� Mekke’yi kaplama problemi �zerine Kad�zade taraf�ndan yap�lan bir ilmi eser de halen bilinmektedir.”
(MacTutor History of Mathematics Mathematicians/Or�un Zorlular’�n �evirisi)

M�sbet bilimler konusunda matemaik ve astronomi bilgini Kad�zade-i Rumi (Musa Ba�a b. Mahmud b. Mehmed Selahaddin (1337-1412), ��retimini Bursa’da yapt�. K�z karde�inden ba�ka kimseye haber vermeden Horasan’a oradan T�rkistan’a giderek bilgisini art�rmaya �al��m��t�r. Timur’un torunu Ulu� Bey (1394-1449) zaman�nda Semerkant’ta bulundu�u s�rada, m�d�r G�yaseddin Cem�id’in �l�m� �zerine Semerkant rasathanesi m�d�rl��ne, ayn� zamanda Semerkant Medresesi ba� m�derrisli�ine getirildi.
Ba� m�derris bulundu�u s�rada Ulu� Bey’in sebep g�stermeden bir m�derrisi azletmesi �zerine durumu anlatm��, dersten �ekilmesine bir m�derrisini kendisine sorulmadan azledilmesinin sebep oldu�unu s�ylemi�, b�ylece bilim kurumlar�na siyasilerin do�rudan hakim olamayaca��na dair g�zel bir ders vermi�, bilgin h�k�mdar, hocay� g�revine iade ederek kad�zade’nin g�nl�n� alm��t�r. Rasathane m�d�rl��nde bulundu�u s�rada haz�rlamakta olan Zic-i G�rgani (Zic-i Ulug Bey) nin yaz�l��na kat�lm��t�r. Eserleri:
(a) Mahmud b. �mer el-�a�mini el-Harezmi (�l:1221)'nin El-Mulahhas fi’l-Hey ’e adl� kitab�na yazd�� erh.
(b) �emseddin Semerkani (13.yy)'nin Euclides’in Kitab el Usul ’�nden geometri �nc�leri ve ��genlerin niteliklerine dair ikinci kitab�ndaki davalar �zerine kaleme ald�� E�kal el-Tesis ’i �erhetmi�tir.
(c) Muhtasar fi’l-hisab: Arap�a �� k�s�m. Aritmetik, cebir, denklemler ve �l�melerden olu�ur.Faydal�, anla��lmas� kolay bir aritmetik kitab�.
(d) En orijinal eseri Risale fi �stihraci’l-Ceyb derece Vahide ad�yla G�yaseddin Cem�id’in yazd�� kitaba yazd�� erhtir. Kad�zade, bu eserinde bir (s:238) derecelik yay sin�s�n�n hesab� daha iyi ve daha basit bir �ekle sokmu�tur. kad�zade, ger�ek bir astronomdu. Yeti�tirdi�i iki ��rencisi sonradan T�arkiye’ye gelerek matematik ve astronomi ilimlerin yaym��lard�r. Bunlar Fethullah �irvani ve Ali Ku��u’dur.
(T�rkiye Tarihi 2,Osmanl� Devleti 1300-1600,Cem/Tarih, Ekim 1995, s:238-239)

Molla Fenari (�emseddin Mehmet). Hamza o�lu, 1350 do�umlu. Bursa -Yeni�ehri Fener kasabas�nda do�du�u i�in Fenari ad�n� ald�. Molla Fenari, Kara Hoca denen Alaadin'den ders ald�, sonra Konya Aksaray�ndaki Zincirli Medrese hocas� Cemal�ddin Aksarayi'den ders ald�(1376) ve oradan Kahire'ye gitti. Kahire'de d�nemin �nl� hocalar�ndan Bayburt'lu Molla Ekmel'den ders ald�. Molla Fenari, babas�n�n d��ncesi olan tasavvufa da �nem verdi ve Muhyiddin Arabi felsefesini yaymaya �al��t�. Osmanl�lar zaman�nda Bursa'da m�derrislik ve sonra kad�l�k yapt�.Y�ld�r�m Bayezid'in ilgisini �ekmi�ti, devlet i�erinde g�r��lerinden yararlan�lm��t�r. Bir �ok kere M�s�r ve y�resine gitti. M�s�r ve Suriye bilginleri, kendisine tutkun olmakla birlikte onun vahdeti v�cut felsefesine olana e�ilimini �nemli bir kusur say�yorlard�. Memluk Sultan� Melik M�eyyed �eyh'in daveti �zerine 1419'da Kahire'ye gitti. Oradaki alimlerle g�r��t�; ama onlarla Muhyiddin felsefesine ili�kin konularda onlarla tart��maya girmemek i�in �zen g�sterdi; ba�ka konularda g�r��meler yapt�..Bu da hakk�nda de�i�ik yorumlar yap�lmas�na yol a�t�.
Molla Fenari, �elebi Sultan Mehmet zaman�nda padi�aha g�cenip Karamano�lu Mehmet Bey'in yan�na gitti. Karamano�lu Mehmet Bey, ona b�y�k sayg� g�sterdi; kendisine g�nde bin, ��rencilerine de be� y�z ak�e ba�lad�. �elebi Mehmet, Karamo�lu'nu yenince Molla Fenari’yi al�p Bursa’ya g�t�rd�. Bursa kad�l��n� verdi. Bu durum vezirlerle aras�n�n a��lmas�na yol a�t�.Molla Fenari, geride yazd�� y�z� a�k�n eser ve bin ciltlik bir k�t�phane b�rakarak 1431 Mart ay�nda �ld�. Molla Fenari, Davud Kayser'den sonra Osmanl� memleketlerinde vahdeti v�cut felsefesinin yay�lmas�na �al��m��, ayn� zamanda medreseden yeti�tirdi�i ilim adamlar� ile ulema mektebinin kurucusu olmu�tur. Kendisinden sonra yeti�mi� olan alimlerin hemen hepsi Molla Fenari okulundand�r.�ld�� zaman 150 bin alt�n� oldu�u ve c�mert bir insan oldu�u s�ylenir. O�ul ve torunlar� da kendi �n� nedeniyle ilk kez k�rk ak�e y�vmiyeli m�derris olmu�lard�r.(Uzunr�ar��l�, s: 648-50 )
T�p
1.Murat ve Y�ld�r�m Bayazid devirleri (1359-1402)'nde t�p konusuna gelince: Anadolu’da T�rk�e ilk t�p kitab� Hekim Bereket’in L�babu’n-Nuhab adl� Arap�a eserden yapt�� eviridir. Bu �eviri, 1312-1319 y�llar� aras�nda h�k�mdarl�k yapm�� olan Ayd�no�lu Mehmet Bey ad�na yap�lm��t�r. Bundan sonra Murat b. �shak ’�n 1387 y�l�nda yazd�� Havassu’l -Edviye adl� eseri dikkati �ekmektedir. Birtak�m ila�lar�n etkileri �zerinde k�saca durulan bu eserin haz�rlanmas�nda, Zeyneddin b. �smail C�rcani ’nin Zahire-i Harez�ahi ve �bn Sina’n�n �nl� El-Kanun fi’t-T�b adl� eserlerinden yararlan�lm��t�r. Eserde baz� hastal�klar�n tedavisinden de k�saca bahsedilmektedir. Bu y�zy�lda �evirildi�i san�lan bir eser de B�veyhi H�k�mdar� Alauddevle’ye sunulan, onun �zel hekimi Ali b. Abbas b. El-Mecusi(�l: 994) ‘nin Kamilu’s-S�naati’t-T�bb�ye adl� eserinin sa�l�k bilgisi ve hastal�klar�n tedavisi �zerinde duran b�l�m� ile �lserler, �i�ek ve k�zam��a dair b�l�m�n�n bir �evirisidir. Bu �evirinin 14. yy’da yap�ld�� anla��lmaktad�r.
Eserini T�rk�e Yazd�� in Okurundan �z�r Dileyen T�p Adam�
Bu d�nemin en tan�nm�� hekim yazar� ise Hac� Pa�a ad� ile �nl� Celaleddin H�z�r (�l:1413 ya da 1417)'d�r. M�s�r’da okumu�tur. ��renci arkada�lar� aras�nda �air Ahmedi, �emseddin Fenari bulundu�u gibi, Simavna Kad�s� o�lu �eyh Bedrettin ile baz� derslere birlikte devam etti�i bilinmektedir. Ancak yakaland�� bir hastal�k y�z�nden, ��renimini t�p alan�na y�nelterek �nl� bir hekim olmu�tur. M�s�r’da t�p ��renimini tamamlad�ktan sonra Kahire’de Mansuriye-Kalavun Hastanesi’ne ba�hekim atand�. Sonra yurduna d�nerek Ayd�no�lu �sa b. Mehmet b. Ayd�n’�n hizmetinde Ayaslu� ve Birgi’de �al��t�.
Tefsir ve tasavvufa dair de eserleri olan Hac� Pa�a’n�n t�p konusundaki eerlerini ba��nda Ayd�no�lu �sa Bey i�in 1381'de yazd�� ifa �l-Eskam ve Deva �l-Alam (Hastal�klara �ifa ve Elemlere �are) adl� Arap�a eseri gelir. Eserinde Galenus ve �bn Sina t�bb�n� temel almakla birlikte, ki�isel g�zlemlerini de ekler. Anlat�m� a��k se�iktir. Gereksiz ayr�nt�lardan ka��nm��t�r. Kitap d�rt “makale”, di�er deyi�le d�rt b�l�m halinde haz�rlanm��t�r... Hac� Pa�a’n�n bundan ba�ka t�p konusunda iki eseri daha vard�r. Bunlardan biri, Kitabu’t-talim (yaz�l�� 1369), �teki de Kitabu’s-Sa’ade ve’l-�kbal m�retteb ala erbaa Akval ad�n� ta��maktad�r. Kitabu’t-talim asl�nda iki kitaba (s: 239) �ok benzemektedir. �lk kitab�ndan �nemli fark� sonuna ekledi�i hekimlerin k�yafet ve davran��lar� ile iligili bahsin, ilk kitab�nda bulunmamas�d�r. Kitabu’s-Saade’nin de, yak�ndan incelenince, Hac� Pa�a’n�n ilk eseri �ifa’n�n yeni bir bile�imi oldu�u anla��lmaktad�r. Ancak bu son eser Muntehabu’�-�ifa (�ifadan Se�meler) ad� ile T�rk�e’ye �evrilmi�tir. ��in ilgin� yan�, Hac� Pa�a’n�n kendisinin T�rk�e olarak yazd�� Teshilu’�-�ifa ’da verilen bilgiler de asl�nda kendi Arap�a ilk eserinde verilen bilgilerin farkl� bir �evirisinden ibaret olmas�d�r. Bu eserin �ns�z�nde Hac� Pa�a’n�n eserini herkesin anlayabilmesi i�in T�rk�e yazd�� i�in �z�r dilemesi ise, �zerinde �nemle durulmas� gereken ilgin� bir konudur. Onun bu s�zleri, bilim dili olarak Arap�a d��nda ba�ka bir dilin, daha do�ru bir deyi�le bilginin ana dilinin dahi d��n�lmedi�ini a��k bir �ekilde g�stermektedir.
14. yy’�n, eserleri bug�ne kalm�� olan di�er bir bilgini ise, �eyh Cemaleddin Aksarayi (�l: 1388)'dir. Eseri Hallu’l- Mucez, �bni Sina’n�n Kanun adl� �nl� eserinin �bnu’n-Nefis (1210-1288) taraf�ndan Mucezu’l-kanun ad� ile yap�lm�� olan �zetinin bir a��klamas� niteli�indedir. Bilindi�i gibi �bnu’n-Nefis, k��k kan dola��m�n� bulan bilgindir. Onun bu dola��m�, �l�ler �zerinde inceleme yapmad�� halde akli bir muhakeme ile ke�fetmi� oldu�u ileri s�r�lm��se de, �bnu’n-Nefis’in bu g�r��e mutlaka g�zlem yapm�� olmas� gerekir. 16. yy’da Bat�’da k��k dola��m� a��klayan Miguel Serveto da Villanova (1511-1553) ‘n�n �bnu’n-Nefis ’ten haberdan oldu�u bug�n art�k anla��lm�� bulunmaktad�r.
Bu d�nemin tan�nm�� ozanlar�ndan (�airlerinden) Ahmed� (1334?-1413) ‘nin de T�bba dair mesnevi �eklinde Tervihi’l-Ervah adl� manzum bir eser yazd�� g�r�l�yor. Bu eserde ilkin Anatomi ile ilgili k�sa fakat d�zenli bilgi verilir; sonra da hastal�klar�n tedavilerinden bahsedilir. (15. yy’�n ilk y�l�nda 12 May�s 1400'de Bursa’da Y�ld�r�m Bayez�d’�n Daru’t-T�p ad� ile bir hastane a�t��n� biliyoruz.. Bu hastanede, usta hekimlerin ��rak yeti�tirmi� ollalar� m�mk�nd�r.).
Bu devrin sonlar�na do�ru, yani 2. Murat zaman�nda yeti�mi� ve bize iki eser b�rakm�� bir hekim yazar da Mukbil-zade M�min’dir . 1437'de yaz�lm�� olan Zahire-i Muradiye, Arap�a ve Fars�a kitaplardan T�rk�e’ye �evrilmi� bir derlemedir. �zellikle Zeyneddin b. �smail el-C�rcani (�l: 1135) ‘nin Arap�a eseri Zahire-i Harezm�ahi’den yararland�� anla��lmaktad�r. Be� “makale” olarak d�zenlenmi� olan bu eserde beyin, ba�, g�z, kulak, burun, mide ve yemek borusu hastal�klar� �zerinde durulmaktad�r. Arap�a terimler aras�nda t�rk�e terimlerin serbest�e kullan�lm�� olmas�, eserin tasnif ve tertibi, bu eserin dikkate de�er yan�n� te�kil etmektedir. Eserin en etrafl� k�sm� g�z hastal�klar�na aittir ve bu konuyla ve da�lamayla ilgili aletlerin resimleri de vard�r. Kaynaklar�n� a��k�a belirtmi� olmas� da yazar�n lehine kaydedilmesi gereken bir husustur. Onun d��nce namusuna sahip bir yazar oldu�unu g�stermektedir.(s:240) Mukbil-zade’nin ikinci eseri Miftahu’n-Nur ve Hazainu’s-Surur ad�n� ta��r. Ayn� h�k�mdara sunulmu�tur. Bu eserde k�savca Anatomi (Te�rih) ve sa�l�k bilgisi verildikten sonra ay�rnt�l� bir �ekilde g�z hastal�klar� hakk�nda bilgi verilmektedir. Kitab�n ba� taraf�nda ayr�ca bir hekimin nas�l olmas� gerekti�i hakk�nda bilgi verilmektedir.
Bu d�nemde t�p d��ndaki konulara ili�kin eserleri pek g�remiyoruz.Yaln�zca Ali Hibetullah’�n Hulasatu’l-Minhac fi �lmi’l-Hisab adl� Arap�a matemati�e ait bir eserinin bulundu�u biliniyor.
1. Mehmet zaman�nda ansiklopedik eserlere ilgi g�sterilmeye ba�land�� anla��l�yor. Bu s�rada Rukneddin Ahmet, Zekeriya el-Kazvini (1203-1283)'nin Acaibu’l-Mahlukat ve Garaibu’l-Mevcudat’�n� T�rk�e’ye �evirmi� ve 1. Mehmet’e sunmu�tur. Bu eser, 1561'de Sururi taraf�ndan da �evrilmi�;ayr�ca �ok say�da �zeti yap�lm��t�r.(Yaz�c�zade Ahmet Bican’�n Acibu’l-Mahlukat’� da b�yle bir �zettir). G�zlem ve de�erlendirme nitelikleri dolays�yla “Orta�a��n Herodot’u yahut da Araplar’�n Plinus’u” say�lan Kazvini de Demiri’nin Hayatu’l-Hayvan adl� eserinden pek �ok al�nt� yapm��t�r. �yle anla��lmaktad�r ki d�nyan�n yuvarlak oldu�u d��ncesi bu �eviri ile Osmanl�-T�rk eserlerine ge�mi� bulunmaktad�r. Daha �ok hayvan ve bitkilerden bahseden bu tih ansiklopedik eserlerin daha sonra da T�rk�e’ye �evrilmi� bulunmalar�,ba�ta h�k�mdarlar olmak �zere b�yle eserlere g�sterilen ilginin bir sonucu olsa gerekir.
Bu s�ralarda H�sameddin Tokadi, g�kku�a�� zerine k��k bir kitap yazm��,fakat sonunda biraz bilime de�inen bu s�zleri i�in “b�t�n s�ylediklerim hep, filozoflar�n ��retilerine g�redir (mezheb-i h�keme �zeredir) g�nahtan sak�nanlar ve �eriat yolunda gidenler (in), buna inanmamak gerekir” demeyi de ihmal etmemi�tir. Onun bu s�zleri, art�k iyece belirmeye ba�layan ac� ger�e�i a��k�a ortaya koymaktad�r.
Semerkant'tan Kastamonu'ya
2.Murat devrinde Semerkant’tan Kastamonu’ya gelen ve orada kelam ve mant�k d��nda astronomi ve matematik de okutmu� olan Fethullah �irvani’yi de bu vesileyle anmam�z gerekiyor. Onun bu dersleri ile Osmanl�larda y�ksek matematik ve astronomi e�itimi ba�lam��t�r. �irvani, bu e�itim s�ras�nda hocas� Kad�zade’nin E�kalu’t-Tesis a��klamas�na ve Mahmud b. �meru’l-Harezmi (�l.1221)'nin El-Mulahhas fi’l-Hey’e adl� eserinde a��klamalar yazm��t�r �te yandan Mehmed b. S�leyman da 1398 y�l�nda Muhammed b. Musa Kemaleddinu’d Demiri (1344-1405)'nin �nl� eseri Hayatu’l-Hayvan adl� Zooloji kitab�n� T�rk�e’ye �evirmi�tir. Bu eserde alfabetik s�ra ile bine yak�n hayvan ad� ge�er. Eser, bir t�r hayvanlar alemi ansiklopedisi kabul edilebilir. Bundan ba�ka 9. yy’da ya�am�� olan Ebu Yusuf �bn Ali Hizan’�n veteriner hekimli�i ile ilgili Kitbu’l- Hayl ve’l-Baytura adl� eseri de T�rk�e’ye �evrilmi� ise de �eviri tarihi belli de�ildir.
(T�rkiye Tarihi 2, Osmanl� Tarihi 1300-1600, H�seyin G.Yurtayd�n’�n yaz�s� s: 237-242)

Ta�k�p�zade Ahmed, 14. yy’da Osmanl� ulemas�n�n h�zla �o�ald��n� belirtiyor. Fenari ve Davud, Anadolu M�sl�manl�� zerinde derin etkiler b�rakan b�y�k Ma�ripli sufi Muhyiddin �bn Arabi ’den etkilenmi�lerdir. �bn Arabi, 13. yy ba��nda Sel�uklu saray�nda uzun s�re kalm��t� ve �ok g��l� yap�tlar�, Sadreddin Konevi ‘den Davud ve Fenari’ye kadar, onun ��retisine kendi damgalar�n� da vurmu� olan Anadolulu bir�ok ��rencisi taraf�ndan a��klanm�� (�erh edilmi�) ve yorumlanm��t�r. Fenari’nin ailesi, �bn Arabi’nin Anadolu’daki en b�y�k ��rencilerinden Sadrettin Konevi’nin soyundan geliyordu. Burada, gayrim�slimlerle ili�ki kurmaya yatk�n ve uygun mistik bir �slam s�zkonusudur; b�yle bir �slamda “�sa ibn Meryem” �ok �nemli bir rol oynar ve Palamas’�n �znik’te tart��t�� imam, a��k�a bu ��reti (Arabi’nin ��retisi) i�inde yer al�r. Ama uzla�mac� tav�rlara �rnek g�sterilebilecek olan yaln�zca uleman�n �slam� de�ildir: Gezgin dervi�lerin, T�rkmen babalar�n�n pop�ler ve fazla bi�imci olmayan bir din anlay��lar� da b�yledir. Bizans kaynaklar�n�n “kar��k barbar” dedi�i ve �ifte k�lt�rel kal�t� birle�tiren bu topluluk, T�rk-H�ristiyan evliliklerinden do�mu�tur. Bizansl�lar, her vesileyle keramet sahibi T�rkleri y�celtir: Abdal Murad, Bizans �evrelerinde mucizeleriyle tan�nm��t�r; Bizans d�neminde Bursa halk� ona yiyecek g�nderirmi�. Emir Sultan, Bursa’dan kalk�p,ermi�lik �n�n� duydu�u Bizansl� bir m�nzeviyi ziyaret etmek i�in Ke�i� Da�� (Uluda�) na gitmi�tir. Bu b�lgede ya�ayan �nl� Geyikli Baba, bir kilisede �arap i�erek ve k�l�c�yla Ayios Yeoryios’unkine benzer mucizeler ger�ekle�tirerek ya�am��t�r. Bu �zellikleri nedeniyle b�lge H�ristiyanlar� ona iyi g�zle bakm��lard�r. Bursa sakinleri bir s�re sonra, kentin Osmanl� Beyli�inin merkezi durumuna gelmesinin ard�ndan, bir Arap gezgininin �a�k�n bak��lar� aras�nda �sa’n�n Muhammed’le e�de�er biri oldu�unu s�yleyen bir vaizden yana tav�r al�rlar. Y�zy�l�n sonunda, Ankara’da Manuel II. Paleologos T�rk�e m�terciminden s�z ederken, onun M�sl�man olmas�na ra�men, H�ristiyan atalar�n�n dinine �ok ba�l� kald��n� s�yler. Ayr�ca Palamas’�n da �slam konusundaki g�r��lerinde olduk�a �l�ml� oldu�u dikkat �ekmektedir. Kutsal Ruh’un barbar olsun, g��ebe olsun, herkesin iyili�ini istedi�i d��ncesinde olan g�nah ��kar�c� Maksimos’tan, �slam’da bir “ba��lama ��” oldu�unu s�yleyen Matteo Blastares’e kadar, Bizansta her zaman �slam�n baz� niteliklerini, �zellikle de mutlak tektanr�c�l��n� �ok �nemseyen d��n�rler olmu�tur ve Palamas da bu ak�m�n i�inde yer al�r.
Durum b�yle olunca da Selanik ba�piskoposuyla T�rk imam aras�nda �znik’teki tart��maya egemen olan serinkanl� hava ve anla�ma zemini bulma konusundaki kar��l�kl� irade daha iyi anla��lmaktad�r. T�rk kaynaklarndan ��rendi�imiz bi�imiyle 14.yy ortas�nda Osmanl� Beyli�inde egemen olan iklim M�sl�mlanlarla H�ristiyanlar aras�ndaki uzla�mac� ili�kilere b�t�n�yle elveri�lidir ve Palamas taraf�ndan resmedilen ortam� da do�rular. Piskoposun mektubunun sonunda anlatt�� bi�imiyle �znik’teki teolojik tart��man�n sonucu gibi b�l�mler belirgin bir anlam kazan�r:
Hafif bir g�l�msemeyle ��yle konu�uyorum onlarla: “Form�l d�zleminde anla�m�� olsayd�k,ayn� dine mensup olurduk.” O zaman ��yle diyor T�rklerden biri: “Anla�aca��m�z g�n gelecektir.” Ben, buna inand�m ve bu an�n �ok �abuk gelmesini diledim
�nan�lar aras�nda uyu�ma iste�i Bizansl� bir din adam�n�n s�zlerinden daha a��k bir bi�imde ifade edilemez. �slam taraf�nda ise 14. yy’da Osmanl� Beyli�inde derin etkiler b�rakan �bn Arabi ve Mevlana evrensel a��klamalar getirmektedir.
Ma�ripli sufi Arabi ��yle der:
Y�re�im b�t�n bi�imlere a��kt�r:putlar tap�na��, H�ristiyan papaz�n manast�r�, Musa’n�n on emri, m�minlerin Kuran’�d�r, dinim sevgi dinidir.
�te yandan Mevlana da �unlar� s�yl�yor:
Yollar� ayr� olsa da ama� birdir. Kabe’nin yolu kimilerine g�re Bizanstan, kimilerine g�re �ran’dan ya da �inden ge�er, Kimilerine g�reyse Hindistan ya da Yemen taraf�ndan .... Ama� ne imans�zl�kta ne de imandad�r (...) ve yolda birbirlerine, “haks�zs�n ve dinsizsin” diyenler yolun sonuna geldiklerinde unutuyorlar kavgalar�n�, ��nk� ama�lar� birdi.
(Michel Balivet, Osmanl� Beyli�i,Tarih Vakf� Yurt Yay: s: 3-5)
Ancak 13. yy’�n �nl� Botanik bilgini �bn�’l-Baytar (�l: 1248)'�n Kitabu’l-Cami fi’l-Edviyeti’l-Mufrede adl� eserinin k�salt�larak yap�lm�� bir �evirisi bulunmaktad�r. Ad�n� bilmedi�imiz �evirmen, bu �eviriyi Ayd�n O�lu H�z�r Bey (1340-1348)'in emriyle yapm��t�r. Bu �eviride hekimlikte kullan�lan bitkiler ve baz� hayvani �r�nler alfabetik s�raya konulmu�, baz� otlar�n T�rk�e adlar� yan�na Yunanca adlar� da yaz�lm��t�r. T�p tarihi incelemeleri i�in faydal�d�r.
�znik Medresesi’nin yeti�tirdi�i bilginlerden �emseddin Mehmed bin Hamza el Fenari (�l: 1430-31), Karaman’da ve sonra M�s�r’da e�itim g�rd�; tasavvuf, mant�k ve ba�ka akli ilimlerde ihtisas yapm�� bir bilgindi. Yazd�� mant�k kitab� 1886 y�l�nda �stanbul’da bas�lm�� ve medreselerden zamanlara kadar okutulmu�tu. Akli bilimlere dair eseri Uveysatu’l-Efkar fi �htiyar� uli’l-Ebsar’ da zor bir�ok meselenin ��z�mlerine ili�kin geni� bilgiler vermi�, di�er baz� sorunlar�n ��z�m yollar�na kar�� da itirazlar�n� belirtmi�tir.(H�seyin G. Yurdayd�n, T�rkiye Tarihi 2, s:238)
Osmanl�lar, Kelam ve Tasavvuf
�mam Gazali, Osmanl� ulemas�n�n en �ok ineceledi�i ve tan�d�� slam d��n�rlerinden biridir. Ger�ekten Gazali’nin t�m eserleri klasik �a�da bir�ok kez kopya edildi�i gibi,matbaan�n girmesinden sonra da s�k s�k bas�lm��t�r. G�n�m�zde Gazali, T�rkiye’de b�y�k �slam d��n�rlerinden eserleri en �ok yay�nlananlar aras�ndad�r.
Hi� ku�kusuz, Gazali Osmanl�lar� etkileyen tek d��n�r de�ildi. Belki en �ok etileyen d��n�r de de�ildi (s:59) Daha �nce de belirtti�im gibi,Osmanl� d��ncesinde formel bir pl�ralizm sayesinde �e�itli �slam alimleri birarada incelenmi�lerdir.Fakat Gazali’nin �nemi �uradan geliyor: Osmanl� k�lt�r hayat�, Gazali’nin ba�latt�� Kelam’la Tasavvuf’u uzla�t�ran okulun miras��s� olmu�tur. Osmanl�larda sufili�ini me�rulu�u, hatta Osmanl� sultanlar�n�n bir�o�unun bir tarikat mensubu olmalar� bu sayede m�mk�n olmu�tur. Hi� ku�kusuz Osmanl�larda da zaman zaman s�nni kat�l�� savunan ulema ile, sufilerr aras�nda tart��malar, kavgalar ��km��t�r. Fakat Osmanl� d�nya g�r��nde sufilik, hi�bir zaman �iilik, rafizilik, bat�n�lik gibi reddedilen bir doktrin say�lmam��t�r.
Kelam-Tasavvuf uzla�mas� Osmanl� zihniyetini olu�turmu�tur. Osmanl� esprisi ele�tirel akla de�il, nakilcili�e ve”kalb”e dayan�yordu. Asl�nda �slamda felsefe gelene�i,Gazali’den sonra hemen son bulmam��t�r. �bni R��d’�n Gazaliye kar�� yazd�� reddiye (Tehaf� al-Tehaf�t ) �slam d��ncesinin klasikleri aras�ndad�r. Fatih Sultan mehmet zaman�nda bu tart��ma yeniden canlanm�� ve bizzat sultan�n da iste�iyle felsefe yanl�lar� ile kar��tlar� fikirlerini tart��m��lard�r.15. y�zy�l�n en g��l� alimlerinden Hacazade efendi, felsefeye �iddetle kar�� km�� ve bir “Tehaf�t” de(bu kez �bn R��d’e kar��) kendisi kaleme alm��t�r. Bundan sonra Osmanl� d��ncesinde felsefe, ancak Fahreddin Razi ve Nasreddin Tusi gibi d��n�rlerin eserlerinde nakledildi�i �l��de ya�am��t�r.
Osmanl� esprisinin ele�tirel akla fazla yer vermemesi ve sufili�in kazand�� g��, anlama ve ifade arac� olarak �iirin �nemini �ok art�rm��t�r. Ger�ekten �iir Osmanl� k�lt�r�nde bug�n ondan anlad��m�zdan �ok farkl� ve geni� bir yer i�gal ediyordu. Osmanl� ulemas�n�n ve hatta sultanlar�n�n b�y�k bir k�sm� ayn� zamanda �airdirler. �iirle ve �iirde ifadesini bulan “a�k”la kendilerini tanr�ya ad�yorlard�.�iirde tasavvuf egemenli�i o kadar mutlakt� ki, asl�nda tasavvufa i�ten inanmayan yazar ve �airler bile �iirlerinde sufi a�k� dile getirmi�lerdir. Bununla birlikte Osmanl� tasavvufu tanrr�yla insan� vecd i�inden birle�mesine ontolojik de�er atfeden “Vahdet-�l V�cud” felsefesini ve “Ene’l Hak” doktrinini kesinlikle reddetmi�tir.
Tan�nm�� oryantalist E.J.W.Gibb, bu y�zy�l�n ba��nda yay�nlanan klasik eserinde, sufili�in Osmanl� edebiyat�nda nas�l bir d�nya g�r�� eklini ald��n� somut olarak anlat�r. Konunun temsili niteli�ini g�z�n�nde bulundurarak, Gibb’in �izdi�i tabloyu nakletmenin yararl� olaca��n� san�yorum:
Mistik �airlerin ifade ettiklerine g�re, Tanr� yarat�l�� dolays�yla kendini g�stermeye karar verince �nce ��ndan “Nur-u Muhammed” ayd�nlanm��t�. Sonra Tanr�, Nur’a bakm�� ve i�inden cismani d�nyaya ��kartm��t�. Daha sonra ilk ruh ve giderek al�alan bir s�ralama i�inde �e�itli varl�klar�n ruhlar� yarat�ld�. tanr� nihayet, bir k�rs� ve b�y�k bir kalem yaratt� ve “Ey kalem yaz!” dedi. Ve Kuran’�n ilk ilahi �ekli yaz�ld�. Bundan sonra sekiz cennet yarat�ld�. tanr� daha sonra k�k� “k�rs�”n�n alt�nda, dallar� sekiz cennete uzanan b�y�k bir tuba a�ac� yaratt�. Sekiz cennetten sonra alt� deniz, bundan sonra da yedi g�k yarat�ld�.
Gibb, Osmanl�larda yayg�n “Yarat�l��” kuram�n�n �iirdeki ifadesini eserinde daha ayr�nt�l� olarak veriyor. Ancak yazar�n da belirtti�i gibi “yarad�l��” kuram�n�n bu �ekli daha �ok fazla okumam�� kimseler, “avam” aras�nda yayg�nd�.- Ulema ve m�tekallim tak�m�, �z�nd� pek farkl� olmasa da (s: 61) daha n�ansl� bir g�r�� dile getirmi�lerdir. Osmanl�larda “Kelam” ve “Tefsir” ilimlerine hasredilen binlerce eserde bu g�r��ler i�lenmi�tir.
Ta�k�pr�zade Ahmet Efendi, Mevzuat-�l Ulum ’da(Arap�a’dan terc�me �nl� eseri) Kelam ilmini ��yle tan�ml�yor: “Bu bir ilimdir ki; an�nla iktidar olunur; akaid-i diniye isbat�na.. Bunun mevzu Hakk-� Teali’nin zat ve s�fat�d�r” Osmanl� alimi, Kelam’�n ��pheyi ortadan kald�rmak amac�na y�neldi�ine dikkati �ektikten sonra filozoflara �atar ve ancak inan�lar� sa�lam ve her t�rl� �eri ilmi �z�mlemi� kimselerin “felsefe” ile u�ra�abileceklerini ifade eder. Katip �elebi de eserlerinde Osmanl� tarihinin tan�nm�� kelamc�lar�n� belirtmi�tir. Ke�f-�l F�nun’da bunlar�n tam bir listesini, Mizan-al Hak’da da en �nemlilerini saym��t�r. �lmin her dal�na hakim olan bu b�y�k bilginler listesinde �mam Gazali, Fahreddin Razi, Kad� Baydavi, Adud al- Din �ci, Saadettin Taftazani, Seyid ve �erif C�rcani ve Calleddin Davvani gibi kimselerdir. Bu alimler kronolojik s�ra i�inde,11. yy’lla 15. yy aras�nda ya�am��lar ve daha �ok birbirlerini tefsir ederek �slam d�nya g�r��n� akideler halinde �zetleyen temel eserler vermi�lerdir. 15. yy’dan itibaren bayra�� Osmanl� alimleri alm�� ve 17. yy’da Katip �elebi’nin Ke�f-�l F�nun ’da ifadesini bulan bir bilgi birikim ba�lam��t�r.
Osmanl� d��ncesinin skolastik niteli�ini daha �nce degalerca belirttim. Bu y�zden yukar�daki �ah�iyetlerin az �ok birbiren benzeyen eserlerini ve bunlar�n tefsirlerini ayr� ayr� ele almkta b�y�k yarar yoktur. Bu eserler, 17. yy’dan itibaren �a�d�� olmaya ba�lam��lard�r. Bununla birlikte Osmanl� d��n hayat�nda 19. yy sonuna dek bu d��nce tarz� egemen olmu�tur. Bu y�zden d��nce hat�m�zdaki (s: 62) kopuklu�u sergilemek �zere, bu eserlerin en �nemlilerinden birinden (ve de tefsirinden) daha ayr�nt�l� oylarak s�z etmek isitiyorum.
Necmeddin Nesefi ve Saadeddin Taftazani
-Bir �zet-
12. ve 15. yy’larda ya�am�� bu iki d��n�r, Kelam ve Tefsir ilimlerinin en g��l� temsilcilerindendir. Her ikisi de Osmanl� olmamakla birlikte,t�m eserleri Osmanl� ulemas� aras�nda tan�n�yor ve Osmanl� medreselerinde okutuluyordu. D’Ohsson, 18. yy’�n sonlar�nda “Osmanl� �mparatorlu�unun Tablosu” ba�l�kl� klasik eserinin ilk cildinde,�slami akideleri anlat�rken, t�m�yle Nesefi’ye dayanm�� ve “Akaid” ba�l�kl� �nl� eserini �zetlemi�tir. Katip �elebi’nin “B�y�k Saadettin” diye bahsetti�i Taftazani ise, Nesefi’nin eseri hak�knda en �ok be�enilen ve okunan tefsiri yazm��t�r. Bu eserler- bunlara benzer bir�ok eserle birlikte- Osmanl� �mparatorlu�unun ��k��ne kadar medreselerde okutulduklar� gibi,g�n�m�zde de �slam �lkelerinde inceleme konusudurlar.
Taftazani’nin eseri 19. yy’da Bat� dillerine de �evrilmi� olarak ve �slam d�nya g�r��n� temsil eden kalsiklerden biri olarak sunulmu�tur.Eserin ilgin� yan�- ve burada ele (s:63) almam�z�n nedeni-klasik felsefenin temel sorunlar�na dini gelene�e dayanarak ve �slami akideler halinde cevap vermesidir. Daha a��k bir ifadeyle, Saadeddin Taftazani “varl�k nedir?”, “bilgi nedir?” “nas�l bilebiliriz?” gibi metafizik sorulara her t�rl� ��phenin ve tart��man�n d��nda, dini dogmalarla yan�t vermektedir. Bu gibi sorular�n insan� ister istemez �zg�r d��nceye do�ru zorlayaca�� ve bizzat dogmalar�n da tart�y�ma konusu yap�labilece�i beklenebilir. Ger�ekten b�yle bir e�ilimin taftazani’nin eserinde de mevcut oldu�unu s�yleyebiliriz. Bu e�ilimin yazar�m�zda devaml� mutezile mezhebiyle tart��ma �eklinde somutla�t��n� g�r�yoruz. Taftazani’nin,eserinde kendisinden be�y�z y�l �nce ya�am�� bir doktrinle devaml� sava�mas� bizi �a��rtmamal�d�r. Ayn� sava� Taftazani’den be�y�z y�l sonra da devam edecektir. ��nk� felsefi sorulara verilen yan�tlar� birer dini akide haline getirmek i�in,�nce Kuran’�n “yarat�lm��” ve akl�n �zg�r oldu�unu savunanlar� ��r�tmek gerekmektedir. Bu gere�i Taftazani’nin devaml� olarak hissetmesi, kendisini de zaman zaman yazd�klar�ndan ��phe etti�ini mi g�steriyor? Bu soruya yan�t aramak anlams�zd�r. Sadece insan akl�n�n, sonunda ��pheyi toptan reddeden dogmatik �r�nler verse de ��phe etmeden d��nemeyece�ini teslim edelim.
Taftazani, eserinin giri�inde, kelam ilmini “Tanr�n�n birli�innin ve niteli�inin (“s�fat�n�n”) ilmi olarak tan�ml�yor ve bu ilmin “��phenin ve evham�n karanl�klar�ndan uzak” oldu�unu belirtiyor. Yazara g�re �slamiyetin standart ilkeleri olan en �arp�c� ve en de�erli inciler ve cevherler” N. Nesefi’nin Akaid’inde yer alm��t�r. Taftazani bu eseri on dokuz b�l�m i�inde yay�mlamaktad�r.
Horasanl� aleim,yorumunda,�nce Kelam�n �slami ilimleri i�indeki yerini belirtiyor. Buna g�re �eri ilimleri (s: 64), “Fer”i ilimlerle, “asli” ilimler olmak �zere ikiye ayr�l�r. Kelam asli bir ilimdir.
Peygamberi ilk tan�yanlar (al-sahaba) ve onlar�n izleyicileri (al-tabi’in) peygamber �a��na �ok yak�n olduklar� ve bu y�zden otoriteye dayanma olana��na sahip bulunduklar� i�in,�eri ilimleri yaz�l� olarak kaydetmeye ve s�n�fland�rmaya gerek duymam��lard�. Bu durum dini liderler aras�nda fikir ayr�l�klar�,yenilik e�ilimleri (al-bida) ve ki�isel hevesler (al-ahva) ��kana kadar devam etmi�tir. G�r�� ayr�l�klar�,uleman�n her durumu ayr� ayr� incelemesine ve �nemli konularda �rnek olabilecek kazai h�k�mler (al-fatavi) vermesine yol a�t�. B�ylece ulema aras�nda bir yandan do�ru h�k�lmlere varmak i�in temel metinleri inceleme; �te yandan da bu ama�la ilkeler ve y�ntemler geli�tirme �abas� ba�lad� ve biriken malzemenin de tasnifi �abas�na giri�ildi. Fer�e�e ula�mada kullan�lan deliller sayesinde var�lan h�k�mler F�k�h ilmini;kullan�lan y�ntemlenr F�k�h us�l�n� ve b�t�n bunlardan ��kan temel ger�ekler (“akideler”) de Kelam ilmini meydana getirmi�tir. Bu a�aklamadan onra Taftazani,Kelam ilmini temel ilim yapan nedenleri saymakta,bu geli�imde, Mutezile doktrininin yerini belirtmekte ve �zellikle filozoflarla tart��maktad�r. Yazar�m�za g�re felsefi eserler Arap�a’ya �evrildikten sonra Mutezile mensuplar� onun etkisiyle Kelam ilmine metafizik,fizik, matematik gibi unsurlara dahil ettiler ve sonunda onu felsefeden ayr�t edilemez hale getirdiler. Bu anlay�� M�sl�manlar aras�nda b�y�k tepkiler yaratt� ve Kelam’a h�cumlar ba�lad�. Asl�nda bu h�cumlar Kelam’�n kendisne de�il, “�slami akideleri tahrip etmek isteyenlere ve filozof olma iddias�ndakilerin �aresiz bir �ekilde karanl��a s�r�kledi�i kimselere kar��” idi. Oysa �slami ilimler i�inde “en asil ilim” olan Kelam, dini akidelerin bilinmesi ve benimsenmesi i�in ka��n�lmaz bir ara�t�. (s: 65)
Kelam ilminin “asli ilimler” i�indeki yerini b�ylece belirttikten sonra Sadettin Taftazani varl�k ve bilgi kuramlar�n�n a��klamas�na girer. Yazar bu konudaki fikirlerini sofist (“sufasta”) olarak niteledi�i d��nce �yekilleriyle polemik yaparak ortaya koymaktad�r.
(O.Kimli�i, s:60-66...)

lionhead

8 Eyl�l 2006 12:31

�bni Sina
�slam Toplumlar�nda Bilim
�slam Bilimi deyince ne anla��lmal�?�slam topraklar�nda bilimsel �al��malar ne zaman ba�lad�,ne zaman duraklamaya girdi ? �slam topraklar�ndaki bilime ivme veren nedir ? Kuran m� yoksa eski bilim mi ? Yunan klasiklerinin Arap�a'ya �evrilmesinde H�ristiyanlar�n, S�ryanilerin ve �e�itli halklar�n katk�lar� olmu� mudur? Asiler, Gazali'nin ders notlar�n� g�r�nce ne dediler de Gazali yeniden 4 y�l medreseye devam etti? Gazali,neyi savundu?
Katip �elebi,Gazali'nin eseri �hyau Ulum’id-din i�in
" E�er bu eser hari�, t�m �slami eserler tahrip olsayd�, �slamiyet yine de bir �ey kaybetmezdi. ”derken kim "Gazali’nin tasavvufa dair �hyau Ulum’id-din adl� kitab� yalan hadislerle doludur" demi�tir?
B�y�k Sel�uklu veziri Nizam-�l M�lk'� �ld�ren s�n�f arkada�� kimdi? �slam topraklar�ndaki bilim �spanya'ya ne zaman ve nas�l ge�ti? �slam topraklar�ndaki ansiklopedistlerde ve bu arada Erzurumlu �brahim Hakk�'da ilkel de olsa evrim kuram�n�n izleri oldu�unu biliyor musunuz? Erzurumlu �brahim Hakk� hangi etkiler sonucu bilim d�� g�r��leri savunmaya ba�lad�? Ben sizi bir k�s�m�n� buraya yazabildi�im sorular�n yan�tlar�yla y�zy�ze getireci�im.
�nce �slam D�nyas�ndaki Bilgelere ve �lgi Alanlar�na G�z Atal�m:
Cabir Ibn Hayyan (Geber)Kimya (Kimyan�n babas�) �l: 803
Al-Asmai Zooloji, Botanik, Animal Husbandry. 740 - 828
Al-Khwarizmi(Algorizm)Matematik,Astronomi,Co�rafya.(Algorithm,Algebra, calculus) 770 - 840
'Amr ibn Bahr Al-Cahiz,Zoologi, Arap Grameri, Rhetoric,Lexicography
776 - 868
Ibn Ishaq Al-Kindi (Alkindus)Felsefe, Fizik, Optik, T�p,Matematik, Metalurji.800 - 873
Sabit Ibn Kurra (Thebit)Astronomi, T�p, Geometri, Anatomi.836 - 901
'Abbas Ibn Firnas, Mechanics of Flight, Planetarium, Artificial Crystals. �l:888
Ali Ibn Rabban Al-Tabari,T�p, Matematik, Caligraphy, Literature.838 - 870
Al-Battani (Albategnius),Astronomi, Matematik, Trigonometri.858 - 929
Al-Fargani (Al-Fraganus)Astronomy, Civil Engineering.C. 860
Al-Razi (Rhazes)T�p, Ophthalmology, Smallpox,Kimya,Astronomi.864 - 930
Al-Farabi (Al-Pharabius),Sosyologi, Logic, Felsefe, Siyaset Bilimi,Muzik.870 - 950
Abul Hasan Ali Al-Mesudi,Geography, History.�l: 957
Al-Sufi (Azophi) Astronomi 903 - 986
Abu Al-Kasim Al-Zahravi (Albucasis),Surgery, Medicine. (Father of Modern Surgery) 936 - 1013
Muhammad Al-Buzcani,Matematik, Astronomi, Geometri,Trigonometri.940 - 997
Ibn Al-Haytam (Alhazen)Fizik, Optik, Matematik.965 - 1040
Al-Mawardi (Alboacen),Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Jurisprudence, Ethics.972 - 1058
Abu Reyhan Al-Biruni,Astronomi, Matematik. (D�nyan�n �evresini �l�t�)973-1048
Ibn Sina (Avicenna) T�p, Felsefe, Matematik, Astronomi.981 - 1037
Al-Zarqali (Arzachel)Astronomi (Usturlab� bulmu�tur).1028 - 1087
Omar Al-Hayyam,Matematik, �iir.1044 - 1123
Al-Gazali (Algazel)Sosyoloji, Teoloji, Felsefe.1058 - 1111
M�sl�man Toledo'nun(1085), Korsika ve Malta'n�n(1090), Provence 'in(1050), Sicilya (1091) ve Kud�s (Jerusalem (1099)'�n d��mas�.Birka� Ha�l� Seferi M�sl�man kaynaklar�n�n,ya�amlar�n�n,m�lklaerini,kurumlar�n�n ve alt yap�s�n�n y�zy�ll�k bir d�nemin �zerinden birinci hasar dalgas�.
Abu Bakr Muhammad Ibn Yahya (Ibn Bajjah)Felsefe, T�p, Matematik, Astronomi,�iir, Muzik.1106 - 1138
Ibn Zuhr (Avenzoar)Cerrahi, T�p.1091 - 1161
Al-Idrisi (Dreses)Co�rafya (D�nya Haritas�, �lk k�re).1099 - 1166
Ibn Tufayl, (AbdubacerFelsefe, T�p, �iir.1110 - 1185
Ibn Ru�d (AverroesFelsefe, Law, T�p, Astronomi, Teoloji.1128 - 1198
Al-Bitruji (Alpetragius)Astronomy �l: 1204
M�sl�man kaynaklar�n�n, ya�amlar�n�n, m�lklerinin, kurumlar�n�n ve altyap�s�n�n y�z on iki y�ll�k bir s�renin �zerinde ikinci hasar dalgas�. Ha�l� Seferleri (1217 - 1291) ve Mo�ol istilalar� (1219 - 1329). Ha�l�lar, Kud�s'ten M�sl�man �spanya'n�n bat�s�na kadar Akdeniz boyunca etkindi. M�sl�man Kordoba'n�n (1236), Valencia'n�n (1238) ve Seville'nin (1248) D��. Do�udaki en M�sl�man s�n�rdan, Orta ve Bat� Asya, Hindistan, �ran ve Arap anavatan�na kadar Mo�ollar�n hasar�. Ba�dat'�n D�� (1258) ve Abbasi Halifeli�i'nin sonu. �ki milyon M�sl�man Ba�dat'ta katledildi. �nde gelen M�sl�man medeniyet merkezlerindeki ba�l�ca bilimsel kurumlar, laboratuvarlar ve altyap� imha edildi.
Ibn Al-Baitar Eczac�l�k,Botanik, �l: 1248
Nasir Al-Din Al-Tusi Astronomi, �klit�i Olmayan Geometri.1201 - 1274
Celaleddin Rumi Sosyoloji1207 - 1273
Ibn Al-Nafis Dami�ki, Anatomi1213 - 1288
Al-Fida (Abdulfeda)Astronomi, Co�rafya, Tarih.1273 - 1331
Muhammad Ibn Abdullah (Ibn Battuta)World Traveler. 75,000 mile voyage from Morocco to China and back.1304 - 1369
Ibn Haldun,Sosyoloji, Tarih Felsefesi, Siyaset Bilimi.1332 - 1395
Ulug Bey,Astronomi,1393 - 1449
M�sl�man kaynaklar�n�n,ya�amlar�n�n,m�lklerinin,kurumlar�n�n ve alt yap�s�n�n ��nc� hasar dalgas�. �spanya'da M�sl�man egemenli�inin sonu'(1492). Granada'da Vivvarrambla halk meydan�nda bilim, edebiyat,felsefe ve k�lt�r �zerine bir milyon ciltten fazla eser yak�ld�. Afrika,Asya ve Amerika'da kolonile�me ba�lad�.
Herhangibr ba�ka yerdeki k�yaslanabilir bir geli�iminden iki y�z y�l �nce,T�rk bilimadam� Hezarfen Ahmet �elebi,Galata Kulesi'nden havalan�p Bo�az �zerinden u�tu.Elli y�l sonra,�elebi ailesinin bir di�er bireyi Logari Hasan �elebi,ate�leme yak�t� olarak 150 okka( yakla��k 300 pound) barut kullanarak ilk insanl� roketi g�nderdi.
G�ney Hindistan'da Misore Sultan� Tipu (1783-1799) d�nyan�n ilk sava� roketinin mucididir. Srirangapatana'da �ngilizler taraf�ndan ele ge�irilen roketlerden ikisi,Londra'daki Woolwich top�uluk m�zesi'nde sergilenmektedir. Roket motor muhafazas� �ok g�zenekli �elikten yap�lm��t�r. 50 mm �ap�nda ve 250 mm uzunlu�undaki roket,900 metreden 1.5 km'ye kadar menzil performans�na sahiptir.
(Dr.A.Zahoor:http://users.erols.com/zenithco/index.html)
�slam�n Y�kseli�i ve D��nce/ Bilim
�slam’�n y�kseli�i birden bire oldu. 632 y�l�nda Hz.Muhammed’in �l�m�nden daha be� y�l ge�meden izleyicilerinin ordular� hem Pers ve hem de Roma ordular�n� kesin bir �ekilde yenilgiye u�ratt�lar. Bundan sonra uzun y�llar, kar��lar�na hi�bir kuvvet ��kamayacakt�. 8. yy’da �slamiyet, Orta Asya’dan �spanya'ya kadar uzanan geni� bir alanda egemenlik kurdu. Afrika ve Asya’daki Roma s�m�rgeleri,b�y�k �neme sahip K��k Asya’n�n(Anadolu) d��nda Araplar�n ellerine ge�ti. Orta Asya’dan Hindistan i�lerine uzanan Pers �mparatorlu�u da ayn� durumda idi. O zamandan itibaren bu geni� b�lgenin b�y�k bir k�sm� ortak bir k�lt�r,ortak bir din ve ortak bir dille,birka� y�zy�l kadar da ortak bir h�k�mete ve serbest ticaret ko�ullar�na sahip olacakt�. Daha da uzun bir zaman din ve hac, Fas’tan �in’e kadar,bilgin ve �airlere serbest ge�i� sa�lad�.
Bu yay�lma, k�sa vadede, k�lt�r ve bilimi b�y�k �l��de etkiledi. O zaman�n Araplar�, uygarl��n (medeniyetin) yabanc�s� de�illerdi. Kendi kurduklar� kentler vard� ve Roma �mparatorlu�u’ nun do�u ticaretinin �rg�tlenmesinde esasl� bir i�lev g�rm��lerdi.Ayr�ca sava�lar ve fetihler, onlar� yeni halklar ve k�lt�rlerle tan��t�rd�. Fetihlerin kolayl��, Akdeniz’in kentsel uygarl��n� yerli halk�n r�zas� ile ele ge�irdiklerini g�sterir. O tarihlerde halk�n �ok az�,giderek etkisizle�en bir hizmet kar��l�� boyuna a��rla�an vergiler koymaktan ba�ka bir i�e yaramayan imparatorluk y�netimini savunmak yanl�s� de�ildi. H�ristiyanl��n resmi din olmas� ger�e�i,�mparatorlu�un Asya ve Afrika b�lgelerindeki n�fusun direnmesine yard�m edece�i yerde bu direnmeyi engelledi.��nk� dalalet mezheplerine ba�l� olan b�y�k �o�unluk m�sl�man Halifeler y�netiminde,ortodoks imparatorlarca y�netilmdikleri zamanlara oranla cezaland�r�lma tehlikesinden daha uzakt�lar.”
�slam g��leri, i�gal ettikleri b�lgelerde kendi memuriyet gelirlerini sa�lama ba�lad�ktan sonra yerel ve kentsel ekonomilere kar��mak yanl�s� de�illerdi. �am’daki Emevi Halifeli�i, tamamen Yunan y�netmenlerce ve Yunanca y�netiliyordu. Buna ba�l� olarak �slam’�n kendine �zg� bir ekonomik sistemi olmad�.Askeri kumandan�n �nceleri tam-kan Araplara m�nhas�r oldu�u,fakat sonralar� Roma’daki gibi herhangi bir becerikli macerac�n�n eline ge�ti�i son a�amalar�n klasik kentsel ekonomisinin basit bir �ekli idi. K�lelik ortadan kalkmad�; ama k�le arz�n�n azl��ndan,bunlar art�k sadece ev i�i hizmetlerde kullan�l�r oldu. K�lelerin s�r� halinde oldu�u yerlerde kitle isyanlar� eksik olmad�. �rne�in Basra K�rfezindeki g�her�ile ocaklar�nda zenci Zanj’lar�n isyan� Roma devrinin Spartak�s��lerinin isyan� kadar deh�etli oldu. Arazi,serf durumundaki,a��r �ekilde vergilendirilmi� reaya taraf�ndan ekilip bi�iliyordu. Bunlar da s�k s�k isyan ettiler. Toplumcu(kom�nist) Karmatianlar�n b�yle bir isyan� y�zy�ldan fazla s�rd�.
Ticaretin canlanmas� ile klasik �a�lara oranla t�ccarlar�n �nemi daha bir artt�. Ger�ekten de �slam�n birli�i, Roma �mparatorlu�unun s�k�nt�larla dolu son y�llar�nda yitirdi�i geni� b�lgenin yeniden tek bir y�netim alt�nda ve daha da geni�leyerek birle�tirilmesine ve ademi merkezile�tirilmesine olanak haz�rlad�,bu da ticareti b�y�k �l��de artmas�na yola�t�. Korodoba’dan Buhara’ya dek m�sl�manlarca fethedilen hi�bir yerde,Roma gibi imparatorlu�un kan�n� emen ve ekonomisini bask� alt�nda tutan bir merkez olmad�. Mekke siyasi,ekonim ya da k�lt�rel de�il daima dini merkezdi. Sardece �skenderiye, Antakya ve �am gibi eski kentler,ya�amlar�nda yeni bir canl�l��a kavu�makla kalmad�lar;her tarafta Kahire,Ba�dat ve Kordoba gibi ayn� tarzda yeni kentler kuruldu. B�t�n bu kentler birbirleriyle s�rekli ili�ki i�indeydiler ve �r�nlerinin farkl�l�� hem ticaretlerinin hem de teknik geli�melerinin bir dayana��n� olu�turdu. Bunlardan ba�ka ,�slam kentleri, Roma �mparatorlu�undaki durumun tersine,geriye kalan Do�u d�nyas�ndan kopuk de�ildi. �slam, Asya ve Avrupa biliminin odak noktas� olmu�tu. Sonu� olarak Yunan ve Roma teknolojisi bak�m�ndan olduk�a yabanc� ve eri�ilmez bir dizi yeni icat,ayn� pota i�inde toplanabilidi. Bunlara �elik, ipek, ka��t ve porselen gibi maddeler dahildir. Bu maddeler de 17. ve 18. yy’larda Bat�n�n b�y�k teknik ve bilimsel devrimine yol a�acak daha sonraki geli�melerin temelini olu�turdular.”
(J. Bernal, BilimTarihi, s: 191-192)
�nl� Bilim Kenti: Ba�dat
8. y�zy�l ortas�nda D�nyan�n en �nl� kentlerinin listesine bir �ehir daha eklenmi�ti: Ba�dat . �lk H�ristiyan y�zy�llar�nda Mezopotamya b�lgesinin ortas� ve g�neyi Perslerin elindeydi ve bunlar�n ba�kenti �imdiki Ba�dat’�n yak�nlar�nda olan Ktesiphon’du. Ba�dat, Fars�a “Tanr�verdi” anlam�na gelir.Ba�dat, 750 de kuruldu. 1258' de y�k�ld�. Kurucusu, Abbasi halifesi Mansur (Ebu Cafer). D�rt y�l s�reyle binlerce sanatkar, i��i, mimar, duvarc�, tu�lac�, marangoz, dekorat�r, daire �eklinde bir modele g�re bu g�zel �ehri olu�turdular. �ehri ku�atan �� sur vard�: Merkezinde halifenin saraylar� ve konaklar� bulunuyordu. On y�l i�inde bu gen� ba�kent, huzurun, bilimin ve esteti�in kayna�t�� bir �ehir oldu. �airlerin anlatt��na g�re yerler, g�l suyuyla y�kan�yordu. Yollar�n tozu miskti. Her yerden ye�illikler ve �i�ekler f��k�r�yordu. Ku�lar�n c�v�lt�s�, huzuru besleyen do�al bir m�zik ��leni gibiydi. Fl�t sesleriyle hurilerin g�m�� sesi birbirine kar��yordu. Ba�dat, be�y�z y�l Do�u d�nyas�n�n parlayan bir k�lt�r merkezi olarak kald�.
( Ba�dat bilgileri:S. Mahmud,�.T., s: 112,Ortado�u s: 18)
"Binbir Gece Masallar�n� " okumayan, halife saraylar�n�n �n�n� duymayan var m�yd�?
Ba�dat' ta hafif yap�l� kemerler, ��ldeki serap gibi i� a��c�yd�. Orada sanat��n�n eli, duvarlar�n a��rl��n� hantall��n� kald�rm��t�. �ad�rvanlar�n sular�, beyaz mermer kaplara akar ve insan, akan�n su mu, yoksa mermer mi oldu�unu anlayamazd�. T�m duvarlar, t�m tavanlar, acaip nak��larla c�mlelerin �izilmi� ve yaz�lm�� oldu�u kabartma bir hal� gibiydi. Arap yaz�s�, Arap nak��lar� gibi kar��kt�, girintili ��tk�nt�l�d�r. Yaz�lar�n yan�nda nak��lar, bilinmeyen bir dilde yaz�lar gibiydi. Yaz�larda tanr� ve Muhammet �v�l�r, halifelerin saray� g�klere ��kar�l�r ve insanlar�n ya�ad�� konutlar�n en g�zeli oldu�u s�ylenir."
(�N�O s: 416-417)
Kitap�� Nedim' in D�kkan�
Saraydan Ba�dat sokaklar�na ��karsan�z, kitap�� Nedim' in d�kkan�n� g�r�rd�n�z. "Dipte, yerdeki y��n y��n kitap aras�nda oturan d�kkan sahibini g�r�rs�n�z. �lk bak��ta burada de�erli hi�bir �ey yok gibidir. Kitaplar, ne pahal� par��menden ne de M�s�r papir�s�ndendir; �in icad� ucuz ka��tlara yaz�lm��lard�r.
Ama ka��t ve tozun bol oldu�u bu d�kkanda, yine de halife saray�ndan �ok mucize vard�.
Kitap��, hangi kitab� arad��n�z� nezaketle sorar, kendisinin d�zenledi�i "fihrist" e ��yle bir g�z atman�z� �nerirdi. Bu, Arap�a kitaplar�n uzunca bir listesiydi: �ran destanlar�, Yunan filozoflar�n�n kitaplar�, Hintli bilim adamlar�n�n eserleri toplanm��t�.
Sizi ne ilgilendiriyor?
Hindistan’da do�an matematik mi? Halklardan, �lkelerden bahseden co�rafya m�? Yoksa peygamberlerle h�k�mdarlar�n tarihi mi?
��te Tabari ' nin D�nya Tarihi . Bu b�y�k eserde b�t�n halklarla �lkelerin se�kin adamlar� hakk�nda; Musevilerin peygamberi Musa, Cihangir B�y�k �skender, h�k�mdar Keyh�srev ve imparator August hakk�nda bilgi bulabilirsiniz." �stelik Tabari, hangi olay� kimden i�itti�ini belirtiyor; yani yazd�klar�n� belgelemek istiyordu.
" Yerle g��n olu�umunu bilmek isterseniz, Ptolemeus' un Arap�a’ya �evrilmi� on alt� ciltlik "Al- macasti" adl� eserini okuyabilirdiniz.." K�sacas� Nedim' in d�kkan� g�n�m�z�n Sahaflar� gibiymi�. Halifenin saray�ndan bile zengin. Bilgi zenginli�i anlam�nda.
Kitap yakmak... Eski bir hastal�k. Bir hadiste ��yle deniyordu : bilginlerin harcad�� m�rekkeple, �ehitlerin d�k�len kanlar� tart�ld�, bilginlerin m�rekkepleri a��r geldi...S�ylentiye g�re ikinci halife �mer zaman�nda zaptedilen �ran' da pek �ok kitap ele ge�irilmi�. Kumandanlardan biri �mer' e: " Kitaplar� ne yapal�m, ganimet olarak al�nan �b�r e�yalarla birlikte M�sl�man halka da��tal�m m�?" diye sormu�. �mer de :" Kitaplar, Kuran' dakilerden bahsederse gereksiz demektir. Yok, s�z konusu ba�ka bir �eyse, o halde zararl�d�r. Bunun i�in her iki halde de kitaplar� yakmal�" demi�.
Bu olay�n �ran' da de�il, �skenderiye' de ge�ti�ini s�yleyenler de vard�r. �skenderiye' de kitapl�klar�, Sezar' �n baz� lejyonerleri, Patrik Teofil ' in k��k�rtt�� baz� Hristiyanlar defalarca yakm��t�. Artanlar� da �skenderiye ' yi fetheden Araplar yakm��t�.
(�nsan Nas�l �nsan Oldu s:416-418)
Parlak Y�zy�llar
Her �lkenin ya da ulusun tarihinde ini�ler ��k��lar, zaferler yenilgiler vard�r.Araplar�n da kitap yakt�� zamanlar�n geride kald�� zamanlar oldu. �slam �lkelerinin bug�nk� konumlar�na ve performanslar�na bak�l�nca onlar�n ge�mi�te de ba�ar�l� bir �eyler yapm�� olduklar�na pek inan�lmaz.Oysa tarih bug�n ileri olan�n hep ileride ya da bug�n geri olan�n hep geride oldu�u bir toplumsal ak�� rne�i vermiyor.Bir zamanlar Mezopotamya uygarl�klar havzas� de�il miydi?Dev pramitleri yapan M�s�rl�lar,ba�ka t�m halklar� kendilerinden a�a��da g�rm�yorlar m�yd�? D�nyan�n ilk �niversetelirinin ilk Bilim Evlerinin a��ld�� ran ve Irak bug�n ne hallerde?...
Evet �slam toplumlar�nda da parlak y�zy�llar vard�:Dokuzuncu, onuncu, on birinci,onikinci y�zy�llar...Bu y�zy�llar, �slam topraklar�nda bilimin y�kselme devirleriydi. �am ' da, Ba�dat ' ta, Buhara ' da, �rgen� 'te aralar�nda Araplar, �ranl�lar, T�rkler,H�ristiyan ve Museviler' in bulundu�u bilim adamlar� do�ay� serbest�e inceliyor; evrenin do�u�u ve kurulu�uyla ilgili sorunlar� serbest�e tart��yorlard�. �slam biliminin en verimli devirleri, 9. 10. ve 11. y�zy�llard�.�slam �mparatorlu�u,bir �ok k��k devlete b�l�nm��t�. Ama bu, bilim adamlar�n�n �al��malar�n� engellemedi. Bunlar Kordova ' da, Buhara ' da, Ba�dat ve �rgen� ' te nerede olursa olsunlar her yerde kendilerini d�nyan�n vatanda�� sayarlard�. Her h�k�mdar, her emir �nl� bilgin ve �airleri saray�na �ekmeye �al��rd�. Medreseler, kitapl�klar, g�zlem evleri bir �ehir i�in en muhte�em saraylardan da �nemli say�l�rd�.
(�nsan Nas�l �nsan Oldu s: 419 )

�slam Bilimine I��k Verenler
Kutsal say�lan hadis kitaplar�nda defalarca yinelenen ��yle bir hadis vard�r: " Peygamber, �l�m d��e�indeydi. Etraf�ndaki sahabelere ' bana bir ka��t getirin de size bir �ey yazay�m ki bundan sonra sapmayasan�z' diye seslendi. Orada bulunan �mer, ' Peygamber hastal��n etkisiyle ne dedi�ini bilmiyor. Yan�n�zda Kuran var. Allah' �n kitab� bize yeter!' diyerek peygamberin yazmas�n� engelledi. "
(Aktaran Edip Y�ksel, M�sl�man Din Adamlar�na 19 Soru, s: 25)
�slam Toplumlar� 8.ve 16. yy aras�nda b�y�k bilimsel �al��amlar yapt�lar.Bu,�al��malar, �nce Yunan bilgelerinin eserlerinin �evirisiyle ba�lad�.�slam bilim adamlar� bu �evirilerle yetinmemi�ler,ona kendileri de bir �eyler katarak zenginle�tirmi�ler ve orjinallik kazand�rm��lard�r.�slam bilimi, 14. yy'dan itibaren Osmanl� �mparatorlu�u topraklar�nda da iki y�z y�l kadar ya�am��t�r.�slam toplumlar�ndaki bu �al��malar,�slam�n bir imparatorluk halini ald�� zamanda oldu. Bunun bir sonucu olarak �slam bilimine �e�itli halklar,�e�itli dilden ve dinden insanlar katk� yapm��t�r.Nejat Bozkurt'tan aktar�yorum:
�slamiyetin ba�lang�c�nda, bilimlerin g��lenme ve yarat�c�l�k d�neminde yer alan ba�l�ca tan�nm�� kimseler olduk�a farkl� ve geni� bir co�rafyadan gelmi�ler ve birikimlerini ortaya koyarak b�t�nle�tirmi�lerdir: El Kindi (801-866) Kufe’den gelen bir Arap, El Farabi (870-950) Farab’dan gelmi� bir T�rk, Ebubekir er Razi (854-925) Rey’den gelen bir �ranl�, El Biruni (973-1051) Harezm’den gelen bir T�rk, yine �bni Sina (980-1037) T�rkistan, Buhara’dan gelen bir T�rk, �bn �l Heysem (965-1040) Irak, Basra’dan gelmi� bir Arap ; �bni R��t (1126-1198) End�l�s Emevilerindendir, �spanya-Kordoba’dan gelen bir Arapt�r. B�t�n bu farkl� k�lt�r ve co�rafyalardan gelen kimseler �slam dini etraf�nda toplanm��lard�r. Bu ortak bilimsel etkinli�in temel itici g�c� ya da lokomotifi Araplar olmu� ve bilim dili olarak da Arap�a kullan�lm��t�r. Ayn� zamanda Kur’an’�n dili de olan Arap�a, k�vrakl�� ve zenginli�i nedeniyle �slam d�nyas�nda �zel bir �neme sahip bulunmaktayd�. Arap dilinin kendine �zg�l�l��, �slam uygarl��nda belirleyici ve cok �nemli bir rol �stlenmekteydi. Bu dilin e�ilip b�k�lebilmesi ve dikkate de�er bi�imde �retken olmas� �evirmenlere bilimsel ve teknik terimleri yaratma ya da onlara yeni kar��l�klar bulma olana��n� sa�lamaktayd�. �zg�n s�zc�klerin, yeni kavramlar�n bulunmas� ve yarat�lmas�nda sa�lad�� kolayl�k bak�m�ndan bu dilin �zel bir verimlili�i olmu�tur.
(Nejat Bozkurt, Bilimler Tarihi ve Felsefesi, s: 20-21)
Bundan �nce eski Yunandaki bilgeleri ve onlar�n temel g�r��lerini sunmaya,tart��maya �al��t�k. Bat� D��nce Tarihi, t�m gelenek ve dayanaklar�n� eski Yunan’dan ald��n� belirtir. Bunda do�ruluk pay� vard�r;ama bu g�r��, ek*****r. ��nk� Hint, �in, Babil ve Mezopotamya k�lt�rlerinin kav�a��ndaki Ortado�u halklar�, eski Yunan d��ncesinin �eviricileri, koruyucular� ve geli�iricileri olmu�lard�r. Bu b�l�mde i�te tarihin bu verileriyle ilgili konular�nda tart��aca��z.
"�slam Bilimi" Ne Demektir?
Bu sorunun �nemini anlatmak i�in size bir anekdot sunmak istiyorum.
Bilim ve �topya dergisinin Mart 1999 (57. Say�) kapak man�eti “�slam’�n Marx’�: �bni Haldun” idi. Bir d��n�n bakal�m,bu nitelemede bir tutars�z�l�k var m�? Evet var. Bunu da dergi ,yakla��k bir y�l sonra ( Nisan 2000-70. Say�) a��k�a yay�mlad�. “�imdi Karl Marx da “H�ristiyan Marx’� m� oluyor!” diye yazd� Ender Helvac�o�lu.(Bilim ve �topya, Nisan 2000, s: 9, 1. Dip not)
A�a��da g�sterece�im gibi �slam bilimi,yaln�z M�sl�man bilimcilerin �abalar� demek de�il.�slam d�nyas�ndaki �e�itli halklar�n olu�turdu�u,hatta ba�ta Nasturilerin,Hristiyanlar�n ve Yahudilerin katk� yapt�� bir olgudur.Bu konu,ortodoks inan�lara sahip insanlar i�in �nemli olmayabilir. Ama bir zamanlar �slam Topraklar�nda ye�eren ve Bat� bilim ve d��nce hayat�na kaynakl�k eden �abalar�n 300-400 y�ld�r neden olmad��n� a��klamak i�in bir veridir.
�ahin Alpay soruyor: “ Bat� bilimi-�slam bilimi ya da bilimde �slam-bat� gelene�i ay�r�m� olur mu? Bilimin milleti olur mu?”
Bilim tarih�ilerimizden Ekmeleddin �hsano�lu bu soruya �u yan�t� veriyor:
“ �rne�in Yunan, �in, Hint, R�nesans, �slam bilimi diyoruz. Tabi bunlar aras�nda gelenek farklar� var. Bilim sosyal bir i�lev. Hakim olan paradigmalar farkl�. Bilim, mutlak de�il. Yorumlar farkl� olabilir. Mesela �slam bilimi kendinden �nce gelen gelenekleri devrald�; Yunan ve Hint bilim geleneklerini �z�msedi. Bunlardan yeni sentezlere, evrensel bulu�lara gitti. K�resel trigonometri, cebir astoromiyi geli�tirdi. �slam bilimi Latince’ye ve �branice’ye �evrilerek Avrupa’ya ta��nd�. R�nesanstan sonra da Avrupa’da ba�ka bir sentez oldu. Yeni kurumlar ��kt�. �slam’da medrese var, �niversite yoktu. Bunlar�n geli�me �izgileri farkl� oldu. Bunlar k�yaslanamayacak ayr� gelenekler ”.
(Entellekt�el bak��, �ahin Alpay’�n r�portaj�, milliyet.com.tr/1996/12/13/entel/osmanli.html)

�slam D�nyas�nda T�rklerin Egemenli�i
T�rkler,�zellikle 9. yy'da Abbasiler zaman�nda "Muhaf�z Kuvvetleri" olu�turmakla �nlendi. Sava�kan ve g�z� pek bir halk olmas�, ticaret yollar�n�n ve saraylar�n korunmas� ihtiyac� T�rklere ilgiyi art�rd�.Ama T�rkler kimi zaman ayaklanarak kimi zaman Sultanlar� devirerek �slam d�nyas�nda etkinliklerini art�rmaya ba�lad�lar. T�rklerin �slam dinini ko�a ko�a benimsedikleri sav� do�ru de�ildir. Bir kere �slamiyet bir kent (ticaret) dinidir. T�rklerin hepsi elbette g��ebe de�ildi;ama b�y�k �o�unlu�u g��ebeydi.T�rklerin M�sl�manla�ma s�reci �� y�z y�l s�ren ili�ki ve m�caadelelerin sonucu ger�ekle�mi�tir.Bu s�recin ayr�nt�lar�na girmek bizi konumuzdan uzakla�t�racakt�r. �unu belitmekle yetiniyorum: �slam d�nyas�nda siyasi egemenli�in 10. yy’da yava� yava� T�rklerin eline ge�meye ba�lad�; ama �slam uygarl��n�n “geli�mesine �e�itli kavimlerin rol� ve pay�n� “ vard�r. H.Z. �lken ��yle devam ediyor: “ �stilalar ve g��ler nedeniyle Uzak Do�u’dan Bat� s�n�rlar�na dek gelmi� olan T�rk boylar�(kavimleri) bu istila ve g�� yolu �zerinde bir�ok uygarl�kla ili�ki kurmu�lar ve onlardan etkilenmi�lerdir. Bu arada �slamdan �nce k�smen dinini kabul ederek,ilim ve felsefelerinden esinlendikleri Budizmi, Maniheizmi,H�ristiyanl��, hatta Judaizmi belirtmeliyiz. T�rk d��nce tarihinin bu devrine ili�kin eserlerden �nemli bir k�sm� kaybolmu� ve kalanlar da T�rklerin �slam uygarl��n� benimsemelerinden sonra etkisiz bir hale gelmi�lerdir...."(H.Z.�lken,�.D��ncesi s:13-16)
**
�evirilerin �nemi
9. yy sonlar�na do�ru d�rt H�ristiyan filozof, Harran’dan Ba�dat’a g��etti. Orada ��retim yapmaya ba�lad�lar.Onlar�n okullar� Sabit bin Kurra gibi �zel olarak kurulmu�tu.
Felsefe ��retiminin devlet taraf�ndan d�zene konmas�na kar��l�k,halife saray�nda da �slam alimleri g�r�� bildirmekteydi. Bu g�r��meler ve tart��malar halife el-M�tevekkil’in saltan� zaman�ndan beri �ok geli�mi�ti. Bu zamandan �nce Ba�datta genel ilim kurumlar�n�n bulundu�u hakk�nda kesin hi�bir bilgimiz yok( Hatip Ba�dadi’nin tarihi arac�l��yla ��reniyoruz).
9.yy ortalar�ndan beri s�regelen ve geni� bir etki yapan yaln�z el-M�tevekkil’in Beyt-�l-hikme’si ile amcas� el-Memun taraf�ndan tekrar kurulan bir kurumdur. �lk kez 992'de veziri Erde�ir ’in kurdu�u b�y�k bir k�t�phane ile bir de Dar�l-ilm adl� bir akademi kurulmu�tur. Fakat Dar�l-ilm 1055 (Hicri 447) senesindeki bir yang�nda harap olmu�tur.
Devletin hastanelerdeki resmi hekimler yoluyla ilmi ara�t�rmalar yapt�rmas� olduk�a ge� ba�lam��t�r. ��te bu t�r incelemelerin canland�� d�nemde El-Mervezi ve Farabi yeti�mi�tir. Bu iki d��n�re Ebu Bi�r Metta, Yahya bin Adi ve onun ��rencisi Ebu S�leyman Sicistani’yi de eklemek gerekir.
�lk yap�tlar�n� Ba�dat’ta vermeye ba�layarak oradan di�er memleketlere yay�lan �slami d��nce �al��malar�n�n nas�l do�rdu�unu anlamak i�in, bu �ehirde ba�layan ve �arp��an �e�itli etkileri k�saca g�zden ge�irmeliyiz. Bunlar genellikle iki kola ayr�labilir:
1. �skenderiye’den Urfa (Ed�se) ve Harran okullar�na oradan Ba�dat’a ge�en Helenistik felsefe (s:162)
2. Yin Yunan etkilerile Hint etkilerini birle�tiren ve Gunde�apur Medresesi arac�l��yla Ba�dat’a ge�en �ran etkisi.
Emeviler zaman�nda ba�layan S�ryani ve Yunan �evirileri Abbasiler d�neminde Ba�dat’ta b�y�k bir geli�me g�sterdi. Yaln�z Halid bin Velid zaman�nda onun emriyle sanata ili�kin baz� kitaplar �eviren �stefan-�l-Kadim (Stephanos) g�r�l�yor. Fakat Mansur ve Memun’dan itibaren �eviri �al��malar� uzmanl�k halini ald�. Mansur devrinde El-Batrik ve o�lu Yahya bin el-Batrik, Ebu Zekeriya ilk �evirmenler (m�tercimler) idi. Bu ki�i, Abd�lmesih bin Abdullah-el-Humusi-en-Naimi �n�yle tan�n�r. Terc�meleri aras�nda Aristo’ya isnat edilen, Bat�da Teoloji adl� eser �nl�d�r(J. Bernal bu eserin uydurma oldu�unu belirtir).
�lk �slam d�nemi �evirmenlerinden Ali Nevbaht ailesini de anmal�y�z. Tabaristanl� Raben Farisi ve S�ryanice’den �evirileriyle �n yapm��t�r. O�lu �bn Raben kendisinden daha �nl�yd�. Bu devrin Farisi �evirmenlerinden biri de Belazeri’dir. �bn Vah�iye,N�bti dilinden Arap�a'ya ilmi ve fesefi eserler �evirdi. Bu devirde Hin�eden de �eviri yapan ki�iler de vard�. S�ryanice’den felsefe �evirileri yapanlar�n en b�y�� El-Kindi’dir. Sabir bin Kurra ve Huneyn ailesinden sonra tenrc�me �al��mas� �ok geni�ledi.
Bermekilerin n�fuzlu devrinde Sellam ve Ebre� ad�nda iki ki�i Aristo’dan nakiller yapt�lar.�kisi birlikte Aristo’nun sekiz kitaptan olu�an olu�an Fizik’ini Es-Sema-�t-tabii ad�yla �evirdiler(Osmanl� d�neminde bu eserin en m�kemmel �evirisini Yanyal� Esad Efendi yapm��t�r). Habib ibn Behremen ibn batrik,RRuya bin Mahve, Halil ibn Ebi Hilal Humusi, Ebu Nuh bin es-Sallet , �stifan ibn Basil-ibn Rayita,Tiyofili,�sa-bin Nuh,T�zres(Theodori), (?) Sabit bin K�mi, Yohanna bin Yusuf -el-Katip, Eyyub ibn el-Kasem �r-Ragi (�sagoci �evirmeni), Dar� Ye�u v. gibi Nasturi veya Yakubi �evirmenleri S�ryanice ve Yunancadan Arap�a’ya �nemli eserler �evirmi�lerdir.
Farabi ve Mesudi ’nin Kitab-�t-tenbih ’te kay�tlar�na g�re bu devrin ilk b�y�k �evirmeni �srail’dir. Farabi, bu ki�iyi filozof diye an�yor. Fakat ne bir ��renci ne de bir yaz� b�rakm��t�r. Bu kaynaklara g�re o Harran’da oturan bir rahipti. Bununla birlikte Meyerhof, bu ada S�ryani edebiyat�nda da rastlanamad��n� belirtiyor. Ondan sonra b�y�k �evirmenlerden Kuveyri’yi g�r�yoruz;�nvan� Ebu �shak �brahim. Kuveyri, Halife el-Mutezit zaman�nda Ba�dat’tan g�� etmi�tir. Bug�n Kuveyri’nin eserlerinden hi�biri elde kalmam��t�r(s:163)
Yuhanna bin Haylan da ayn� �ekilde �bn el-K�fti ve �bn Ebi Usaybia ’n�n verdikleri bilgilerli biliniyor. �bn Nedim’de bu ki�iye ili�kin hi�bir �ey g�r�lm�yor. Yukar�daki kaynaklara g�re bu ki�i filozof Farabi’nin ��retmenidir. O zaman okutulmas� yasak olan �kinci Analitikler ’in son k�s�m�n� ona ��retmi� ve b�ylece Aristo felsefesinin temellerini kavramas�n� sa�lam��t�r.10. yy’�n ilk ��te biri i�inde Ba�datta �ld�� san�l�yor. Fakat Farabi’nin Yuhanna bin Haylan’dan Ba�dat’ta m� yoksa Harran’da m� ders ald�� tam olarak bilinmiyor.
Ebu Yahya Zekeriya Mervezi de �nemli �evirmenlerdendir.Kendi Merv’li olmakla birlikte g�� etmi� bir nasturi ailesindendi .Ana dili S�ryanice idi.Mant��a ili�kin yazd�� eserlerin hepsi S�ryanice idi. Ba�dat’a yerle�tikten sonra �nl� bir hekim oldu. Fihrist ’e ve �bn K�fti’ye g�re bu ki�i �kinci Analitik ’ leri �erhetmi�tir. Bu eserin ikinci k�sm�yla u�ra�mak H�ristiyanlar i�in yasak oldu�u halde onun bu tam �erhi yapmas� ya bu yasa��n kald�r�ld��n� ya da onun gizli �al��t��n� g�steriyor.
�lk d�nemin b�y�k �evrimenlerinden biri de �bn Kernib’dir. Bu ki�i ileri gelen kelamc�lardand�. Ayn� zamanda do�a filozoflar�n�n yolundan gidiyordu. Karde�i Ebu’l-Ala �nl� bir matemati�iydi. El-Kindi, Ahmed bin Tayyib-es-Serahsi ve Ebuzzeyd Belhki ile birlikte �bn Kernib, �evirmenlerle filozoflar aras�nda k�pr� g�revi g�rm��t�r. Onlarda art�k �eviri ve aktarma, ki�isel d��ncelerle birle�erek tasavvuf derecesine y�kselmi�tir. En �nl� H�ristiyan alimlerden Ebu Bi�r Metta bu ki�inin ��rencisi idi.
Ebu Bi�r Metta bin Yunan(Yunus) da en b�y�k �evirmenlerdendir.Bu ki�i, yaln�z �evirmenli�iyle de�il,bir�ok alim ve filozofa Yunan ilmini ��retmekle �nl�d�r. ��renimini-H�ristiyan alimlerin �o�u gibi- bir manast�r mektebinde yapt�. hocalar� tan�nmi� iki rahip, B�nyamin ve Rufil idi. Metta’n�n asl� Nasturi oldu�u halde, bu iki rahibin Yakubi olduklar� g�r�l�yor.�nce Kuveyri’den,sonra B�nyamin ve Rufil’den ve sonunda da Ahmed bin Kernib’den ders ald�. S�ryanice'den Arap�a'ya bir�ok �eviri yapt�. Kendi si,ayn� zamanda mant�k��lar�n reisiydi..Mesudi’nin Tenbih ’de s�yledi�i gibi onun �evirileri 10. yy’�n ortalar�na kadar, �ok �nemli olmu�tur. Metta, 940'ta Ba�dat’ta �lm��t�r.
�eviriler d�neminin en b�y�k isimlerinden biri de Farabi ’dir. Onu, kendi kuram�n� kuran �zg�n bir kuramc� olarak g�rmeden �nce kuvvetli bir nakilci ve didaktik olarak tan�yoruz. Farabi, kendi eserlerinde, felsefede �stad�n�n Yuhanna bin Haylan oldu�unu belirtiyor. Bundan ba�ka Ebu Bi�r’in etkisi alt�nda kald�� da s�ylenir. Metta, Farabi’nin �a�da��,hatta ondan eski idi. Bir�ok dil bildi�i kesin ise de do�rudan do�ruya �evirmen olarak �al��mam��t�r. Nas�l ki Huneyn bin �shak t�p alan�nda �al��p ha�iyeler yazarak ve �eviriler yaparak Orta �a�da s�n�rs�z bir egemenlik kurmu�sa, Farabi de Arsito’nun bir �ok eserini a��klayarak(�erh erderek) onun tam egemenli�ini Orta �a�’da sa�lam��t�r. Bunlardan ba�ka Batlamyos’tan Kitab-�l-Mecesti’yi (Almageste), �skender Afrodisi’den Makale fi’-n-nefs’i, Eflatun’dan Kitab-�n-nevamis(= Kanunlar=Les Lois) �evirilerini a��klam��t�r.
�te yandan Farabi, eski �evirmenleri ve �erh�ileri de ele�tirmi�tir. Yahya -en-Nahvi, Calinos, Ravendi, Razi aleyhinde kitaplar yazm�� onlar�n anlay��lar�n� ele�tirmi�tir. Orta �a��n b�y�k ansiklopedik alimleri gibi �e�itli ilimler �zerinde �al��m��; mant�k, ahlak, siyaset, din, terbiye, riyaziyet, optik,fizik, simya, musiki, tarih... �zerine yaz�lar yazm��t�r. �nceleri hekimlik,sa�l�k koruma �zerinde �ok �al��t�. Sonradan psikoloji, metafizik ve tasavvufa y�nelmi�tir.
Farabi ’den sonra en b�y�k �evirmen Ebu Zekeriya Yahya bin Adi’dir(�l: 975).Farabi’nin en de�erli ��rencisiydi. �stad�ndan sonra en �nemli H�ristiyan Arap filozofu olarak tan�nm��t�r. Hakk�nda �ok geni� bilgi vard�r. Asl� Tekritli Yakubi H�ristiyan idi. Farabi’den ba�ka Metta bin Yunan’dan da ders alm��t�r. Bu iki �stat sayesinde Yunan ilim ve felsefesine ili�kin b�t�n eserleri ��rendi(s:165); sonra e�i bulunmaz derecede feyizli bir �evirmen ve m�llif olmu�tur. Katalo�u ile �nlanmi� olan �zel bir k�t�hane olu�turmu�tur.�evirilerin S�ryanice’den Arap�a’ya yapm��t�r.Kitap�� bn Nedim,b�y�k olas�l�kla Yahya’n�n ��rencisiddir. �bn nedim, onun bir �ok �evirisinin ve k�smen �shak bin H�neyn’e ve daha ba�kalar�na ait olup kendisinin �slah ve ikmal etmi� oldu�u �evirilerini k�t�phanibenden g�rd��n� belirtiyor ("Fihrist”).
�sa bin Ali de Yahya bin Adi’nin dostu ve ��rencisi oldu�u i�in �eviri i�inde rol oynam��t�r. Mant�kla oldu�u gibi hadisle de u�ra�m��t�r. �bn K�fti, �sa bin Ali’n�n �l�m�nden iki y�z sene sonra ona ait m�teaddit Philoponos �erhiyle birlikte bir Aristo Fizik’i �evirisi bulundu�unu ve bunun �sa bin Ali’nin el yaz�s�yla yaz�lm�� oldu�unu s�yl�yor.
�bn-�l Hammar (do�umu 942) ad�ndan anla��laca�� zere (=�arap sat�c�) H�ristiyand�r. S�ryaniceden Arap�aya bir �ok eseri �evirmi�tir. H�ristiyanl�kla �slam filozoflar�n�n fikirlerini uzla�t�rmak i�in risaleler yazm��t�r.
�bn Zera (981-1056) da mant�k ve felsefe �evirmenlerinin ileri gelenlerindendir. Yakubi H�ristiyan olup Yahya bin Adi ile ili�kisi vard�r Yunan felsefe ve t�bb�ndan pek �ok �eviri yapm��t�r.
Ebu Hayyan tevhidi, zaman�m�za kadar kalm�� olan El-Mukayesat adl� eserinde End�l�s’ten Horasan’a ve Semerkant’a kadar �slam �mparotrulu�unun b�t�n ilim merkzelerindeki felsefe �al��malar�n� g�steriyor. Bu kitab�n incelenmesi d�rd�nc� hicret asr�na kadar hararetle s�ren �eviri �al��malar�n�n ne derecede geni� bir alana yay�lm�� ve feyizli eserler vermeye ba�lam�� oldu�unu g�steriyor. Ebu Hayyan, do�rdun �evrmen olmad�� halde,zaman�na kadar yap�l�m�� hemen t�m �evirileri g�rd�� ve inceledi�i anla��loyr. Onun kitab� �zellikle �slam terc�me devrinin do�urdu�u sonu�lar� anlamak bak�m�ndan �nemlidir.
Ebu-l-Ferec Abdullah bin Tayyib, “El-M�fessir” �nvan�yla �nl�d�r. Nasturi olmas� muhtemeldir. Ba�dat’ta Adudi hastanesi’nin hekim ve m�derrisi idi. ��rencisi �bn Butlan’la birlikte yirmi sene s�ren Aristo Metafizik ’inin b�y�k �erhini yapmak �abas�na girdi�i gibi, ayr�nca Yunan filozofunun b�t�n Organon ’a dahil kitaplar�n�, Retorik, Poetik , Sofistik , Hayvanat ad�l� eserlerini, bunlardan ba�ka Porphyrios’un �sagoci ’sini �erhetmi�tir. t�bbi eserlerden de Hippokrates’in Aforizm ’lerini, salg�n hasta�klar hakk�ndaki kitab�n� �evirdi.
M�s�r’da yeti�en b�y�k �vermenler ve �arihler aras�nda �nl� fizik�i �bn Heysem ile hekim �bn R�dvan’� anmal�y�z. �bn Heysem, Yunan matmati�ine ili�kin pek �ok esiri �evirdi. Do�a ilimleri ve felsefeye ili�kin �evirileri de b�y�k bir toplam olu�turur.(s:166)
�sagoci’ye yazd�� h�lasa,Aristo’nun yedi mant�k kitab� i�in h�lasalar,Aristo’nun Kitab-�n-nefs’inin h�lasas�, ayr�ca Aristo’nun Fizik’i ve Kitab-�s-sema ve’l-alem’i i�in h�lasalar; Aristo’yu yanl�� tefsir etmesinden dolay� Yahya en-Nahvi’ye yazd�� bir polemik, Arsito’nun Kitb-�s-sema’s�n� yanl�� anlayarak hicvetti�inden dolay� Mutezile reisi Ebu Ha�im’e yazd�� bir polemik; arsito’nun do�a konular� hakk�ndaki b�t�n kitaplar�n�n genel bir �zeti.. ba�l�ca eserleridir.
M�s�rda yeti�en alimlerin en b�y�kler�nden olan �bn R�dvan, Calinos’un bir �ok eserini �erhetti. Felseye ili�kin eseri az olmakla birlikte do�a ilimlerine ili�kin a��klama ve �evirileri ele�tirmesiyle b�y�k katk�lar� olmu�tur.(H.Z.�lken,�.D��ncesi, s:163-167)
Aristo, Hipokrat, Galen, �klid, Ar�imed, Batlamyus ve Plotinus' un yap�tlar� Arap�a' ya �evrildi. �airler ve m�zisyenler, matematik�iler, astronomlar, co�rafyac�lar, hukuk�ular, tarih�iler ve filozoflar, yaln�z Bat�' n�n de�il Do�u' nun, �in ve Hint uygarl�klar�n�n katk�lar�n� da ��rendiler. Bilgiyi daha ileri g�t�rd�ler. Bu d�nem B�y�k Do�u' nun alt�n y�llar�yd�: �in' de Tang ve Sung (618-1279), Japonya' da Nara, Heian ve Kamakura (710-1392), Kambo�ya' da Angkor (800-1250) ve Hindistan' da �alukya ve Ra�trakuta tap�nak sanatlar�n�n, Pala, Sena ve Ganga, Pallava, �ola, Hoy�ala ve Pandya krallar�n�n (550-1350) zaman�yd�.
(Yarat�c� Mitoloji s:141)

... bir bo�luk buldugum zaman eklemeler devam edecek ...
yar�n ... Abbasiler zaman�ndaki �nemli bilginler:

lionhead

8 Eyl�l 2006 12:39

G�relilik Kuramlar�

Bu b�l�mde, 20. y�zy�l�n b�y�k kuramlar�ndan �zel ve genel g�relilik kuramlar�n� inceleyece�iz. �zel G�relilik 1905'te,Genel G�relilik ise 1916'da yay�mland�.
Einstein, yirminci y�zy�l�n en b�y�klerindendi. O, sa�duyuya dayanan k�hne inan�lar�m�za, insan akl�n�n en kapsaml� sald�r�s�n� y�neltti. Bize,uzakl��n ve zaman�n g�reli oldu�unu g�sterdi. I��n, paket paket yay�ld��n�, yani kuantum denen enerji paket�iklerinin varl��n� g�sterdi. Bizi d��sel yerlere bilimsel gezilere ��kard�. Kimi zaman G�ne�' e g�t�rd� bizi, kimi zaman asans�rde tehlikeli deneylerin kobay� yapt� . Ama onun b�y�k �ng�r�leri do�ruland�.O, �nce deney ve g�zlem, sonra kuram diyen eski bilimsel �al��ma y�ntemine’ son ve b�y�k darbeyi indirdi. �nce hesap yapt�, tahminde bulundu. Deney arkadan geldi. Ve deney, Einstein’i destekledi. Ne b�y�k bir onur: O ger�ek bir deha idi.
�zel g�relilik iki temel �nermeye dayan�r:
1. Hareket g�relidir.
2. Evrendeki en y�ksek ve mutlak h�z, ��n h�z�d�r...
Bizler,g�ndelik ya�amda d��k h�zlar d�nyas�nda ya�ar�z.Einstein,bizi y�ksek h�zlar d�nyas�na g�t�r�r. I��k ��n�na bindirir ve gezdirir. O zaman anlar�z ki y�ksek h�zlarda zaman "yava�lar"ve de uzunluklar "k�sal�r".B�ylece uzay�n ve zaman�n mutlak olmad��n� ��reniriz.

Ama �yle bir an geldi ki, art�k Einstein d�n�n insan� olmaya ba�lad�.
Kuantum etkilerinin belirsizli�i, �ok k��k �l�eklerde anlaml�d�r; genel g�recelik ise �ok b�y�k �l�eklerdeki uzay-zaman yap�s�yla ilgilidir.
Einstein 1905'te, �zel g�relilik kuram� �zerine yazd�� y�l, ayn� zamanda, fotoelektirik etki denen bir olay hakk�nda da yazm��t�. Belli metallere ��k d��t��nde y�kl� par�ac�klar yay�ld�� g�zlenmi�ti. �ok �a��rt�c� olan �ey, e�er ��n yo�unlu�u azalt�l�rsa yay�lan par�ac�k say�s�n�n azalmas� fakat her par�ac��n yay�lma h�z�n�n ayn� kalmas�yd�. Einstein, ��n herkesin varsayd�� gibi s�rekli olarak de�i�ken miktarlarda yay�lmay�p belli b�y�kl�klerde paketler halinde yay�lmas� durumunda bunun a��klanabilece�ini g�sterdi. I��n yaln�zca kuanta denen paketler halinde yay�lmas� fikri bir ka� y�l �nce Alman fizik�i Max Planck taraf�ndan ileri s�r�lm��t�. Bu biraz, s�permarketten �ekerin tek tek al�namayaca��n�, yaln�zca kilograml�k paketler halinde al�nabilece�ini s�ylemeye benzer. Planck kuanta fikrini k�zarm�� bir metal par�as�n�n neden sonsuz miktarda �s� vermedi�ini a��klamak �zere kulland�; fakat kuantay� basit�e teorik bir hile olarak, fiziksel ger�eklikte herhangi bir �eye kar��l�k gelmeyen bir �ey olarak d��nd�.Einstein’in yaz�s� tek tek kuantlar� do�rudan g�zlemleyebilece�imizi g�sterdi. Yay�lan her par�ac�k metale �arpan bir ��k kuantumuna kar��l�k geliyordu. Bu yayg�n �ekilde kuantum kuram�na �ok �nemli bir katk� olarak de�erlendirilmektedir ve ona 1922 Nobel �d�l� getirmi�tir(Einstein genel g�recelik kuram�yla bir Nobel �d�l� kazanm�� olmal�yd�, fakat uzay ve zaman�n e�rilmi� oldu�u fikri h�l� spek�latif ve tart��mal� say�l�yordu; bu y�zden ona, onun yerine fotoelektrik etki i�in bir �d�l verdiler-o kendi ba��na �d�le lay�k olmayan bir i� oldu�undan de�il)
Fotoelektrik etkinin tam sonu�lar�, 1925 y�l�nda Werner Heisenberg’in onun bir par�ac��n konumunu tam olarak �l�me olana�� sa�lad��na i�aret edi�ine dek kavranamam��t�. Bir par�ac��n ne oldu�unu anlamak i�in onu ��a tutman�z gerekir. Fakat Einstein �ok k��k bir miktarda ��k kulanamayaca��m�z�, en az�ndan bir paket veya kuantum kullan�lmas� gerekti�ini g�stermi�ti. Bu ��k paketi par�ac�� etkiler ve onun herhangi bir y�nde bir h�zla hareket etmesine yol a�ar. Par�ac��n konumunu ne kadar duyarl� �l�mek isterseniz, kullanmak zorunda kalaca��n�z paketin enerjisi o kadar b�y�k olur ve b�ylece o par�ac�� daha fazla etkiler. Ancak siz par�ac��n konumunu nas�l �l�meye �al��rsan�z �al��n, konumundaki belirsizlik ile h�sz�ndaki belirsizli�in �arp�m� her zamana belirli bir minimum miktardan b�y�k olur.
Heisenberg’in belirsizlik ilkesi bir sistemin durumunun tam olarak �l��lemeyece�ini, bu y�zden onun gelecete tam olarak ne yapaca�� konusunda kestirimde bulunulamayaca��n� g�stermi�tir. T�m yap�labelcek �ey, farkl� sonu�lar�n olas�l�klar� hakk�nda kestirimde bulunmakt�r. Einstein’i o kadar huzursuz eden �ey bu �ans ya da rasgelelik unsuru idi. Einstein, fiziksel yasalar�n, gelecekte ne olaca��na ili�kin belirli, mu�lak olmayan bir kestirimde bulunmamas�na inanmay� reddetti. Fakat nas�l ifade edilirse edilsin, kuantum olay� ve belirsizlik ilkesinin ka��l�n�lmaz olduklar� ve fizi�in her dal�nda onlarla kar��la��ld�� konusunda her t�r kan�t vard�r.
Genel g�relilik ise her �eyden �nce bir �ekim kuram�d�r;ama uzay�n e�rili�inden ileri gelen bir �ekim...Uzay,zaman� da i�ine alan bir d�rt boyutludur ve yo�un k�tle taraf�ndan b�k�lm��,e�rilmi�tir...
�yle g�r�n�yor ki, atomlar�n tek tek bireysel davran��lar� kat� yasalara boyun e�miyor. Y��n halindeki maddelerde g�zlenen d�zenlilikler, yaln�zca istatistikseldir. Einstein i�te bu g�r�� hi�bir zaman kabul etmedi. Hen�z a��a ��kar�lmam�� da olsa atomlar�n bireysel davran��lar�n� belirleyen yasalar�n varl��na inanmaya devam etti.
Kuantum kuram�, g�relilik kuram�na g�re daha devrimci g�r��ler i�erir. B. Russell' den dinleyelim:
"Onun fiziksel d�nya hakk�ndaki kavramlar�m�z� k�k�nden de�i�tiren etkisinin hen�z tamamlanmad��n� d��n�yorum. Onun yarat�c� etkisi �ok tuhaft�r. Bize, atom ve hidrojen bombalar�nda sergilenen u�ursuz g�� dahil, maddeyi y�netmek i�in yeni g��ler verdi�i halde, bildi�imizi d��nd��m�z bir�ok �eyi bilmedi�imizi g�sterdi. Kuantum kuram�ndan �nce hi�kimse verili bir anda bir par�ac��n herhangi bir belirli yerde ve herhangi bir belirli h�zla hareket etti�inden ��phe etmedi. Bu, art�k sorun de�ildir. Bir par�ac��n konumunu daha tam olarak belirledi�inizde, h�z� daha az do�ru olacak; h�z�n� daha tam olarak belirledi�inizde ise kdonumu daha az do�ru olacakt�r. Ve par�ac��n kendisi olduk�a belirsiz bir �ey olur, eskiden oldu�u gibi sevimli bilardo topu de�ildir. Onu yakalad��n�z� d��nd��n�zde, par�ac�k de�il bir dalga oldu�unu g�steren inand�r�c� kan�tlar ��kar�r. Ger�ekte bilebilece�imiz tek �ey, baz� denklemlerdir; ve bunlar�n da yorumu kar��kt�r. Klasik fizi�e daha yak�n kalarak m�cadele eden Einstein i�in bu bak�� a��s� tats�zd�. Buna ra�men o, bu y�zy�l s�ras�nda bilimde devrim yapan, yarat�c� kanallar a�an ilk ki�i oldu. Ba�lad��m gibi bitirece�im: Einstein, b�y�k bir adamd�, belki �a��m�z�n en b�y��."
(�zafiyet Teorisi Nedir? s:27)

Einstein’in genel g�relili�i, klasik teori olarak isimlendirilen bir �eydir; yani belirsizlik ilkesini kapsamaz. Bu nedenle genel g�receli�i, belirsizlik ilkesiyle bile�tiren yeni bir kuram bulunmas� gerekir. �o�u durumda, bu yeni kuramla klasik genel g�recelik aras�ndaki fark �ok k��k olacakt�r. bunun nedeni, daha �nce belirtildi�i gibi, kuantum etkilerinin kestirimde bulundu�u belirsizli�in yaln�zca �ok k��k �l�eklerde olmas�, genel g�recei�in ise �ok b�y�k �l�eklerde uzay-zalma�n yap�s�yla ilgilenmesidir. Ancak Penrose ve benim kan�tlad��m�z tekillik teoremleri uzay zaman�n �ok k��k �l�eklerde son derece e�rilmi� olaca��n� g�steriyor. O zaman belirsizlik ilkesinin etkileri �ok �nemli olacakt�r ve baz� dikkate de�er sonu�lara i�aret eder g�r�nmektedir.
Einstein’in kuantum mekani�i ve belisizlik ilkesi ile problemlerinin bir k�sm�, onun, bir sistemin belirli bir ge�mi�i oldu�u �eklinde sa�duyuya dayanan d��nceyi kullanmas�ndan ileri gelmektedir. Bir par�ac�k ya bir yerdedir ya da ba�ka bir yerde. Yar�s� bir yerde, yar�s� di�er yerde olamaz. Benzer �ekilde astronotlar�n Ay’a ayak basmas� gibi bir olay ya olmu�tur ya olmam��t�r. Yar� olmu� olamaz. Bu insan�n biraz �l� veya biraz hamile olmamas� gibidir. Ya �ylesiniz ya da de�ilsiniz. Fakat e�er bir sistemin belirli t ek bir ge�mi�i varsa belirsizlik ilkesi par�ac�klar�n bir defada iki yerde olmas� veya astronotlar�n yaln�zca yar� Ay’da olmalar� gibi her t�rl� paradoksa yol a�ar.
(S. Hawking, KDV Bebek Evrenler S: 81-82)

Bilim Adamlar� da Bilime �tiraz Etmediler mi?
Bilim adamlar�n�n da asl�nda s�radan insanlar�n yapt�� hatalara d��t��n�n tarihsel kan�tlar� vard�r: Newton giri�im halkalar� deneyini ger�ekle�tirdi; �e�itli renklerin dalga boyu oranlar�n� do�ru olarak hesaplad�; ama ��n dalga kuram�n� ele�tirdi.
Faraday, k�smen de olsa kendi deneylerinden esinlenen Maxwell denklemlerini fazla m�atematiksel bulmu�tu. Maxwell ise t�retti�i denklemlerden ��kan dalgalar� illa da mekan�k bir modelle a��klamaya �al��m��t�.
Mucitlerin itirazlar�, Kutantum mekani�i i�in de olmu�tur: Kuantum Mekani�ine temel katk�lar yapm�� ok say�da �nemli bilim adam�n�n sonradan teoriye �e�itli �ekillerde cephe almalar� �zellikle dikkat �ekicidir.Einstein ve Schr�dinger,bunun en �nl� iki �rne�idir.
Enerjinin kuantumlu oldu�u fikrini 1900 senesinde ilk ortaya atan ve kendi ad�n� ta��yan sabiti �l�erek fizi�e sokan Max Planck , Einstein’in bu fikri bir ad�m daha ileri g�t�rerek fotonlar� ortaya atmas�n� 1913 senesinde bile kabul edememi�ti. Teorinin sonraki geli�meleriyle de fazla ilgisi olmad�.
Atomda bir �ekirdek bulundu�unu ke�feden,radyoaktif maddelerden yay�lan alfa,beta,gamma ��nlar�n�n �zelliklerini inceleyen Rutherford 1930'lar�n ba��nda �ekirdek enerjisinin (n�kleer enerjinin) kullan�l�r hale getirilmesinin hayal oldu�unu s�ylemi�ti.1936 y�l�nda ��yle diyordu: "...Atom �ekirdeklerinde deney yapmak bo�unad�r.Kim,atom �ekirde�i enerjisinden yararlanmaktan s�z ederse sa�mal�yor demektir" Bu d��ncede hepimiz (Bohr,Rutherford ve Heisenberg) birle�tik ve i�imizden hi�biri o zamanlar birka� y�l sonra Otto Hahn taraf�ndan uranyumun par�alanmas�yla durumunun k�kten de�i�ece�ini g�rememi�ti(W.Heisenberg,Par�a ve B�t�n,s:184)
Einstein’in kunatum kuram�n�n �ekil almas�na son derece �nemli katk�lar� oldu: Foton kavram�n� ortaya att�. Louis de Broglie’nin par�ac�k-dalga ikili�i fikrini destekledi, kuantum kuram� ile kat�lar�n �zg�l �s�lar�n� hesaplad�, Bose-Einstein �zde� par�ac�klar istatisti�ini geli�tirdi, kuantum ge�i�lerine dayanan ve lazerlerin temel ilkelerini ortaya koyan bir makale yazd� ve hatta Max Born’a g�re kunatum kuram�n�n olas�l�klar cinsinden yorumunu bile ilk �neren ki�i oldu. Buna kar��n 1928'den itibaren kuram�n ald�� son bi�imi ele�tirmeye ba�lad�. Ele�tirisi ilk�nce kuramda bir i� tutars�zl�k bulmaya y�nelikti; bu y�ndeki ele�tirilerini �zellikle Niels Bohr doyurucu �ekildeyan�tlad�. Bundan sonra kuantum kuram�n�n deneysel y�nden ba�ar�s�zl�� bulunmasa da veya bir i� tutars�zl�� olmasa da eksik bir kuram oldu�unu ve “nesnel ger�eklik” felsefi g�r��ne uyan ba�ka bir kuram i�inde yer alaca��n� iddia etti. B�yle yeni bir kuram bulma �abalar� sonu� vermese de ele�tirileri, �zellikle de �nl� Einstein, Podolsky ve Rosen (EPR) makalesi, kuantum kuram�n�n �a��rt�c� yanlar�n� a��k�a sergilemek bak�m�ndan �ok yararl� oldu.
1924 y�l�nda Louis de Broglie, enerjisi ve momentumu belli olan elektron gibi para�ac�klara bir frekans ve dalga boyuna sahip dalgalar ba�lad�. Davisson ve Germer’in deneyleri bu dalgalar�n giri�im yapacak kadar ger�ek oldu�unu g�sterdi.Bu dalgalar, kuantum kuram�n�n Kopenhag yorumunda da yer ald�� halde, de Broglie farkl�, “pilot dalga” dedi�i bir yorum ileri s�rd�. Bunun ilk �ekli Wolfgang Pauli ve ba�kalar� taraf�ndan �iddetle ele�tirildi; ama David Bohm 1950'lerde pilot dalga kavram�n� i�eren, ama ayn� zamanda yerel olmayan etkile�meler i�eren bir kuram geli�tirebildi. Bu kuram �u anda fizik�ilerin b�y�k �o�unlu�unca kabul g�rm�� de�il.
(Cihan Sa�l�o�lu, Bilim ve Teknik 325. say�)
Albert Einstein ve Bilimsel Safdillik
TIME dergisinin y�zy�l�n adam� olarak Einstein’se�mesine �ok sevindi�ini belirten A.M.C.�eng�r,CBT’te ��yle yazd�:"Bilimin, yenili�in mele�i Albert Einstein, �mr� boyu insan d��ncesine pranga vurmaya kalkan her�eyle sava�t�. �nsan� kainat�n s�rlar�na g�t�ren o zorlu yolda en b�y�k ad�mlardan birini atan bu sevimli ve iyi insan hi� ku�kusuz 20.yy’�n adam� olmaya lay�kt�r. Onun aziz an�s� o talihsiz y�zy�l�n ac�lar�n� �rtecek,1900'l� y�llardaki insan akl�n�n zaferini gelecek nesillere ta��yacakt�r.
Gelgelelim bu zeka abidesi �ok da saf bir ardamd�. Biyografisini yazan Ronald Clark (1971),bilim ad�na, insanl�k ad�na dendi mi kendisine her�eyi yapt�rmak m�mk�nd� diyor. Birisi yapt�klar�n�n bilim i�in, insanl�k i�in oldu�unu s�yledi mi, Einstein d�n�p bakmaz bile, derhal yard�ma ko�ard�. Fizikte ac�mas�z ele�tirmen olan Einstein, bu durumlarda s�ylenenleri ele�tiri s�zgecinden sanki ba�ka t�rl� ge�iriyordu. Bir �rnek 1958 y�l�nda Charles H. Hapgood, D�nya’n�n Kayan Kabu�u adl� bir kitap yay�mlad�. Kitap kutuplardaki buz birikimin d�nen d�nyan�n merkezka� kuvveti nedeniyle kutuplar� ekvatora ta��yaca��,b�ylece t�m kabu�un 90 derecelik bir kaymaya u�rayaca�� tezini savunuyordu. Bu zaman�n t�m iyi temellendirilmi� bilgileriyle �eli�ene,jeofizi�in bir y��n g�zlemini a��klayamayan,jeolojiyle hi� mi hi� ba�da�mayan,yerbilimci olmayan bir amat�r taraf�ndan uydurulmu� tam z�ra bir teoriydi.Ancak Einstein �l�m�nden hemen �nce bu kitaba uzun bir �ns�z yazarak “Kan�mca bu �a��rt�c�,hatta cazip teori d�nyan�n geli�mesiyle ilgili herkesin ciddi ilgisini �ekmelidir.” demi�ti! Bu Hapgood’un ne t�r bir “ara�t�r�c�” oldu�unu anlamak i�in 1966 y�l�nda ilk bask�s� yahp�lan Eski Deniz Krallar�n�n Haritalar� adl� eserinde(2. bask�, 1979) Piri Reis’in haritas�n�n asl�nda Antartika’da buzullardan �nce varolmu� b�y�k bir uygarl��n haz�rlad�� bir haritan�n kopyas� oldu�unu(!) ileri s�rd��n� hat�rlamak, san�r�m yeter. Bu uygarl�k yer kabu�u son 90 derecelik kaymas�n yap�nca buzlar alt�nda kalm��t�! Bu z�rva kitab�n 3. bask�s� 1990'larda (tarihsiz olarak) “bilimsel bir eser” reklam�yla ve tabii, okuyuculara, Einstein’in yazar�n bir ba�ka kitab�na methiye dolu bir �ns�z yazd�� hat�rlat�larak yap�ld�.
Bu safdilli�in nedeni nedir? Einstein �ap�nda bir adam bu kadar kolay kand�r�labilir mi? Bunun cevab�-ilk bak��ta garip g�r�nse de- evettir. Hem de kan�mca �ok do�al bir evet. Einstein �ok zor bir konuda geli�tirdi�i sezgisi ile hi� kimsenin akl�na gelemeyecek bir yenili�i yakalam�� bir insan olarak,sezgilerine �ok g�venen bir adamd�. Jeofizik�i Walter Els�ser kendisini ilk kez Princeton’daki ofisinde yer mantosunda konveksiyon fikrini anlatt�� zaman Einstein’in y�z�ndeki ifadeden anlatt�klar�na inanmad��n� anlam��t�: “�nanmad�n de�il mi” diye sordu. Einstein’in cevab� k�sa ve karakteristikti: “Fazla karma��k!” Einstein her �eyin kendi bildi�i (ve yaratt��) fizik gibi basit bir yap�s� olmas� gerekti�ini d��n�yordu. Sezgisi buydu. Bu sezgiyi jeolojiye uygulay�nca Hapgood’un z�rval�klar�na yazd�� methiye ve Elsasser’e verdi�i cevap ��k�yordu ortaya. Einstein bunlar�n gerektirdi�i temel bilgiyi ��renip,onun �zerinde d��nmek gere�ini g�rm�yordu-zaten buna vakti de yoktu. Sosyal alanda da insanl�k, e�itlik ve bar�� ad�na kendi politik ideallerine z�t gruplara bunalar�n esaslar�n� ��renmeden s�rf adlar�na bakarak destek verdi�i-sonra pi�man oldu�u-g�r�l�yordu.
Ele�tirel ak�l, Einstein i�in bile kullanmas� zor bir silaht�r. Bir g�rkemli ba�ar�n�n sahibi, dolays�yla her i�te otomatikman ba�ar�l� olacak diye bir kural yoktur. her i�, her fikir kendi ayaklar� �zerinde de�erlindrilmeli, kendi ilgili oldiu�u g�zlemlerle s�nanmal�d�r. B�y�k adamlara sayg� duymak onlar�n her dedi�ine inanmak demek olmamal�d�r”
(A.M.C.�eng�r, CBT- Z�mr�t’ten Akisler, 22 Ocak 2000, Say�: 670)

Evren deyince...
Evren, t�m uzay demek. Yery�z� ve g�ky�z�n�n�n t�m�. En b�y�k k�me. Evrenin 15 milyar ya��nda oldu�u d��n�l�yor. Bir b�y�k patlamayla (Big Bang) do�du�u g�r�� var.

Galaksi deyince...
Y�ld�zlar k�mesi. Yani G�ne� gibi milyarlarca y�ld�z�n olu�turdu�u k�me. Bizim, yani G�ne� sistemimizin i�inde bulundu�u galaksinin ad� Samanyolu. Evrenin milyarlarca galaksiden olu�tu�u san�l�yor.��nk� bilimciler, bize milyonlarca "��k y�l�" uzakl�ktan ��k g�nderen galaksiler oldu�unu bildiriyor. Y�ld�zlar, s�cak hidrojen toplar�d�r. Ya�amak ve parlamak i�in bu hidrojen �ekirdeklerini helyuma d�n��t�r�rler. Bizim galaksimiz bir spinal �eklinde. Evrenimizde yirmi kadar galaksi oldu�u d��n�l�yor.

I��k y�l�...
I��k, saniyede 300 bin kilometre yol al�r. I��k y�l� olarak belirtilen uzakl�k ise ad�n�n da �a�r��t�rd�� gibi ��n bir y�lda katetti�i yoldur. Bunu iyi d��nmenizi �neriyorum.Bizler teleskopla bir galaksiyi g�zledi�imizde g�rd��m�z, galaksinin bize milyonlarca y�l �nce g�nderdi�i ��kt�r. Bir ��k, bize ula�ana dek o ��k g�r�nmez. Bunun i�in g�rd�k dedi�imiz ��k, asl�nda galaksiden y�llarca �nce yolculu�a ��km�� kt�r.Uzayda ne kadar uza�� g�r�yorsak o kadar eskiyi g�r�yoruz. ��nk� ��kla g�rmekteyiz. Bundan 170 bin y�l �nce patlam�� bir y�ld�z�n ��nlar� D�nya' m�za ancak 1987 y�l�nda ula�abilmi�tir. Bilginiz olsun!

Y�ld�zlar...
�pt� beni: " Bunlar, kainat gibi ger�ek dudaklard�r" dedi.
"Bu �t�r senin icad�n de�il, sa�lar�mdan u�an bahard�r" dedi.
"�ster g�ky�z�nde seyret, ister g�zlerimde:
K�rler onlar� g�rmese de y�ld�zlar vard�r" dedi.
( Naz�m Hikmet, Rubailer, 1966)
Bulutsuz bir gecede ba��m�z� g�ky�z�ne �evirdi�imizde g�m��ten �ivilerin g�ky�z�ne �ak�lm�� gibi g�r�nd�� Samanyolu y�ld�zlar�n� g�r�r�z. G�rd�klerimizin say�s� 3 bin kadard�r.Y�l�ld�zlar�n her biri birer G�ne�' tir. G�ne�imiz nas�l gezegenlerle sar�l�ysa, her y�ld�z da gezegenleri olan bir k�medir. G�ne� d��ndaki y�ld�zlar�n gezegenleri bize �ok uzak. bunun i�in onlar g�r�lmez. G�ne�' ten sonra bize en yak�n y�ld�zdan ��kan ��k bize ancak 4 y�lda ula��r.
En ya�l� y�ld�zlar 15 milyar ya��nda. En k��k y�ld�zlar n�tron y�ld�zlar� diye an�l�r. En b�y�kleri ise k�rm�z� devlerdir (G�ne�' ten 1000 kez b�y�k). En s�cak y�ld�zlar mavi devler diye an�l�r. Bunlar�n y�zey s�cakl�klar� 30 bin derece dolay�ndad�r (G�ne�' in y�zey s�cakl��n�n 5 kat�). Y�ld�zlar mezarl��nda �� s�ra kabir (mezar) yer al�r: beyaz c�celer, n�tron y�ld�zlar� ve karadelikler.

G�ne�...
G�ne�, ortalama bir y�ld�zd�r. Bizim y�ld�z�m�z; yani d�nyam�za en yak�n y�ld�z. Yakla��k 150 milyon kilometrelik alan i�indeki tek temel y�ld�z.O, yery�z�ndeki ya�am�n kayna�� olan �s�y� ve �� verdi�i i�in "bizimdir". Yap�s�nda en bol olanatomlar, hidrojen ve helyum atomlar�d�r.
G�ne�,4.6 milyar ya��ndaki ortalama bir y�ld�z. Yani yar� �mr�n� tamamlam�� gibi. �n�m�zdeki 5 milyar i�inde hidrojenini (yani yak�t�n�) t�ketecek ve bug�nk�nden 100 kat b�y�yerek k�rm�z� dev olacak. Birka� milyon y�l sonra da k��lecek ve beyaz c�ceye d�n��ecek.
Bir kuyruklu y�ld�z, kendi etraf�nda d�nen devasa bir bir buz tozdan olu�an bir topa benzer.Kirli bir kartopu gibi. Su buhar� ve birtak�m donmu� maddeler G�ne�' e yakla�malar�yla buharla��r. Buharla�an gazlarla birlikte kartopu i�indeki tozlar da ortaya ��kar ve �ekirde�in etraf�nda bir gaz ve toz bulutu olu�tururlar.Kuyruklu y�ld�zlar eski �a�lardar beri insanlar�n ilgisini �ekmi�. �inlilerin �.�. 240 y�l�ndaki kay�tlar�nda Halley Kuyrukluy�ld�z�' yla ilgili baz� bilgiler yer al�yor.( Bilim ve Teknik , 344. say�7 G�ne�' in �s�s�, herg�n Halley kuyruklu y�ld�z�ndan 7 milyon ton kadar toz halinde buz kopart�r, bu buz par�almar� buharla��r, kuyruklu y�lrd�z�n� parlak, g�z al�c� 'kuyru�unu olu�turur. Bir kuyruklu y�ld�z�n kuyru�u birka� y�z milyon kilometre uzunlu�unda olabilir.(Son c�mleler Junior Larousse, 1.cilti)
Gezegenler...G�ne� ' in Uydular�
Gezegenler kendi ��klar�yla par�ldamaz; G�ne�' in ��nar�n� yans�tarak par�ldar.
D�nya, bir gezegen. G�ne� �evresende dolanan 9 gezegenden biri. Her y�ld�z�n gezegenleri var. Gezegenler, ba�l�ca kayalardan, metallerden ve gazlardan olu�mu� yuvarlak k�reler. G�ne� Sistemi' nin gezegenleri �unlar : merk�r, Ven�s, d�nya, mars, J�piter, sat�rn, Uran�s, Nept�n ve Pluton. Bunlardan Merk�r, Ven�s ve Mars, G�ne�' e yak�n, D�nya' ya benzeyen boyutlar�na g�re yo�unluklar� y�ksek gezegenlerdir. Kendi �evrelerinde d�n��leri olduk�a yava�, uydular�n�n say�s� azd�r. Daha uzakta olan Sat�rn, �Uran�s ve Nept�n. J�piter' e benzeyen gezgenlerdir. Boyutlar�daha geni�, yo�unluklar� daha az, atmosferleri daha zengindir. Kendi �evrelerinde daha h�z�l� d�nerler ve daha �ok uydular� vard�r. Pl�ton, G�ne�' e en uzakta dolanan gezegendir. O, Nept�n' �n �ekiminden kurtulmu� bir uydu da olabilir.
Mars ve J�piter aras�nda bir �ok g�k ta�� dola��r. Bunlar, belki patlam�� bir gezegenin kal�nt�lar� olab�lece�i gibi hi�bir zaman olu�amam�� bir gezengenin kal�nt�lar� da olabilir.( Junior Larousse s:19-23)
D�nya... G�ne�' in canl� ya�ayan tek gezegeni. Ba�ka yerlerde canl� var m� sorusu sizi hi� rahats�z etmesin. ��nk� olabilir!... Ama olmayabilir!..
D�nya, tipik bir gezegen, evrendeki evimiz.. D�nya, geometrik olarak tam bir k�re de�il. Kutuplar bas�k, ekvator b�lgesi �i�kin. D�nya y�zeyinin y�zde 70' i suyla kapl�. D�nya, y�zeyinde s�v� su bulunan tek gezegen. Atmosferinde ya�am i�in gerekli oksijen gaz� bulunuyor. Atmosfer, hacimce % 77 azot , % 21 oksijen; az miktarda argon, karbon dioksit ve su buhar� i�eriyor. D�nya’n�n ilk olu�umu s�ras�nda b�y�k olas�l�kla atmosferde daha �ok karbon dioksit vard�; ama o zamandan bu yana mevcut karbon dioksit, okyanuslara kar��t� ve bitkilerce t�ketildi�inden dolay� azald�.
, Ay: D�nyan�n Uydusu
Ay, belki de D�nya' ya bir cismin �arpmas� sonucunda olu�mu� bir par�a. Ay y�zeyindeki kayalar�n �o�u 3 - 4.6 milyar ya��nda. Ay' �n evreleri do�up b�y�yen ve �lenlerin simgesi olmu�tur. D�nya' ya yak�nl�� ve de�i�ken y�z�, t�rl� inan��lara ve yolculuk hayallerine temel oldu. Jules Verne, "D�nya' da Ay'a Seyahat" adl� kitab�n� 1865 y�l�nda yay�nlad�. Jules Verne, bir b�y�k topun f�rlatt�� f�zenin d�rt g�n sonra Ay' a ula�mas� gerekti�ini yazar. Ama f�ze, �nceden tahmin edilemeyen bir g�kta��na �arpar ve yolculuk yar�m kal�r. Uzay yolculu�unun tarihi, Rus uzay gemisi Luna 2' nin 1959' da Ay ziyareti ile ba�l�yor. Ay, insano�lunun ziyaret etti�i ilk g�k cismi. �lki 20 Temmuz 1969 tarihinde insano�lu Ayak bast�!
Sonuncusu ise 1972 tarihinde ger�ekle�tirildi.
Ay, D�nya' n�n g�lgesi alt�nda kal�nca Ay Tutulmas� denen olay g�zlenir. Bu s�rada Ay g�r�lmez. Eskiden insanlar, bir ejderhan�n Ay' � yuttu�unu d��n�rlerdi.Bazen Ay, D�nya ile G�ne� aras�na girer. B�ylece de G�ne� Tutulmas� olur.(Junior Larousse 1. cilt)
Galileo uzay arac�, J�piteri' in en b�y�k uydusuna( Ganymed) 840 km yakla�t�. Oradan �ok net resimler g�nderdi. Dana �nce Voyager uzay ara�lar� bu uyduya ancak 100 bin km yakla�abilmi�ti. Galileo' nun g�nderdi�i foto�raflara g�re uydu buzla kapl�. Tektonik s�re�ler sonucu y�zeyde buz da�lar� olu�mu�.(Cumhuriyet Bilim Teknik say� 491, 17 A�ustos 1996)
Uzay yar��nda ilkin Sovyetler, Amerikal�lar� ge�mi�ti: 14 Ekim 1957' de Sovyetler Sputnik' i uzaya f�rlatt�lar. Amerikal�lar da 31 Ocak 1958' de Explorer-1 i uzaya f�rlatm��lar�d�.Yaln�zca 14 kilogram k�tleli bu uydu, yery�z�n� saran radyasyon ku�aklar�n� ke�fetmi�ti. Uydular ��plak g�zle g�r�lemeyen ve y�ld�zlardan gelen gama, mor�tesi, k�z�lalt� ve k�z�l�tesi gibi ��nlar� g�zlemler.
�lk teleskopu 1671 y�l�nda Newton yapm��t�.
Uzay teleskopu Hubble, D�nya' dan 593 kilometre �telerde uzay� bizim i�in g�zetliyor.
Di�er G�ne� Sistemleri:
21 Ekim 1995 tarihinde D�nya' dan 40 ��k y�l� uzakl�ktaki bir y�ld�z�n gezegeni g�zlendi. Bu gezegenin k�tlesi J�piter' in k�tlesinin yar�s� kadard�. Bize en yak�n olan y�ld�z�n en �nemli �zelli�i ise G�ne�' e �ok benziyor olmas�.
G�ne� Sistemiyle Ne Zaman Tan��t�k?
1600 y�l�n�n �ncesinde Evren' in 8 cisim i�erdi�i san�l�yordu: G�ne�, D�nya, Ay, Merk�r, Ven�s, Mars, J�piter, Sat�rn. Avrupa' da Batlamyus' un geli�tirdi�i D�nya merkezli evren modeli yayg�nd�. Galileo, 1610 yl�nda kendi yapt�� teleskopu g�ky�z�ne y�neltti. Bu geli�me sayesinde 17. y�zy�l�n sonlar�nda 9 yeni g�kcismi daha bulundu. Bunlar aras�nda Europa, Io, Titan, Tetis de vard�.
18. y�zy�lda yaln�zca 5 g�k cismi daha saptand� ve b�ylece bilinenlerin say�s� 22' ye ��kt�. Bunlardan Ven�s ve Titania 1787' de, Mimas 1789' da bulundu.
19. y�zy�lda G�ne� Sistemindeki g�zlenen cisimilerin say�s� h�zla artmaya ba�land�. Bunda en �nemli rol� asteroit lenrin bulunu�u rol oynad�. Bu y�zy�lda 9 b�y�k cisim bulunmu�tur. 1846 y�l�nda bulunan Nept�n ve 1851' de buuna Ariel bunlar aras�ndad�r.
20. y�zy�lda ise 40 yeni "b�y�k" g�k cismi bulundu. Ayr�ca binlerce kuyruklu y�ld�z ve asteroit saptand�. 1930' da Pluton, 1979' da Metis, 1980' de Atlas, 1986' da Juliet, 1990' da Ian bulundu.
( Bilim ve Teknik 337. say�, Aral�k 1995)

Hareket kavram�yla birlikte tart��lan �ok �nemli bir �ey de vakumun varl�� ya da yoklu�uydu. Vakum, kabaca maddenin bulunmad�� bo�luk demekti. Bu ba�lamda Ela ' c�lar "Vakum olmadan hareket olmaz. Vakum yoktur; o halde harekt de yoktur" derken Leucippus " Vakum olmadan hareket olmaz. Vakum vard�r; o halde hareket de vard�r." diyordu. (Z.Tez, Kimya Tarihi, s:39)
Geog Cantor' un k�meler teorisi: Madde ve �nsan s:174 ve sonras�

G�NE� ve AY TUTULMALARI
Giri�: GDBY s: 37
Eski �a�lar�n tar�ma dayal� uygarl�klar�nda takvimin geli�tirilmesi ve g�ky�z�ne duyulan ilgi elbette bo�una de�ildi. Her y�l ayn� d�nemde ta�an ve �evresindeki ekili arazileri yerle bir eden Nil, M�s�rl�l�lara �n�m�zdeki y�l ayn� zamanda yine gelece�im der gibiydi. Toprak belli zamanlarda s�r�lme istiyor, �r�nler belli zamanlarda toplanma bekliyordu. Bu toplumlarda do�al olarak toplumu ya da �lkeyi y�netenler rahip-kral kar��m� bir tipti. Eski �in belgelerinde b�ylesi �rnekler �oktur. Bu belgelerden ��rendi�imize g�re �mparator, her sabah saat d�rtte yataktan kalkmak zorundaym��. Neden mi ? G�ne�' in do�mas�n� sa�lamak i�in. Hele bir d��n�n zavall� �mparatorun durumunu! Bir g�n kazara uyuya kalsa G�ne� do�mayacak �in'e...�inliler G�ne� ve Ay tutulmalar� ile de yak�ndan ilgileniyorlard�.(M��F s:67 ..)
�inliler, G�ne� tutulmas�n� bir canavar�n G�ne�' i yutma �abas� olarak d��n�rm��. Dolays�yla canavar� korkutmak i�in dinsel t�renler d�zenlenirmi�. �mparator sarayda s�rf bu i�i i�in Hsi ve Ho ad�nda iki astronom (g�kbilimci) g�revlendirmi�. Eski �in belgeleri kitab� Shu King' e g�re, Hsi ile Ho, �ok fazla pirin� rak�s� i�mi�ler ve bir G�ne� tutulmas�n� �nceden haber veremedikleri i�in idam edilmi�lerdi.
( GDBY s:40)
Herkes kara delikleri duymu�tur. Ha�metli bir y�l�d�z �l�nce uzayla zaman�n birle�ti�i �l� bir ana ho� geldiniz.
.
E�NSTE�N: "Karadeli�in G�n�ls�z Babas�"
Jeremy Bernstein' in yaz�s�ndan (�o�u aynen.)..
Einstein' in k�tle �ekim denklemleri karadelik anlay��n�n temelini olu�turur; ancak ilgin� olan Einstein' in bu denklemleri, karadeliklerin varolamayaca��n� kan�tlamak i�in kullanmas�d�r.
Einstein 1939' da "Annals of mathematics" adl� dergide �ok Say�da k�tleden Olu�an K�resel Simetrik Dura�an Bir Sistem �zerine adl� bir makale yay�nlad�. Einstein bu makalesinde karadeliklerin, yani �ok yo�un oldu�u i�in i�inden ��n bile ka�mas�n� �neleyen g�ksel cisimlerin bulunamayaca��n� belirtiyordu. Bunun i�in de kendisinin 1916' da yay�nlad�� genel g�recelilik ve k�tle�ekim kuram�n� kulland�. �lgin� olan �u: Bu kuram, karadeliklerin yaln�zca olas� de�il, ayn� zamanda bir�ok g�kcismi i�in ka��n�lmaz oldu�unu g�stermek i�in kullan�lan kuramd�r. Einstein' in karadelikleri reddinden birka� ay sonra, ona at�fta bulunmadan J. Robert Oppenheimer ve ��rencisi Snyder S�rekli K�tle�ekimsel B�z�lme adl� bir makale yay�nlad�lar. Bu �al��ma, Einstein' in g�relilik kuram�n� modern fizikte ilk kez karadeliklerin nas�l olu�tu�unu g�stermek i�in kullan�yordu. E�er bas�n�, ��k��e dayanacak kadar g��l� de�ilse, y�ld�z�n yar��ap�n�n yava� yava� k��lmesi beklenir. 1939' da Oppenheimer ve Snyder' in yapt�klar� kuramsal hesaplar�n s�yledi�i de i�te buydu.Einstein denklemlerinin ��z�mlerinin bir karadeli�i belirten ilk a��k �rne�i bu �al��mayd�. Burada �rnek ��ken bir toz bulutuyla ilgili olarak verilmi�ti. ��eride bir tekllik bulunmakla birlikte bu, olay ufku ile �evrili oldu�u i�in d��ar�dan g�r�lemez. Bu ufuk, kendi i�erisindeki olaylar�n, d��ar�daki sonsuza sinyal g�nderemedi�i bir y�zeydir.
(Son c�mleler R. Penrose s:37-36, Uzay ve Zaman�n Do�as�)
Einstein, kuantum istatisti�ini yarat�rken, o zamanlar pek tan�nmayan Hintli fizik�iSatyendra Nath Bose’ den Haziran 1924' te ald�� bir mektuptan etkilendi. Bose' nin mektubuyla birlikte, bir �ngiliz bilim dergisinin reddetti�i bir makale metni de geldi. Einstein, makaleyi okuduktan sonra, Almanca'ya �evirdi veprestijli bir fizik dergisine postalad�. Einstein neden makalenin �nemli oldu�unu d��nd�?20 y�l boyunca elektromanyetik ��man�n do�as�yla u�ra��yordu, �zellikle �eperiyle ayn� s�cakl�ktaki bir kab�n i�ine s�k��t�r�lm�� mayla.Y�zy�l�n ba��nda Alman fizik�i Max Planck, bu "siyah cisim" ��mas�n�n farkl� dalga boylar�n�n ya da renklerinin genlikle nas�l de�i�ti�ini tan�mlayan matematiksel ba��nt�y� bulmu�tu. I��ma sektrumunun (tayf�n�n) bi�iminin, kab�n �eperlerinin yap�ld�� maddeden ba��ms�z oldu�u anla��ld�. I��man�n sadece s�cakl��a ba�l�( siyah cisim ��mas�n�n bir �rne�i b�t�n evrenin kab�n yerine ge�ti�i bir durumda b�y�k patlamadan arta kalan fotonlard�r. Bu fotonlar�n s�cakl�� 2. 7260002 Kellvin olarak �l��lm��t�r).
Bose, az �ok raslant�yla siyah cisim ��mas�n�n istatistiksel mekani�ini hesap etmi� oluyordu. Yani Bose, Planck yasas�n�, matemaktiksel olarak kuantum mekani�inden ��karm��t�. ��te bu ��kar�m Einstein' in ilgisini �eki�ti. Ancak o, Einstein olarak olay� bir ad�m ileri g�t�rd�. Bose' nin fotonlar i�in kulland�� y�nteme benzer bir yolla, a��r molek�llerin gaz�n�n istatistiksel mekani�ini incelemede kulland�. Planck yasas�n�n benzerini bu durum i�in t�retti. B�ylece ilgin� bir �ey buldu: par�ac�k gaz�, Bose-Einstein istatisti�ine uygun olarak so�utulursa, belli bir kritik s�cakl�kta b�t�n molek�ller, aniden kendilerini dejenere ya da tekil duruma toplarlar. Bu durum Bose- Einstein yo�unla�mas� diye an�l�r( Bose' un bununla bir ilgisi olmasa da).
�lgin� bir �rnek helyum gaz�d�r. Helyum gaz�, 2.18 Kelvinde acaip �zellikler g�steren s�per ak��kan (s�rt�nmesiz ak��kanl�k) s�v�ya d�n��r. 1995 y�l�nda Amerikal� ara�t�rmac�lar, ba�ka atom �e�itlerini 1 kelvin derecenin birka� milyarda birine kadar so�utmay� ba�ard�lar. Buna kar��n her gaz, bu yo�unla�may� g�stermiyor. 1925' te Einstein, yo�unla�ma �st�ne makalelerini yay�mlad�ktan hemen sonra, Avusturyal� fizik�i Wolfgang Pauli, proton, n�tron, elektron gibi ikinci par�ac�k s�n�f�n�n ayn� nitelikleri ta��mad�klar�n� g�sterdi. Bu s�n�ftan �zde� iki par�ac��n, �rne�in iki elektronun ayn� kuantum durumunda bulunamayaca��n� ke�fetti. 1926' da Enrico Fermi ve P.A.M. Dirac, Bose- Einstein istatisti�inin benzerini yaratarak par�ac�klar�n kuantum istatisti�ini buldular. Pauli ilkesine g�re bu par�ac�klar d��k s�cakl�kta en �ok yo�unla�mal�yd�lar. E�er elektron gaz�n� s�k��t�r�p d��k s�cakl��a kadar so�utursan�z ve hacmini k��lt�rseniz, elektronlar birbirlerinin yerlerini istila etmeye ba�lar. Ancak Pauli' nin ilkesi bunu yasaklam��t�r, dolays�yla ��k h�z�na yakla�an h�zlarla birbirlerinden uzakla��rlar. Elektronlar ve di�er Pauli par�ac�klar� i�in bu ka�an par�ac�klar taraf�ndan yarat�lan bas�n�- dejenereyik bas�nc�- gaz, mutlak s�f�ra kadar so�utulsa da devam eder. Bunun elektronlar�n birbirlerini elektriksel olarak itmeleriyle bir ilgisi yoktur. ��nk� hi�bir y�k� olmayan n�tronlar i�in de ayn� �ey ge�erlidir. Bu, saf kuantum fizi�idir.
Peki kuantum istatisti�inin y�ld�zlarla ilgisi ne? Y�zy�l�n ba��nda g�kbilimciler, k��k ve belirsiz olan tuhaf bir y�ld�z s�n�f� tan�mlamaya ba�lad�: Beyaz C�celer. Bunlar G�ne�' le ayn� k�tleye sahipti; ��n�n 360 da birini yayan en parlak y�ld�z olan Sirius' a e�lik eden y�ld�zlard�. Beyaz c�celer muazzam derecede yo�un olmal�yd�. Sirius' un e�i sudan 61 bin kat daha yo�undu. neydi bu garip g�k cisimleri? ��te burada Sir Arthur Eddington devreye giriyor. Sir Eddington, kimileri i�in yanl�� sebeplerle kahramand�. 1944' te �len Eddington, evren hakk�ndaki �nemli her �eyin insan�n kafas�nda neler d�nd�� ara�t�r�larak anla��labilece�ine inanan bir yeni- Kant��yd� ve bunula ilgili pop�ler kitaplar� vard�. Eddington, Einstein' in uzak y�ld�zlardan gelen �� G�ne�' in e�di�i yolundaki g�r��n� do�rulayan iki ara�t�rmac�dan biriydi. 1926' da yay�nlad�� klasik kitab�n�n ba�l�� olan Y�ld�zlar�n �� Yap�s� konusunun anla��lmas�n� sa�layan ara�t�rmalara �nc�l�k etti.
Eddington 1924' te beyaz c�ceyi s�k��t�ran k�tle�ekim bas�n�c�n�n elektronlar� protonlardan ay�rd��n� �ne s�rm��t�. Atomlar bu �ekilde "s�n�rlar�n�" kaybedecekler ve belki de k��k, yo�un bir pakete s�k��t�r�lacaklar. B�ylece Pauli d��arlama ilkesine g�re elektronlar�n birbirini geri tepmesiyle olu�an, Fermi- Dirac dejenerelik bas�nc�n�n etkisiyle c�cenin ��kmesi duracak. Beyaz c�celerini anla��lmas� 1930' da hen�z 19 ya��ndaki bir gencin Subrahman Chandraekhar ' �n �al��malar�yla ilerledi. Chandrasekhar, �ngiliz fizik�i R.H.Fowler’ in kuantum istatisti�i, Eddington' un y�ld�zlar �zerine kitaplar�n� okumu�, beyaz c�celerden b�y�lenmi�ti. Fowler ile �al��mak �zere Cambridge �niversitesi' ne gidiyordu. Eddington da oradayd�. Yolda giderken zaman ge�irmek i�in kendi kendine sordu: Bir c�ce kendi k�tle�ekiminin etkisiyle ��kmeden �nce ne kadar a��r olabilirdi; bu a��rl��n bir �st s�n�r var m�yd�. Yan�t� bir devrim ba�latt�.
Bir beyaz c�ce, elektriksel olarak y�ks�zd�r. �yleyse herbir elemktronu i�in ondan yakla��k iki bin kat a��rbir de proton bulunmas� gerekir. Sonu� olarak, protonlar k�tle�ekim bas�nc�n�n y�k�n� kar��lamal�d�r. E�er beyaz c�ce ��km�yorsa, elektronlar�n dejenerelik bas�nc� ile protonlar�n k�tle�ekimi dengelenmelidir. Bu denge, proton say�s�n� ve bu nedenle de c�cenin k�tlesini s�n�rlar. Bu maksimum k�tle de�eri Chandrasekhar limiti olarak bilinir ve G�ne�' in k�tlesinin 1.4 kat�na e�ittir. Bundan daha b�y�k k�tleli bir c�ce, dura�an olamaz. Chandrasekhar' �n bulu�u Eddington' u tedirgin etti. Y�ld�z�n k�tlesi, G�ne� k�tlesinin 1.4 kat�ndan b�y�k olursa ne olur? Yan�ttan ho�nut kalmad�. Y�ld�z�n yo�unla�arak c�ceye d�n��mesini �nleyen bir mekanizma yoksa ya da Chandrasekhar' �n sonucu do�ruysa, b�y�k k�tleli y�ld�zlar k�tle �ekimi olarak bir bilinmeyene d��p siliniyorlar. Eddington bunu dayan�lmaz buldu ve Chandrasekhar' �n kuantum istatisti�ini kullan��n� ele�tirmeye ve de�i�tirmeye karar verdi. Bu ele�tiri Chandrasekhar' � y�kt�. Ancak onun imdad�na Danimarkal� fizik�i Niels Bohr yeti�ti. Bohr, Eddington' un yanl�� oldu�unu s�yledi ve dikkate almamas�n� iste.
Einstein, kendi denklemlerinin ��z�mlerini bulmak i�in cok da �aba harcamam��t�. Maddenin etraf�ndaki k�tle �ekimini ele alan b�l�m tamamlanm��t�. ��nk� k�tle �ekimi bir par�ac��n bir e�ri boyunca bir noktadan ba�ka bir noktaya gitmesini sa�layarak zaman ve uzay geometrisini de�i�tirmekteydi. Einstein i�in daha �nemli olan �ey, k�tle�ekiminin kayna�� olan maddenin sadece k�tle �ekim denklemleriyle a��klanamamas�yd�. Einstein buldu�u denklemlerin tamamlanmam�� oldu�unu d��n�yordu. Yine de y�ld�zlardan gelen ��n b�k�lmesi gibi etkileri yakla��k hesaplayabiliyordu. 1916' da Alman g�kbilimci Karl Schwarzschild’ in bir y�ld�z�n y�r�ngesindeki bir gezgen gibi ger�ek bir duruma uyarlanabilen kesin bir ��z�m bulmas� Einstein' i etkilemi�ti. ��lemler s�ras�nda Schwarzschild rahats�z edici bir �ey farketmi�ti. Y�ld�z�n merkezinden belli bir mesafede matematik anlams�zla��yordu. �imdi Schwarzschild yar��ap� denen bu uzakl�kta zaman siliniyor ve uzay sonsuz oluyordu. Yani denklem matematik�ilerin deyi�iyle tekil oluyordu. Bu yar��ap, �o�unlukla cismin yar��ap�ndan k��kt�r. �rne�in G�ne� i�in bu yar��ap 3 km. Bunun yan�nda 1 graml�k bir bilye i�inse 10-28 cm. Schwarzschild, y�lmad�. Bir y�ld�z�n basitle�tirilmi� bir modelini yapt� ve kritik yar��apa kadar ��kmesi i�in sonsuz bir bas�n� gradyan� gerekti�ini g�sterdi. B�ylece, buldu�u tekilli�in pratik bir sonucunun olmad��n� s�yledi. Ancak bu tart��ma herkesi yat��t�rmad�. Einstein �ok rahats�z oldu. ��nk� y�ld�z modeli g�recelik kuram�n�n belli teknik gereksinimlerini kar��lam�yordu. Ta ki 1939 y�l�na dek konu k�llenmi� olarak kald�.
Einstein' in 1939'da yay�nlad�� makale ��yle diyordu: " Bu makalenin temel sonucu, Schwarzschild tekilli�inin neden fiziksel ger�eklikte yerinin olmad��n�n anla��lmas� olmu�tur."
Ba�ka bir deyi�le karadelikler varolamaz.
Einstein, k�resel y�ld�z k�mesine benzer, birbirinin �ekimi etkisinde dairesel y�r�ngelerde hareket eden k��k par�ac�klar toplam�na dikkatini verdi. Sonra b�yle bir �ekillenmede y�ld�z�n kritik yar��apla kendi �ekimi alt�nda dura�an bir y�ld�za ��k�p ��kmeyece�ini sordu. Sonu� olarak bunun olamayaca��na karar verdi; ��nk� y�ld�zlar b�yle bir b�y�k �apl� �ekillenmelerini dura�an tutmak i�in ��k h�z�ndan daha h�zl� hareket etmek zorunda kalacaklard�. Asl�nda Einstein' in a��klamas� do�ru olsa bile konuyla ilgili de�ildir ��nk� kritik yar��apa ��ken bir y�ld�z�n dura�an olup olmamas� farketmez. Y�ld�z nas�l olsa yar��aptan daha k��k mesafelere ��kmekte.
Einstein bu ara�t�rmalar�n� yaparken Kaliforniya' da tamamiyle farkl� bir giri�im ilerlemekteydi.
Oppenheimer ve ��rencileri karadeliklerin �a�da� kuram�n� yaratmaktayd�lar. Karadelik ara�t�rmalar�yla ilgili garip olan �ey, t�m�yle yanl�� oldu�u anla��lan bir fikirden esinlenmesiydi. 1932' de �ngiliz fizik�i James Chadwick, atom �ekirde�inin elektrik�e y�ks�z bile�eni olan n�tronu buldu. Ard�ndan n�tronlar�n beyaz c�celere alternatif olabilece�i spek�lasyonlar� ba�lad�. �zellikle Kaliforniya teknoloji Enstit�s�' nden Fritz Zwicky ve parlak Sovyet teorik fizik�isi Lev Landau ba�ta olmak �zere. tart��malar�na g�re, y�ld�z�n k�tle �ekimi bas�nc� yeterli derecede art�nca, n�tron olu�turmak �zere bir elektronla bir proton reaksiyona girebiliyor. Zwicky hakl� olarak bu i�lemin s�pernova patlamalar�nda ger�ekle�ti�ini tahmin etti; sonu� olarak n�tron y�ld�zlar� bug�n pulsar olarak tan�mlan�yor. O s�ralarda, ola�an y�ld�zlarda enerji �retmek i�in bug�n bilinen mekanizma bilinmiyordu. Bir ��z�m, n�tron y�ld�z�n� ola�an bir y�ld�z�n ortas�na yerle�tirmekti. G�n�m�zde pek�ok astrofizik�i, karadeliklerin kuasarlar� g��lendirdi�ini benzer olarak tahmin ediyorlar. Bu durumda akla �u soru geliyor: Chandrasekhar k�tle limitinin bu y�ld�zlar i�in kar��l�� nedir? Bu yan�t� belirlemek beyaz c�celer i�in bir limit bulmaktan daha zor. Bunun nedeni ise n�tronlar�n hala tamam�yla anlayamad��m�z nitelikte bir kuvvet arac��l��yla etkile�meleri. K�tle�ekimi bu kuvvetin �stesinden gelebiliyor ancak kesin bir k�tle limiti ay�r�nt�lara duyarl�. Oppenheimer, ��rencileri Robert Serber ve Geogre M. Volkoff' la birlikte bu konuda iki makale yay�mlad� ve n�tron y�ld�zlar� i�in bulunan k�tle limitinin Chandrasekhar' �n beyaz c�celer i�in olan limitiyle kar��la�t�r�labilir olabilece�i sonucuna vard�. Bu makalelerden ilki 1938' de, ikincisi 1939' da yay�mland�. Oppenheimer tam olarak, Eddington' unun beyaz c�celer hakk�nda d��nd�� eyi sorgulamaktayd�: E�er k�tle limitini a�an k�tleye sahip bir y�ld�z ��kerse ne olur? Oppenheimer ve ��rencileri, 5000 km uzakta olduklar� i�in Einstein' in 1939' ka karadelikleri reddeden �al��mas�ndan haberdar de�illerdi. Ancak Oppenheimer, kritik yar��aptaki dura�an bir y�ld�zla u�ra�mak istemedi. E�er y�ld�z�n yar��ap� kritik yar��ap�n alt�na d��erse ne olaca��n� g�rmek istedi. Snyder' e bu problem �st�nde daha ayr�nt�l� �al��mas�n� �nerdi. Snyder' e belirli varsay�mlar yapmas�n�, dejenerelik bas�nc� veya y�ld�z�n d�nmesi gibi teknik ayr�nt�lar� g�zard� etmesini s�yledi. Snyder, ��ken bir y�ld�za ne olaca��n�n olaya bakan bir g�zlemcinin konumuna ba�l� oldu�unu buldu.
�imdi bir y�ld�zdan yeterince uzakta duran bir g�zlemciden ba�layal�m. Ba�ka bir g�zlemcinin de y�ld�z�n y�zeyi �st�nde durdu�unu varsayal�m. Bu g�zlemci, y�ld�zla birlikte hareket ederken di�er sabit g�zlemciye ��k sinyali g�ndersin.
Sabit g�zlemci, hareket halindeki di�er g�zlemciden gelen sinyalin elektromanyetik spektrumun k�z�l ucuna do�ru kayd��n� g�zlemleyecektir. E�er sinyallerin frekans� bir saat gibi d��n�lecek olursa, sabit g�zlemci hareket halindeki g�zlemcinin saatinin yava�lad�� kan�s�na varacakt�r.
Ger�ekten kritik yar��apta saat yava�layarak duracak; sabit bir g�zlemci y�ld�z�n kiritik yar��apa ��kme s�recinin sonsuz zaman alaca��n� d��necekti. Bundan sonra ne olaca��n� s�yleyemeyiz, ��nk�, sabit g�zlemciye g�re "sonras�" yoktur. Sabit g�zlemciye g�re y�ld�z kritik yar��apta donup kalacakt�r. Fizik�i John A. Wheeler , 1967 Aral��nda verdi�i derste karadelik ismini kulanana dek, bu nesnelere donmu� y�ld�zlar deniyordu. Schwarzschild geometrisindeki tekilli�in ger�ek �nemi bu donup kalmad�r. Oppenheimer ve Snyder' in makalelerinde g�zlemledikleri gibi, bu ��ken y�ld�z " kendini " uzaktaki g�zlemcilerle herhangi bir ileti�ime kapat�p, k�tle �ekim alan�yla ba�ba�a kal�r. Di�er bir deyi�le karadelik olu�mu�tur. �yi de ��ken y�ld�z �zerindeki g�zlemciye ne olacak?Oppenheimer ve Snyder ’a g�re g�re bu g�zlemci, olay� tamamen de�i�ik bi�imde alg�layacakt�r. Y�l 1939' du; D�nya ate�ler i�indeydi; d�nya par�alanmak �zereydi. Oppenheimer de sava�a girdi; insan� yapabilece�i en y�k�c� silah� yapt�. Einstein de �al��mad�. Bar�� geldi�inde 1947' de Oppenheimer, Princeton' da �leri Ara�t�rmalar Enstit�s�' n�n direkt�r� oldu. Einstein de ayn� enstit�de profes�rd�. Onlar�n karadelikler hakk�nda konu�up konu�mad�� hakk�nda kay�t yok. Y�ld�zlar�n gizemli kaderini ��renmek iste�i 1960' lar� bekledi.
(Jeremy Bernstein,1996- �evirenler: Tekin Dereli- Selda Ar�t; Bilim ve Teknik, Eyl�l 1996 346. say�)

Elementin atomu, I��n fotonu var da k�tle �ekiminin gravitonu yok mu?
Gravitonlar
K�tle �ekimi, insano�lunun �ok �nceden tan�d�� bir olgu. Elma, bulundu�u daldan a�a�� do�ru d��er. Irmaklar, yukardan a�a�� do�ru akar. D�nya, G�ne�' ten kurtulmak i�in ��rp�n�r gibi yapar; ama G�ne� onu hep kendisine do�ru �eker.Hareket kavram�yla birlikte tart��lan �ok �nemli bir �ey de vakumun varl�� ya da yoklu�uydu. Vakum, kabaca maddenin bulunmad�� bo�luk demekti. Bu ba�lamda Ela ' c�lar "Vakum olmadan hareket olmaz. Vakum yoktur; o halde harekt de yoktur" derken Leucippus " Vakum olmadan hareket olmaz. Vakum vard�r; o halde hareket de vard�r." diyordu. (Z.Tez, Kimya Tarihi, s:39)
Geog Cantor' un k�meler teorisi: Madde ve �nsan s:174 ve sonras�

G�NE� ve AY TUTULMALARI
Giri�: GDBY s: 37
Eski �a�lar�n tar�ma dayal� uygarl�klar�nda takvimin geli�tirilmesi ve g�ky�z�ne duyulan ilgi elbette bo�una de�ildi. Her y�l ayn� d�nemde ta�an ve �evresindeki ekili arazileri yerle bir eden Nil, M�s�rl�l�lara �n�m�zdeki y�l ayn� zamanda yine gelece�im der gibiydi. Toprak belli zamanlarda s�r�lme istiyor, �r�nler belli zamanlarda toplanma bekliyordu. Bu toplumlarda do�al olarak toplumu ya da �lkeyi y�netenler rahip-kral kar��m� bir tipti. Eski �in belgelerinde b�ylesi �rnekler �oktur. Bu belgelerden ��rendi�imize g�re �mparator, her sabah saat d�rtte yataktan kalkmak zorundaym��. Neden mi ? G�ne�' in do�mas�n� sa�lamak i�in. Hele bir d��n�n zavall� �mparatorun durumunu! Bir g�n kazara uyuya kalsa G�ne� do�mayacak �in'e...�inliler G�ne� ve Ay tutulmalar� ile de yak�ndan ilgileniyorlard�.(M��F s:67 ..)
�inliler, G�ne� tutulmas�n� bir canavar�n G�ne�' i yutma �abas� olarak d��n�rm��.Dolays�yla canavar� korkutmak i�in dinsel t�renler d�zenlenirmi�. �mparator sarayda s�rf bu i�i i�in Hsi ve Ho ad�nda iki astronom (g�kbilimci) g�revlendirmi�. Eski �in belgeleri kitab� Shu King' e g�re, Hsi ile Ho, �ok fazla pirin� rak�s� i�mi�ler ve bir G�ne� tutulmas�n� �nceden haber veremedikleri i�in idam edilmi�lerdi.
( GDBY s:40)
Newton' un dehas�, k�tle �ekim yasalar�n� bulmaya yetti. �ki madde, birbirlerini k�tleleriyle do�ru, arala�ndaki uzakl��n karesiyle ters orant�l� olarak �eker. Einstein, bunlarda d�zeltmeler yap�lmas�n� sa�lad�. �lgin�tir �ok eski zamanlardan bu yana tan�nan yer �ekimi (daha genel olarak her k�tlenin birbirini �u ya da bu kuvvetle �ekmesi) insano�lunun h�l� a��klayamad�� bir olgu olarak duruyor. Cisimlerin yere do�ru d��mesini nas�l a��klayabiliriz?
�ki a��k u�lu boruyu, ayn� do�rultuda yan yana koyal�m. Borular i�inde ayn� anda bir patlama tepkimesi ger�ekle�tirelim. Olu�an gazlar her borunun u�lar�ndan d��ar�ya do�ru p�sk�r�r. Bu durumda borular, nas�l hareket eder? Borular biribirini �eker. Bunu nas�l a��klayabiliriz? Patlamayla birlikte borular aras�nda bir y�ksek bas�n� b�lgesi olu�ur, buna ba�l� olarak b�lgeye gaz ak�� azal�r. Borular�n kar��t u�lar�ndaki p�sk�rmelerin tepmeleri sonucu borular birbirine do�ru itilir. T�pk� bir silah namlusundan ��kan merminin yaratt�� geri tepme gibi.
�imdi b�t�n y�nlerde graviton denen mermiler atan iki cisim d��nelim. "B�t�n y�nlerde" a��klamas�na dikkat ediniz. ��nk� k�tle �ekim yasas�, k�re y�zeyinin her noktas�ndan ��kan her do�rultuda etkilidir. �te yandan k�tlesel �ekim, iki cismin merkezini birle�tiren do�rultuda en y�ksektir. ��nk� k�tlesel �ekim, uzakl��a ba�l�d�r. Ters y�nlerde d��ar� at�lan gravitonlar�n geri tepmesi iki cismi birbirine do�ru yakla�t�r�r.
E�er bu anlatt��m�z model do�ruysa gravitonlar, yani k�tle �ekim alan�n�n kuantumlar� bir k�tleye ve enerjiye sahip olmal�; yani graviton salan her cisim, k�tle ve enerji kaybetmelidir. Bu konuda ilk olarak Prof. D. �vanenko bir �eyler s�yledi. �arp��an iki graviton nas�l bir sonu� verir? Belki de elektron ve pozitron gibi bir par�ac�k ve anti-par�ac�k �ifti olu�turabilir. Bu varsay�ma g�re bu par�ac�k �iftleri bir yerlerde bulu�arak gravitonlara da d�n��ebilir. Ama bu iki d�n��m �ok b�y�k enerjilerle olabilir.Bu nedenle bu d�n��m olas�l�� pek zay�ft�r. Peki bir cisim, kendili�inden gravitonlar yay�yor olmas�n? Evet bu daha olas�. Her bir graviton, bulundu�u par�ac�k k�tlesinden bir k�sm�n� al�p g�t�r�r. Gravitonlar�n enerjileri bilinirse, bir par�ac��n yar�ya kadar k��lmesi i�in ge�ecek zaman hesaplanabilir. Bir ba�ka deyi�le maddenin k�tlesel �ekim alan�na bozunmas� s�ras�ndaki yar�-�mr� hesaplanabilir. B�yle hesaplar yap�lm�� milyarlarca y�l de�erleri elde edilmi�tir.
Di�er hesaplar, gravitonun k�tlesini 5x 10-66 gram ve enerejisini 5x10-45 erg de�erinde vermektedir. Bir protonun k�tlesel �ekim alan��na bozulmas� yar�-�mr� 10 milyar dolay�ndad�r. Gravitonun yo�unlu�u ile protonunki ayn� say�l�rsa gravitonun yar��ap� 2x10-27 santimetre kadard�r. Protonun yanr��ap� 1.5x10 -13 santimetre oldu�undan proton yan�nda graviton, D�nya �zerindeki bir toz zerresi gibidir.
�zel g�recelik kuram�n�n sonu�lar� aras�nda hi� bir fiziksel etkinin ��ktan daha h�zl� yay�lamayaca�� saptamas� vard�r. I��k, D�nya' dan Ay' a gitmek i�in bir saniye, G�ne�' e gitmek i�in sekiz dakika, bir galaksiden di�erine gitmek i�in milyonlarca y�l katetmektedir. B�yle olunca k�tle �ekim kuvveti denen �ey nedir? D�nya' n�n Ay �zerinde yapt�� etki, ��k h�z�yla yay�l�yorsa kuvveti belirleyen uzakl�k, etkinin ��k�� an�nda D�nya' y� Ay' dan ay�ran uzakl�k m�d�r; yoksa etkinin Ay' a var�� an�daki uzakl�k m�d�r?
Her �ey bir yana bu etki nedir?
�zel g�recelik kuram�, ��n h�z�n�, birbirine g�re d�zg�n bir hareketle yer de�i�tiren bir g�zlemciler tak�m� i�in ayn� oldu�unu kabul etmi�ti. G�zlemcinin hareketindeki herhangi bir ivme, �nsel olarak g�zlemcinin evreni tan�ma bi�imine etki yapabilir. Bu ivme acaba nas�l i�e kar��acakt�r? Bu soruyu yan�tlamak i�in, yaln�zca mant��a dayanmak gerekir. ��nk� bu t�rl� etkileri deneysel bi�imde a��a ��karmak �ok g��t�r. Einstein soruna en kestirme y�nden yakla�t�. Sonsuz say�da olanaklar i�inde bir ivmenin etkisinin ne olabilece�ini ara�t�rmak yerine o as�l ivme yoklu�unun nas�l belirtilebilece�ini aramaya koyuldu. Ama olanakl� g�zlemcilerden bir tanesinin hangisi oldu�unu belirtecek g��te miyiz? Yery�z�nde bulunan bir g�zlemci ku�kusuz i�imize yaramaz, ��nk� D�nya' n�n G�ne�' e g�re hareketi ivmelidir. G�ne�' in de Samanyolu galaksisine, onun da �teki galaksilere g�re ivmeli hareketi vard�r.
(Madde ve �nsan s :80-82 ve devam ettttttttttttttttt)

bir baska g�n ... zaman ...

lionhead

8 Eyl�l 2006 12:46

KUANTUM KURAMI
Kuantum Kuram�, 20. yy'�n b�y�k kuramlar�ndan biridir. Kuantum ne demektir? Kuantum kuram�, nedensellik kavram�n�,yani determinizmi nas�l etkilemi�tir? Elektron nedir,bir par�ac�k m�,bir dalga m�d�r?Yoksa her ikisi midir? I��k nedir? Bir par�ac�k (foton) sa�ana�� m�d�r,elektromanyetik bir dalga yay�lmas� m�d�r?Einstein, kuantum kuram�n�n kurucular� aras�nda bulundu�u halde,sonradan neden ve nas�l bu kurama kar�� km��t�r? Einstein, 1930 konferans�na nas�l bir d��nce deneyi ile geldi? Ona "Einstein,senin ad�na utan�yorum.��nk� yeni kuantum kuram�na senin kar��tlar�n�n g�relilik kuram�na kar�� ortaya koyduklar� kan�tlarla kar�� k�yorsun" diyen dostu kimdir? Yine kuantum kuram�n�n kurucular�ndan Schr�dinger, "Schr�dinger'in Kedisi" diye �nlenen d��nce deneyi ile bu kurama neden ve nas�l kar�� km��t�r? Kuantum kuram�,deneylerle test edilmi� midir? Karadeliklerin g�n�ls�z babas� kimdir? Belirsizlik ilkesi nedir? Bu ilke ara�lar�m�z�n yetersizli�inin bir sonucu mudur?Her �eyi bilebilir miyiz?
Sizleri, bir k�sm�n� buraya s�ralad��m sorular�n yan�t� i�in atom ve molek�ller d�nyas�nda bir gezintiye �a��r�yorum. Bu atomalt� d�nya (mikrod�nya),makrokosmos kadar �e�itli,ilgin�,renkli,ne�eli,kafa kar��t�r�c� ve heyecan verici..A�a��daki a��klamalar� yazarken kaynaklar b�l�m�nde belirtti�im eserlerden neredeyse t�m�yle al�nt�lar yapt�m. Benim yapt��m, zaman zaman araya girerek yazarl�� hepten kaynaklar�n yazarlar�na kapt�rma endi�emi gidermek oldu!. �rne�in Belirsizlik ilkesini Hawking'e, olas�l�k ve belirsizlik a��s�ndan do�ay� Feynman'a anlatt�raca��m. Bohr ile Einstein'nin Solvay Konferanslar�ndaki tart��malar�n� ve o y�llar�n iklimini W. Heisenberg bize sunacak.Yani kuram�, ustalar�ndan dinleyece�iz.
Kimya derslerinden biliyor misiniz? T�m maddeler atomlardan ve her bir atom da pozitif elektirkle y�kl� bir �ekirdek ve negatif y�kl� elektronlardan olu�ur. O halde, �ok k��k atomik �l�ekte k�tle, atomik k�tlelere kar��l�k gelen kesikli niceliklerden olu�ur. Yani modern fizik dilinde k�tlenin kuantumlanm�� oldu�u s�ylenir. Enerji i�eren pek �ok nicelik de kuantumlanm��t�r. Enerjinin kuantumlu tabiat� �zellikle atom ve atomalt� d�nyada ortaya ��kar.s
1900 y�l�nda Max Planck,siyah cisim ��mas�n� a��klamak i�in ��n kuantumlu olabilece�ini ileri s�rd�. O zamana dek,��n �iddetiyle enerjisinin do�ru orant�l� oldu�u san�l�yordu. Oysa ��n frekans�yla enerjisi do�ru orant�l�yd�...1905'te Einstein bu kurama dayanarak fotoelektrik olay� a��klad�.I��k,dalga �zelli�i yan�nda foton denen kuantum (enerji paketleri) �zelli�i de g�steriyordu. 1924'te Frans�z fizik�i Louis de Broglie,�ok �arp�c� bir d��nce �retti. Basit bir matematikle,hareketli her par�ac��n ayn� zamanda dalga �zelli�i g�stermesi gerekti�ini ileri s�rd�. 1927'de Amerikal� bilimciler C.Davisson ve L.Germer,elektronlar�n t�pk� bir ��k gibi,kristallerde k�r�n�m g�sterdi�ini buldular. Yine ayn� y�l W.Heisenberg,�nl� belirsizlik ilkesini ortaya koydu . Fizik�iler aras�ndak g�r�� ayr�l�klar� 1927 Solvay konferans�nda d��a vurdu. Tart��malar�n ba��n� N.Bohr ile A.Enstein �ekiyordu. 1930'da yine b�y�k bir tart��ma ya�and�. Einstein,yava� yava� arka s�ralarda oturmaya ba�lad�. Gelin �yk�y� ba�tan alal�m.

" Olabilir desinler, ama olur demesinler."
Cicero
"Olmaz olmaz deme, olmaz olmaz.."
Atas�z�

Niels Bohr ��yle dedi: " Bir s�re �nce yine burada Kopenhag' da �zellikle olguculuk yanl�lar�n�n kat�lm�� oldu�u bir felsefe konferans� vard�. Bunda Viyana Okulu' nun �yeleri b�y�k rol oynad�lar. Bu filozoflar�n �n�nde kuantum teorisinin yorumunu yapmaya �al��t�m. Konferans�m� verdikten sonra kar��t hi�bir d��nceyle ve zor herhangi bir soruyla kar��la�mad�m. Ama bunun benim i�in �ok korkun� oldu�unu itiraf etmeliyim. ��nk� bir insan kuantum teorisinden �rkmezse, onu anlamas� da olanaks�zd�r. Belki de o kadar k�t� bir konferans verdim ki, kimse neden s�z etti�imi anlamad�."
Klasik Fizi�in ��zemedikleri
Kuantum kuram�n�n do�u�unu kavrayabilmek i�in biraz gerilere gitmemiz gerekiyor. 19. yy sonlar�na.Gazlar�n kinetik kuram�, klasik fizi�in �ok �nemli zaferlerinden biriydi. Bu kurama g�re, hi� bir molek�l� d��ar� ka��rmayacak ideal bir gaz kab�ndaki N molek�l�n toplam enerjisi E olsun. Bu toplam ernerji(E), enerjinin e�it da��l�m� yasas� diye bilinen temel bir istatistiksel teoreme g�re ortalama olarak molek�llere e�it olarak da��lm��t�r. Ortalama diyoruz, ��nk� istatistiksel a��dan kesin veriler de�il, ancak ortalama de�erler elde edilebilir. Lord Rayleigh ve Sir James Jeans, gazlar�n kinetik kuram�na ba�ar�yla uygulanan istatistiksel modeli, i� duvarlar� kusursuz ayna olan kutuda hapsedilmi� "��k" dalgalar�na uygulamaya �al��t�lar. Ama burada temel bir zorlukla kar��la�t�lar. Bir gaz kab�ndaki molek�l say�s� �oktu; ama "sonlu"ydu,oysa ��n hapsoldu�u ideal bir ayna cidarl� kutuda farkl� titre�im tiplerinin say�s� "sonsuz"du. ��i basitle�tirmek i�in “Jean K�p�”n�n yaln�zca sa� ve sol i� duvarlar� aras�nda gidip gelen dalgalar� d��nelim. Bu dalgalar, duvarlarda zamanla genli�in kaybolaca��n� s�yleyen s�n�r ko�ullar�na uymal�d�r.... Bunu �� boyutta d��nd��m�zde "sonsuzluk" say�s�n�n daha da artaca�� a��kt�r. Titre�im modu (d��m noktas�) say�s� sonsuz, ama enerji sonlu. Yani titre�im modu ba��na d��en enerji = E/ sonsuz = tan�ms�z. Bu, ku�kusuz sa�ma bir sonu�tur. Yani a��k�a, klasik kuram, art�k cisimlerin do�as�na ili�kin bilgilerimizle �eli�mekteydi. Atomik �l�ekte,maddenin davran��n� a��klamak i�in klasik fiz�in uygulama denemeleri tamamen ba�ar�s�z oldu. Siyah cisim ��mas�,fotoelektrik olay ve bir gaz de�arj�nda atomlar�n yayd�� keskin �izgiler klasik fizik �er�evesinde anla��lamad�.George Gamow 'un dedi�i gibi:" Bir kuram, cisimlerin do�as� ile ilgili bilgilerimizle �eli�ti�i zaman, cisimlerin yap�s� de�il kuram yanl�� olmal�d�r".Do�aya yeni bir bak�� a��s�yla bakmak gerekiyordu. Bu devrim, 1900 ile 1930 aras�nda ger�ekle�ti. Kuantum Mekani�i denen bu yeni yakla��m atom,molek�l ve �ekirdeklerin davran��n� ba�ar�yla a��klad�.
Kuantum Kuram�n�n Ke�finin �yk�s�
Kuantum kuram�n�n temel fikirlerini �nce1900 y�l�nda Max Planck ortaya att�;ama sonraki a��klama ve matematik form�lasyonlarda Einstein,Bohr, Schr�dinger,Louis de Broglie, Heisenberg,Born ve Dirac'�n da aralar�nda bulundu�u �ok say�da bilim adam� rol oynad�. Kuantum kuram�n�n ke�finin �yk�s�, 1900 y�l�nda ilk ad�m olarak Max Planck (1858-1947)'�n siyah cisim ��ma yasas�n� bulmas�yla ba�lad�. Cisimler,bazen termik ��ma denen bir ��ma yayar. Bu ��man�n �zellikleri, cismin s�cakl��na ve �zelliklerine ba�l�d�r. D��k s�cakl�klarda termik ��man�n dalga boylar�,esas olarak k�z�l�tesi b�lgededir ve bu nedenle g�zle g�r�lmez. Cismin s�cakl�� y�kseltilince,k�zarmaya ba�lar. S�cakl�k daha da y�kseltilirse,bir ampul�n i�indeki tungsten telin parlamas� gibi, cisim beyazla��r. Termik ��man�n ayr�nt�l� bir incelemesi, tayf�n(spektrumun),k�z�l �tesi, g�r�n�r b�lge ve mor�tesi dalga boylar�n�n s�rekli bir da��l�m�ndan olu�tu�unu g�sterir.19. yy sonlar�na do�ru,termik ��may� a�aklamakta sorunlar g�r�ld�. Temel sorun da bir siyah cisimden yay�nlanan termik ��man�n dalga boylar�n�n g�zlenen da��l�m�n�n a��klanmas�yd�.Tan�m olarak siyah cisim,�zerine d��en t�m ��may�(radyasyonu) so�uran ideal bir sestemdir. Bu da �rne�in oyuk bir cismin i�i ya da kovu�udur. I��ma,bu kovu�un duvarlar�ndan yay�l�r. Klasik fizi�e g�re,kovu�un duvarlar�ndaki atomlar,t�m dalga boylar�nda elektromanyetik dalgalar yayan bir titre�imler toplulu�u olarak d��n�l�r.Belli bir s�cakl�kta dalga boyu ile ��k �iddeti ili�kisi b�y�k dalga boylar�nda kuramsal ve deneysel �ng�r�lere uydu�u halde, dalga boyu k�sald�k�a,��k �iddetinin sonsuza do�ru gitmesi gibi bir sonu�la kar��la��l�yordu.Hesaplar, �ok uzak mor�tesinde a��r� derecede ��n�m sal�n�m� olmas� gerekti�ini g�steriyordu. Bu �eli�kiye mor �tesi felaket ad� verilmi�ti. Ku�kusuz olup biten bu de�ildi,�u oluyordu: I��n�m �iddeti belirli tipik bir dalga boyunda daha b�y�k ve daha k��k de�erlerde s�f�ra do�ru yakla��yordu.
Bir de klasik kurama g�re t�m dalga boylar� olanakl� oldu�u i�in sonsuz bir toplam enerji yo�unlu�u �ng�r�l�yordu. Elbette, elektromanyetik alanda sonsuz bir enerji,fiziksel olarak olanakl� de�ildir. Fizik�iler,�nceleri Planck’�n kuantum fikrini- do�an�n kesintili bir �zelli�i oldu�u fikrini- klasik Newton fizi�i i�ine yerle�tirme �abas� g�tt�ler. Max Planck,kara cisim ��mas� �zerine �al��mas�nda fizi�e atomik s�re�lerde kesintililik miktar�n�n bir �l��s� olan ‘h’ olarak simgelenen yeni bir de�i�mez(sabit) getirdi. 1900'de, Planck �al��mas�n� yapt��nda fizik�iler atomlar�n toplam enerji olarak bir de�ere sahip olabilece�ini d��n�yorlard�-enerji s�rekli olarak de�i�kendi. Fakat Planck’�n kuantum �nermesi enerji de�i�iminin kuantla�m�� oldu�u (niceli�i oldu�u ) anlam�na geliyordu. Bir kuantum enerjisinin getirili�i klasik fizikte hi�bir temele sahip de�ildiyse de, hen�z, yeni kuram�n klasik kavramlardan k�kl� bir kopmay� gerektirdi�i a��k de�ildi. Belirtti�im gibi kuramsal fizik�iler,bu kavram� klasik fizikle uzla�t�rmaya �al��yorlard�
Max Planck, o zaman "mor�tesi felaket" denen bir zorlu�a ��z�m yolu olarak bir �neri getirdi. Planck, enerjinin e� da��l�m yasas�s�nda �ng�r�len tek bir titre�im modunun alabilece�i enerji miktar�n�n belli bir de�erden az olamayaca��n� kabul ederek �eli�kinin �nlenebilece�ini �nerdi. I��n�m�n belli b�y�kl�kteki paketler halinde yay�ld��n� ileri s�rd�.Planck, siyah cisim ��n�m� i�in,t�m dalga boylar�nda deneyle tam bir uyu�ma halinde olan bir form�l buldu.Enerji da��l�m e�rilerinin, s�cak cisimlerin denel emisyon e�risine uydurulabilmesi i�in bu en k��k ��n�m enejisinin
E= hn (Planck sabiti �arp� ��n frekans�)
kabul edilmesi gerekti�ini kan�tlad�. Burada E, bir paketin (fotonun) enerjisini;n, ��n frekans�n�;h ise Do�a'n�n yeni ve temel bir sabitini (Planc sabitini) g�steriyor. Kuantum sabiti de denen Planck sabiti(h) nin say�sal de�eri pek k��kt�r(santimetre-gram- saniye birimlerinde on �zeri eksi yirmi yedi veya Joule.saniye birimiyle 6626x10 �zeri -34). 60 Watt' l�k bir elektrik amp�l�, saniyede on �zeri yirmi iki(10e 22) adet ��k fotonu yayar. Buna g�re ��n�m yayan,titre�en molek�ller kesikli birimlere sahip olabilir.Planck'�n kuram�ndaki ana unsur,kuantla�m�� enerji d�zeyleri gibi k�kl� bir varsy�md�r. Molek�ller,foton denen ��k enerjisinin kesikli birimleri cinsinden enerji yayar ya da so�urur.Onlar bunu,bir kuantum dzeyinden di�erine s��rayarak yapar. Ard��k iki kuantum d�zeyi aras�nda enerji fark� bir fotonun enerjisine kar��l�kt�r.
Planck'�n �al��mas�n�n,matematiksel i�lemlerden daha fazlas�n� i�erdi�ini vurgulamal�y�z. Ger�ekten Planck,siyah cisim da��l�m e�risini ��karmak i�in alt� y�ldan fazla u�ra� verdi. Yay�nlama problemi ile ilgili �al��malar� i�in"mutlak bir �eyler g�sterir ve t�m bilimsel �al��malar�m�n en y�ce amac� olarak daima mutla�� aramaya �al��t��m i�in b�y�k bir �evkle �al��maya koyuldum" demi�tir. Bu �al��ma,form�l�n fiziksel bir a��klamas�n� ara�t�rmak ve kuantum kavram�n� klasik kuram ile uzla�t�rmak i�in ya�am�n�n b�y�k bir k�sm�n� ald�. Bilim adamlar�n�n �nemli bir kesimi, tutucu devrimcilerdir. Deneysel kan�t ya da mant�ksal ve kavramsal sorunlar onlar� yeni, bazen devrimci bir g�r�� a��s�na zorlayana kadar, denenip test edilmi� ilkelerden vazge�mezler. Bu t�rl� tutuculuk, sorgulaman�n kritik yap�s�n�n �ekirde�inde bulunur. Kuantum kuram�n�n �nc�lerinden Werner Heisenberg “Modern kuram, do�rusunu s�ylemek gerekirse, ger�ek bilimlere d��ar�dan getirilen devrimci fikirlerden ��kmam��t�r. Tersine, devrimci fikirler, klasik fizi�in program�n� tutarl� �ekilde y�r�tmeye �al��an ara�t�rmaya zorla girmi�lerdir- onun do�as�ndan ��km��lard�r.” demi�tir. Yani eski kuantum kuram�, kuantumu klasik fizikle uzla�t�racak bir program� temsil etmi�tir.
Fotoelekrik Olay ve Einstein
Kuantum kuram�yla ilgili ikinci ad�m� 1905'te Einstein att�. Einstein, fotoelektruk olay�, kuantum d��n�cesini kullanarak a��klad�. Fotoelektrik olay,k�saca, ��n metal y�zeyinden elekron koparmas�d�r. Bu olay�,Maxwell in �ng�rd�� elektromanyetik dalgalar� da ilk kez �reten Hertz ke�fetmi�ti. Fotoelektrik olay�n pek �ok �zelli�i klasik fizik ya da ��n dalga modeli ile a��klanamaz. �rne�in klasik fizi�e g�re ��k �iddetine ba�l� olarak her frekansta metal y�zeyinden elektron s�k�lmesi gerekirken ancak belli bir e�ik de�erinin �zerinde elektron kopar�labiliyordu. I��n frekans�, bir e�ik frekans�n� a�arsa fotoelektrik olay g�zleniyordu. �te yandan yay�nlanan fotoelektronlar�n say�s� ��k �iddetiyle orant�l�yd� ;ama fotoelektronlar�n maksimum kinetik enerjisi,��n �iddetinden ba��ms�zd�. Fotoelekronlar�n maksimum kinetik enerjsi,��n frekans� artt�k�a art�yordu. Elektronlar y�zeyden,d��k ��k �iddetlerinde bile,hemen hemen an�nda (y�zeye ��k d��t�kten milyarda bir saniye ) yay�nlan�r. Oysa klasik kurama g�re elektronlar�n metalden ��kmak i�in gerekli kinetik enerjiyi kazanmadan �nce,gelen ��n�m� so�urmak i�in bir zamana gereksinim oldu�u d��n�l�yordu. I��n foton kuram�na g�re ise gelen enerji,k��k paketler halinde g�r�n�r ve fotonlarla elektronlar aras�nda birebir etkile�me vard�r. Bir foton,bir elektron kopar�r. Bu, ��n geni� bir alana d�zg�n olarak da��lm�� bir enerjiye sahip olmas� d��ncesiyle �eli�ir. Einstein, fotoelektrik konulu 1905 y�l� yaz�s�nda Planck’�n fikrini ele alm��t�r. Planck, ��k kaynaklar�n�n kuantla�m�� enerji de�i�imi yapt�klar�n� varsaym��t�. Einstein bir ad�m ileri giderek, ��n kendisinin kuantla�m�� oldu�unu- ��k foton denen par�ac�klardan olu�mu�tu- varsaym��t�r. Bu devrimci fikir, o zaman yerle�ik olan ��n dalga kuram�na kar�� bir ��k��t�-bu durum, fizik�ilerin onu reddetmeleri i�in yeterli nedendi. Di�er fizik�iler, Einstein’in �nerisini, yaln�zca foton i�in pek do�rudan bir kan�t say�lamayacak olan fotoelektirik etkiyi a��klad�� i�in reddettiler. Fakat Einstein ��k konusunda dalga-par�ac�k ikili yap� kavram�na s�k� sar�ld� ve ��n bu g�r�n��te �eli�kili �zelliklerini uzla�t�rmaya �al��t�; ama ba�aramad�.
Planck ve Einstein’in kuantum kuram�n� ilerleten teorik fikirleri, do�al fenomenlerin yepyeni bir alan�n� a�an deneylere bir yan�tt�. 19. yy’�n sonuna kadar, maddenin �ok say�da �a��rt�c� yeni �zelli�i ke�fedilmi�ti; ilk kez olarak bilim adamlar� atomik s�re�lerle do�rudan ili�ki kuruyorlard�.
Albert Einstein, 1905'te, foton kabul�n� kullanarak fotoelektrik olay� a��klad�.
Einstein bir ��n ya da herhangibir elektromanyetik dalgan�n foonlar�n bir paketi olarak d��n�lebileci�ini vasyad�. Einsteinin fotoelektirk olaya bak�� basit�e,bir fotonun t�m hf enerjisini metalin tek bir elektronuna verdi�i �eklindedir.Buna g�re kullan�lan ��a g�re elektronun enerjisi hn,2 hn,3 hn... �eklinde,yani Planck enerji paketinin tam say� katlar� �eklinde art�yordu. Einstein' in 1905 teki yaz�s�, Planck'�n kuantumlanma kavram�n� elektromanyetik dalgalara geni�letti;��k kuantumlar�n� tek tek g�zlemleyebilece�imizi g�sterdi. ��nk� yay�lan her par�ac�k ( her elektron) metal atomuna �arpan bir ��k kuantumuna kar��l�k geliyordu.
Elementlerin Parmak �zi: Atomlar�n Tayf �izgileri
Bir ��man�n,i�erdi�i farkl� frekansl�(farkl� dalga boylu) bile�enlerine ayr�lmas�na tayf (spektrum) denir. Belirli bir s�cakl�ktaki t�m cisimler, dalga boylar�n�n s�rekli bir da��l�m� ile karakterize edilen termik ��n�m yay�nlar. Da��l�m�n �ekli cismin �zelliklerine ve s�cakl��a ba�l�d�r. K�zg�n kat�lar�n yayd�� nlar bir pirizmadan ge�irilirse,b�t�n frekanslar�n yanyana bulundu�u kesiksiz (s�rekli) tayf elde edilir. Yani arada karanl�k �izgiler olmaks�z�n t�m renkler birbirini izler.Elektrik ampul� ve mum �� kesiksiz tayf olu�turur. Bir gaz ya da buhar�n yayd�� k ise iki t�r olabilir: Gaz molek�lleri (iki ya da daha �ok atomlu molek�ller) �eritli (bantl�) tayf verir; gaz atomlar� ve monoatomik iyonlar ise �izgili (hatl�) tayf verir. Elektrik de�arj�na u�rayan d��k bas�n�l� gazlar ise s�rekli spektrum de�il, �izgi spektrumu yay�nlar. Verilen bir �izgi spekturumunda dalga boylar�,�� yayan elementin karakteristi�idir. Yani her element,t�pk� bir insandaki parmak izi gibi,kendine �zg� bir spektrum olu�turur.En basit �izgi spektrumu,atom halindeki hidrojende g�zlenmi�tir. �ki element ayn� �izgi spektrumunu yay�nlamad�klar� i�in bu olay bize bir �rnekteki elementleri tan�mak i�in pratik ve duyarl� bir teknik sunar(spektral analiz). Helyum, talyum ve indiyum elementleri, bu y�ntemle bulunmu�tur.
Bilim adamlar� 1860'tan 1885'e kadar spektroskopik �l��mleri kullanarak �nemli veriler toplad�lar. �svi�reli bir ��retmen olan Johann Jacob Balmer (1825-1898) 1885'te hidrojenin d�rt g�r�n�r yay�nlama �izgisinin (k�rm�z�, ye�il,mavi ve mor) dalga boylar�n� do�ru olarak �ng�ren bir form�l t�retti. Balmer'in ke�finden sonra hidrojenin di�er tayf �izgileri de bulundu. Bu spektrumlara bulucular�n�n onuruna Lyman, Paschen ve Brackett serileri denir. Atomlar�n yayd�� ve so�urdu�u karakteristik tayf �izgilerinin anlam� klasik fizi�in a��klayamad�� bir olayd�. Her element ni�in belirli dalga boyunda tayf �izgileri yay�nl�yordu? Ayr�ca ni�in her element yaln�zc� yay�nlad�� dalga boylar�n� so�uruyordu?Bu sorular�n a��klamas�n� Bohr yapt�. Bohr, Planck'�n kuantum kuram�n�,Einstein'in ��n foton kuram�n� ve Rutherford'un atom modelini birle�tirdi.
1913'te Danimarkal� fizik�i Niels Bohr (1885-1962), hidrojen atomunun tayf �izgilerini kuantum kuram�na dayanarak a��klad�. Buna g�re �ekirdek �evresindeki elektron, her enerjiyi de�il, ancak belirli enerjileri alabiliyordu. En d��k enerjili durumdaki atoma temel durumdaki atom,enerji verilmi� atomlara da uyar�lm�� atom denir. Elektron y�ksek enerjili durumdan daha d��k enerjili duruma s��rayarak d��er,bu s�rada ��k yay�nlan�r. Bohr modeli hidrojen atomunun yan�s�ra bir elektronlu helyum(+1 y�kl� helyum iyonu) ve lityum iyonu (+2 y�kl� lityum iyonu) tayf �izgilerine ba�ar�yla uyguland�. Bununla birlikte,kuram �ok elektronlu atom ve iyonlar�n karma��k tayf �izgilerini a��klamakta yetersiz kald�.
Compton Olay�
Einstein, 1919'da, E enerjili bir fotonun tek bir y�nde gitti�i (bir k�resel dalga gibi de�il!) ve E/c ya da hf/c'ye e�it bir momentum ta��d�� sonucuna vard�. Onun s�zleriyle " bir ��n�m demeti, bir molek�l�n hf enerji paketi yay�nlamas�na ya da so�urmas�na neden olursa,molek�le, so�urma i�in demetle ayn� y�nde,yay�nlama i�in z�t y�nde hf/c kadar bir momentum aktar�l�r." I��n ya da fotonun momentumu?!
Arthur Holly Compton (1892-1962)(1927 Nobel fizik �d�l�) ve Peter Debye(1884-1966, 1923'te, birbirinden ba��ms�z olarak,Einstein'in foton momentumu d��ncesini daha ileri g�t�rd�ler.Onlar, x-��n� fotonlar�n�n elektronlardan
sa��lmas�n�n,fotonlar� hf enerjili ve hf/c mmentumlu noktasal par�ac�klar olarak varsayd�lar ve foton -elektron �iftinin �arp��mas�nda enerjinin ve momentumun korundu�una dikkat ederek a��klanabilece�ini g�sterdiler. Compton ve �al��ma
A.H. Compton
arkada�lar�,1922'den �nce,x-��nlar�n�n elektronlardan sa��lmas�n� a��klamak i�in klasik dalga kuram�n�n yetersiz kald��n� g�steren kantlar toplad�lar. Klasik dalga kuram�na g�re,gelen
Peter Debye
elektromanyetik dalgalar elektronlar� ivmelendirmeli,onlar� titre�meye zorlayarak daha
d��k frekansta yeniden ��ma yapt�rmal�d�r. Dahas� sa��lan ��n�m frekans� ya da dalga boyu,klasik kurama g�re gelen ��n�mlar�n �rne�e �arpt�klar� zamana oldu�u kadar gelen ��n�m�n �iddetine de ba�l�d�r. Bu �ng�r�lerin aksine,Compton'un denel sonu�lar�,verilen bir a��da sa��lan x-��nlar�n�n dalgaboyu kaymas�n�n yaln�zca sa��lma a��s�na ba�l� oldu�unu g�sterdi."bunlar�n,pek �ok fizik�iyi kuantum kuram�n�n temelli ge�erlili�ine inand�rmak i�in ilk denel sonu�lar olduklar�n� s�ylemek ne g�zel!"
Bu modelde foton,s�f�r durgun k�tleli "hf"enerjili bir par�ac�k olarak ele al�n�r(h,Planck sabiti; f, frekans).
Fotoelektrik olay ve Compton olay� gibi olgular, ��n foton (ya da tanecik) kavram�n� destekleyen �ok uygun ve a��k denel ger�eklerdir. Peki ��k,elektromanyetik dalga de�il de foton sa�ana�� m�d�r? Hay�r,foton �zelli�i,��n bir �zelli�idir;ama ��n elektromanyetik dalga �zelli�i de vard�r.�imdi �ok ilgin� bird��nceyi inceleyece�iz:I��k,tanecikli yap�daysa acaba taneciklerin de bir dalga boyu var m�d�r?
Broglie Dalgalar�
An�msayaca��n�z gibi, Einstein,1905 y�l�nda ��n bir par�ac�k oldu�u kuram�n� geli�tirmi�ti. Bu fikir, ��n bir elektromanyetik dalga oldu�u ger�e�inin kar��s�nda yer alm��t�. 1909 y�l� gibi erken bir zamanda o, gelecekteki ��k kuram�n�n,��n par�ac�k ve dalga kuramlar�n� kayna�t�raca��n� s�ylemi�ti;ama bu y�nde �ok az geli�me olmu�tu. G�r�nd�� kadar�yla ��n ya par�ac�k ya da dalga olmas� gerekiyordu. Bir sonraki ad�m�,entellekt�elce ilgilerin kendisini fizi�in �n saflar�na s�r�klemi� oldu�u bir Frans�z prensi olan Louis de Broglie att�. O benzetmeler yaparak, o kadar ac�k�a bir dalga oldu�u g�r�len ��k bazen bir par�ac�k gibi- foton- davranabiliyor ise, o zaman, a��k�a bir par�ac�k olan elektron da bazen bir dalga gibi davranabilir diye d��nd�. Bu �nemli fikirler,Broglie’nin elektronun dalga boyunu ��kard�� 1923 y�l�nda yay�mlanan iki yaz�s�nda anlat�l�yordu. Broglie,elektronlar da ger�ek dalgalar gibi k�r�n�m g�sterebiliyorsa,kendi d��ncesinin denel olarak do�rulanabileci�ini belirtti. Bir okyanus dalgas�n�n k�y�ya �arpmas� gibi,bir engel etraf�nda dalgalar�n k�r�n�m�,keskin g�lgeler veren bir par�ac�k ��n�n�n tersine,bir engel arkas�nda b�k�l��n� g�sterir. Ses, bir dalgad�r,bu nedenle k��elerden ge�en sesleri i�itiriz,ses k��eler etraf�nda ‘b�k�l�r.’ Bu yaz�lar, Broglie’nin doktora tezleri oldu. Onlar� inceleyen Frans�z bilimci Paul Langevin, bu tezlerin birer kopyas�n� Einstein’e g�nderdi. Einstein, bu fikirlere �ok �nem verdi ve di�er fizik�ilerin dikkatini Broglie’nin yeni fikirlerine �ekmek i�in �ok �al��t�.
Par�ac�klar�n Dalga �zelli�i
Einstein, ��n dalga �zelli�inin yan�s�ra,��n frekans�na ba�l� olarak par�ac�k(enerji paket�i�i) �zelli�i g�sterdi�ini a��klam��t�. Buna g�re fotonun bir momentumu da tan�mlanabilirdi. Momentum, par�ac��n k�tlesi ile h�z�n�n �arp�m�na e�ittir. Bu kavram,tanecik ya da par�ac�klara ili�kindir.Fotonun momentumu, mc, ��n dalga boyuyla ters orant�l�d�r: mc =h/dalga boyu. 1923'te Frans�z bilim adam� Louis Victor de Broglie(1892-1987) devrimci bir d��nce ortaya att�: hareket eden her taneci�in ayn� zamanda bir dalga boyuna sahip olaca��n� kuramsal olarak g�sterdi. Onun kulland�� mtematik,son derece basitti. Planck e�itli�i ile Einstein e�itli�ini birle�tirdi.dalga boyu=h/mv idi. Elektronlar�n dalga do�as�n� ke�fetti�i i�in 1929'da Nobel �d�l�n� ald�."Kuantum kuram�n�n temel d��ncesinin,ayr�k bir enerji miktar�n�,ona belirli bir frekans ba�lamadan d��nmenin olanaks�z g�r�lmesidir" demi�tir. De Brogile'ye g�re elektronlar hem tanecik hem de dalga olarak ikili bir do�aya sahiptiler. Her elektrona,ona uzayda yol g�steren veya "y�r�nge �izen",bir dalga (bir elektromanyetik dalga de�il!) e�lik ediyordu. Bu sav�n�n kayana��n� 1929 Nobel �d�l al�� konu�mas�nda ��yle a��klad�:
Louis de Broglie
"Bir yanda,bir ��k taneci�inin enerjisi f frekans�n� i�eren E=hf e�itli�iyle belirlendi�i i�in,��n kuantum kuram� tamin edici bir �ekilde g�z�n�ne al�namaz. �imdi salt bir tanecik kuram� bir frekans� belirlemek i�in bize hi�bir olanak vermez. yaln�z bir sebepten dolay�,��k halinde,bir tanecik ve ayn� anda periyodiklik d��ncesini i�e sokmaya mecburuz. Di�er yanda,atomda elektronlar�n kararl� hareketinin belirlenmesi tam say�lar� i�e sokar ve bu noktaya kadar fizikte tam say�lar� i�e sokan yaln�z giri�im ve titre�imin normal kipleri olaylar�d�r. bu ger�ek bana elektronlar�n sadece tanecik olarak g�z�n�ne al�namayaca��n�,fakat onlara periyodikli�in de eklenmesi gerekti�i fikrini �ne s�rd�rd�."
Elektronun Dalga �zelli�i :Davisson-Germer Deneyi
1927'de ABD'den C.Davisson ve L.H. Germer ile �ngiltere'den George Paget Thomson ( J.J. Thomson'un o�lu) elektronun,t�pk� x ��nlar� gibi,kristalde k�r�n�ma u�rad��n� g�sterdiler ve elektronlar�n dalga boylar�n� �l�meyi ba�ard�lar. Onlar�n �nemli bulu�u, Louis de Broglie'nin �nerdi�i madde dalgalar�n�n ilk denel do�rulanmas� oldu. Davisson-Germer deneyinin amac�, De Broglie'inin �nerisini do�rulamak de�ildi. Bilimde �ok s�k g�r�ld�� gibi onlar�n bulu�u, tesad�fen(rastlant� sonucu) yap�ld�. Deney, d��k enerjili (yakla��k 54 eV)elektronlar�n bo�lukta, nikel(Ni) bir hedeften sa��lmas�yla ilgiliydi. Bir deney s�resince nikel y�zey, vakum sisteminde kaza ile meydana gelen bir k�r�k y�z�nden oksitlendi. Oksit tabakas�n� yok etmek i�in nikel hedef bir hidrojen buhar� i�inde �s�t�ld�ktan sonra yap�lan deneyler,sa��lan elektronlar�n belli �zel a��larda yo�un olarak en b�y�k ve en k��k �iddet sergilediklerini g�sterdi. Sonu�ta deneyciler,�s�tma sonucu nikelin b�y�k kristal b�lgeleri olu�turdu�unu,bu kristalik b�lgelerde d�zg�n aral�kl� atom d�zlemlerinin elektron madde dalgalar� i�in,birer k�r�n�m a�� gibi i�lev yapt�klar�n� anlad�lar. Bundan k�sa s�re sonra Davisson ve Germer tek-kristal hedeflerden sa��lan elektronlar �zerinde daha yo�un k�r�n�m �l��mleri yapt�lar Son� olarak onlar�n bulgular� elektronlar�n dalga do�as�n� ve De Broglie ba��nt�s�n� do�rulam�� oldular.Ayn� y�l i�inde �sko�ya'l� G.P.Thomson da �ok ince alt�n plakadan elektronlar ge�irerek elektron giri�im desenleri g�zledi. Giri�im desenleri helyum atomlar�,hidrojen atomlar� ve n�tronlar i�in de g�zlendi. B�ylece madde dalgalar�n�n evrensel do�as� de�i�ik yollarla ortaya konmu� oldu.
Bir kere daha soral�m: I��k bir par�ac�k ak�n� m�d�r yoksa bir dalga m�d�r? Yan�t,her ikisidir. Hem b�yle,hem �yle...
Maddenin dalga ve ��n hem dalga hem par�ac�k �zelli�i g�stermesi ,bu ikili do�ay� anlama problemi kavram olarak �ok zordur. ��nk� bu iki model birbirine t�m�yle z�t g�r�n�r. Bu problem daha �nce,��a uygulan�rken tart��ld�. Niles Bohr, tamamlay�c�l�k ilkesiyle bu problemi ��zmeye yard�m etti. Bu ilkeye g�re,madde ve ��n�m�n dalga yahut par�ac�k modelleri birbirini tamamlar hi�bir model ayr� ayr� madde ve ��n�m� tam olarak tasvir etmek i�in kullan�lamaz. Tam olarak anlama ancak,iki modelin birbirini tamamlay�c� bir bi�imde birle�tirilmesiyle sa�lan�r.
Peki tanecikler dalga �zelli�i g�sterdi�ine g�re bunu g�ndelik ya�amda ni�in g�zlemlemiyoruz? Belki "benim dalgam nerede,onu g�rebilir miyim" diye soruyorsunuz. Bunun yan�t� maddelerdeki dalga boyunun �ok �ok b�y�k olmas�d�r. �rne�in saniyede 27 m h�zla giden bir beyzbol topununu (0.145 g) dalga boyu 10 �zeri 34 metredir.
Broglie’nin elektron dalgalar� tezini duyan fizik�ilerdenbiri Avustuyal� Ervin Schr�dinger idi. Schr�dinger, dalga fikirinin �nemi �zerinde d��nd� ve elektron bir hidrojen atomunun bir k�sm� ise uymas� gerekecek olan bir denklem geli�tirdi. Bu denklemi kullanarak, hidrojenin ��k tayf�n� ��kard�-bu y�llarca �nce Bohr’un buldu�u ile ayn� idi. Elektronun bir dalga oldu�u �eklindeki ilgin� d��nce niceliksel olarak g�sterilmi�ti. Schrodinger’in yaz�s� Ocak1926'da yay�mlanm��t�. Bu yaz�, atomun yeni mekani�ini form�le etmenin bir ba�ka yoluydu, t�m�yle genel bir yol olan dalga mekani�inin temelini atm�� oldu. “Schr�dinger denklemi”, her t�r kuantum problemine uyguland�. Bir dizi deney, Schr�dinger’in ve Broglie’nin elektronlar�n k�r�m�n g�sterdikleri �ng�r�s�n� destekledi-s�z konusu olan dalgalar�n gercek dalgalar oldu�u konusunda hi� ��phe yoktu. Fakat ne dalgalar�? Broglie-Schr�dinger dalgalar�n�n yorumu sorunu yeni dalga mekani�inin merkezi sorunu oldu.
Elektron Mikroskobu
Elektronlar�n dalga �zelliklerine ba�l� pratik bir alet, elektron mikroskopudur. Bu mikroskop, pek �ok y�nden normal bile�ik mikroskoba benzer. �kisi aras�nda �nemli bir fark, elektron mikroskopunun daha b�y�k bir ay�rma g�c�n�n olmas�d�r. ��nk� elektronlar,�ok y�ksek kinetik enerjilere kadar h�zland�r�labilir. Bu da onlara �ok k�sa dalga boylar� kazand�r�r. Herhangibir mikroskop,cismi g�r�nt�lemek i�in kullan�lan ��n dalga boyunun b�y�kl�� ile kar��la�t�r�labilen ayr�nt�lar� belirleme yetene�indedir. Tipik olarak,elektronlar�n dalga boylar�,optik mikroskopta kullan�lan g�r�n�r ��n dalga boylar�ndan yakla��k 100 kez daha k�sad�r. Bunun sonucu olarak elektron mikroskoplar� yakla��k y�z kez daha k��k ayr�nt�lar� ay�rtedebilir.
Mikroskopun �al��mas�nda,bir elektron demeti incelenecek maddenin ince bir dilimi �zerine d��er. �ncelenecek kesit,elektronlar�n so�urulmas� veya sa��lmas� gibi istenmeyen etkileri en aza indirmek i�in,�ok ince, tipik olarak birka� y�z angstrom( santimetrenin milyonda biri kadar) mertebesinde olmal�d�r. Alman fizik�i Ernst Ruska (1906-1988)bu dalga �zelli�ini ilk elektron mikroskopu i�in kulland� ve 1986'da Nobel fizik �d�l�n� ald�.
Burada akla ��yle bir soru gelebilir:"I��k,dalga benzeri �zellikler g�sterdi�i zaman bir foton olarak nas�l g�z�n�ne al�nabilir? I�� bir yandan
Ernst Ruska
enerji ve momentuma sahip olan fotonlar yard�m� ile tasvir ederiz,di�er yandan ��k,di�er elektromanyetik dalgalar gibi giri�im ve k�r�n�m olaylar� sergiler.
Bu giri�im ve k�r�n�m olaylar� sadece dalga yorumunda mevcuttur. Hangi model do�rudur? I��k bir dalga m�d�r,yoksa bir par�ac�k m�d�r? Bu soruya yan�t,g�zlenmekte olan �zel olaya ba�l�d�r.Baz� deneyler foton kavram� temeline dayal� olarak daha iyi a��klanabilir,baz�lar� ise dalga modeliyle daha iyi tasvir edilir: Sonu� olarak,her iki modeli de g�z�n�ne almak ve ��n ger�ek do�as�n�n tekil klasik g�r�nt� i�inde tasvir edilemedi�ini kabul etmek zorunday�z. Bununla birlikte,bir metalden fotoelektronlar ��karabilen ayn� ��k demetinin bir a� taraf�ndan k�r�n�ma u�rat�labilece�ini de anlamak zorundas�n�z. Ba�ka bir deyi�le,��n foton ve dalga kuram� birbirinin tamamlay�c�s�d�r.
Fotoelektrik ve Compton olaylar�n�n a��klanmas�nda ��n tanecik modelinin ba�ar�s� bir�ok ba�ka soruyu da beraberinde getirdi. E�er foton bir tanecik ise enerjisini ve momentumunu belirleyen taneci�in "frekans�" ve "dalga boyu" nun anlam� nedir? I��k ayn� anda bir dalga ve bir tanecik midir? Fotonlar�n durgun halde hi�bir k�tlesi olmamas�na kar��n "hareketli" bir fotonun k�tlesi i�in basit bir ifade var m�d�r? E�er bir "hareketli" fotonun k�tlesi varsa,fotonlar k�tle �ekimi uygular m�? Bir fotonun uzay� nedir ve bir elektron bir fotonu nas�l so�urur veya sa�ar? Bu sorular�n baz�lar�na yan�t vermek m�mk�nse de baz�lar� ger�e�in ta kendisi olan atomik s�re�lerin kavranmas�na ihtiya� g�sterir. Dahas�, bu sorular�n �o�una �arp��an bilardo toplar� ve sahile vuran su dalgalar� gibi klasik benzetmelerle yan�t verilebilir. Kuantum mekani�i,��n dalga ve tanecik modellerinin her ikisini de gerekli g�r�r ve birbirinin tamamlay�c�s� olarak alma suretiyle,��a �ok daha ak�c� ve esnek bir do�a verilmesini sa�lar. Hi�bir model tek ba��na ��n b�t�n �zelliklerini belirlemede kullan�lamaz. Ancak iki model birbirinin tamamlay�c�s� olarak birle�tirilirse g�zlenen ��k davran��lar�n�n tamam�n� anlamak m�mk�n olur.
Fotonlar�n elektromanyetik dalgalarla nas�l uygunluk g�sterdikleri belki a�a��daki �ekilde anla��labilir.Uzun dalgaboyu radyo dalgalar�n�n tanecik �zelli�i g�stermediklerinden ku�kulanabiliriz. �ren�in 2.5 MHz frkansl� radyo dalgalar�n� g�z�n�ne alal�m Bu frekansa sahip bir fotonun enerjisi sadece 10 �zeri eksi 8 eV dolay�ndad�r. Pratik olarak bu enerji tek bir fotono g�zleyemeyecek kadar k��kt�r.�ok duyarl� bir radyo al�c�s�,g�zlenebilir bir i�aret olu�turmak i�in bu fotonlardan 10 milyar tane kadar foton ister. Bu kadar �ok say�da foton ortalama olarak,s�rekli bir dalga gibi g�r�lecektir. her saniye sayaca ula�an bu kadar �ok say�da fotonla saya� sinyalinde herhangibir tanecikli yap�n�n ortaya ��kmas� beklenemez. Yani antelere �arpan fotonlar tek tek g�zlenemez.
Peki daha y�ksek frekanslara yani k�sa dalga boylar�na gidildi�inde ne olup biter? G�r�n�r b�lgede ��n hem foton,hem de dalga �zelliklerini g�zlemek olas�d�r. Daha �nce belirtti�imiz gibi ��k demeti giri�im olaylar� g�sterir ve ayn� zamanda fotoelektronlar �retebilir. Fotoelektronlar,Einstein'in foton kavram�n� kullanarak en iyi �ekilde anla��labilir. Daha y�ksek frekanslarda ve onlara kar��l�k gelen daha k�sa dalga boylar�nda fotonun enerjisi ve momentumu artar. Dolays�yla ��n foton(tanecik) do�as� dalga do�as�ndan daha a��k olarak ortaya ��kar. �rne�in,bir x-��n� fotonunun so�urulmas� bir tek olay olarak kolayca g�zlenebilir. Bununla birlikte,dalga boyu k��ld�k�e giri�im ve k�r�n�m gibi dalga olaylar�n�n g�zlenmesi daha g�� olur. Gama ��nlar�nda oldu�u gibi �ok y�ksek frekansl� ��n�mlar�n dalga do�as�n� ortaya ��karmak �ok say�da dolayl� y�ntem gerektirir.
Elektromanyetik ��n�m�n t�m bi�imleri iki g�r�� noktas�ndan anlat�labilir. Bir u�ta, elektromanyetik dalgalar �ok say�da fotonun olu�turdu�u ay�rnt�l� giri�im desenleri tasvir ederler. Di�er u�ta,�ok k�sa dalga boylu olduk�a y�ksek enerjili fotonlarla u�ra��ld�� zaman foton tasviri do�al olmaktad�r. O haldeI��k ikili bir do�aya sahiptir: ��k,hem foton hem de dalga �zellikleri g�sterir.
1952 yaz�nda, Kopenhag' da atom fizi�inin eski dostlar� bir kongrede bir araya geldi.
Heisenberg, Niels Bohr ve Wolfgang Pauli ile aralar�nda ge�en bir konu�may� anlat�r :
"��m�z, bir k�� bah�esinde oturduk ve kuantum teorisinin tamam�yla anala��l�p anla��lmad�� ve bizim ona burada 25 y�l �nce vermi� oldu�umuz yorumun fizikte genel ge�er bir d��nce olarak kabul g�rmedi�i konular�nda konu�tuk".Bohr ��yle dedi: "Bir s�re �nce yine burada,Kopenhag'da �zellikle olguculuk yanl�lar�n�n kat�lm�� oldu�u bir felfe konferans� vard�.Burada Viyana okulunun �yeleri b�y�k rol oynad�lar.Bu Gen� Heisenberg filozoflar�n �n�nde kuantum kuram�n�n yorumunu yapmaya �al��t�m. Konferans� verdikten sonra kar��t hi�bir d��nceyle ve zor herhangibir soruyla kar��la�mad�m. Ama bunun benim i�in korkun� oldu�unu itiraf etmeliyim.��nk� bir insan kuantum kuram�ndan �rkmezse,onu anlamas� da olanaks�zd�r. Belki de o kadar k�t� bir konferans verdim ki kimse neden s�z etti�imi anlamad�."
A�a��daki b�l�m� Heinz R. Pagels'in Kozmik Kod'undan aktar�yorum:
Heisenberg Helgoland’da
Max Born ��yle demi�tir:“E�er Tanr� d�nyay� m�kemel bir mekanizma yapm��sa, en az�ndan, m�kemmel olmayan zihnimize, onun k��k k�s�mlar� hakk�nda kestirimde bulunuabilmek i�in, say�s�z diferansiyel denklem ��zmemiz gerekmeyecek, zar� olduk�a ba�ar�l� �ekilde kullanabilecek kadar ihsanda bulunmu�tur. “
Helgoland, Kuzey denizinde Kuzey Almanya’n�n sanayi kenti Hamburg’tan uzak olmayan, y�ksek k�r�mz� kayal�klar� ve serin deniz r�zgarlar� olan k��k bir adad�r. Werner Heisenberg matris mekani�ini-yeni kuantum kuram�n�n ilk ad�m�n�- burada gel�tirmi�tir. Heisenberg, Birinci D�nya Sava�'nda eski nesle g�vensizlik dahil olmak �zere farkl� bir yap�yla ��kan yeni ku�ak(nesil) fizk�ilerdendi. Heisenberg,de�erli bir �ey, yak�n ge�mi�in y�kamad�� bir �ey bulmaya koyulan pak �ok Alman ��renciden biri idi. Bir klasik�i olan babas� ona Yunan felsefesi ve edebiyat�na kar�� sevgi a��lam��t�.Gen� Heisenberg, zeki bak��l� g�zleri,geli�ig�zel kesilmi� sa��, �ortlar� ve �iddetli bir yar��ma duygusu ile sava� sonras� Alman gen�li�inin imaj�na sahipti. Heisenberg, klasiklere g��l� ilgi duymas�na ra�men, bilime y�neldi. 1921'de kendisini, “Bohr Festvali” olarak bilinen festivalde G�ttingen’de Neils Bohr’un konu�mas�n� dinlemek �zere davet eden Arnold Sommerfield ile birlikte M�nih’te �al��maya gitti. Heisenberg, saf matematik�i olmaya e�ilimliydi;ama Bohr ile yapt�� uzun tart��malardan sonra, atom kuram� sorunundan etkilendi ve bir kuramsal fizik�i olmaya karar verdi. Heisenberg soyut matematik alan�n fizikteki zor yeni problemlerin �o�una uygulanabileci�ini kavrad�-saf fikirler ile onu heyecanland�ran ger�ek d�nya aras� bir ba�lant�. Bunun �zerinde d��nen Heisenberg daha sonralar� “Belki daha da �nemli bir �ey de ��rendim; bilimde neyin do�ru neyin yanl�� oldu�u konusunda bir karar her zaman verilebilir. Bu bir inan� sorunu, d�nya bak�� veya �nerme de�ildir; belli bir ifade basitce do�ru ve ba�ka bir ifade yanl�� olabilir. Ne k�kten ne de soy bu sorunu ��zemez; buna do�a, ya da tercih ederseniz Tanr� karar verir diyelim;ama hi�bir durumda insan karar vermez.” dedi.. kendinden bir nesil nceki Einstein gibi, Heisenberg kozmik yasayla, evrenin i� mant��yla kar��la�m��t�. Fizik kanal�yla, evrenin ta ruhunu tan�yab�l�rdi, bu son zamanlarda insanlar�n o karar fazla ac� �ekmesine yol a�an politiki olaylar�n �ok �tesinde bi bilgiydi. Hesisanbarg, 1924'te Sommerfield ile doktora �al��mas�n� tamamlad�ktan sonra Kopenhag’ta Bohr’a kat�lmaya ve yeni atomik teori �zerinde �al��amya gitti.
Bohr her zaman ziyaret etmi� oldu�u Manchester’deki Rutherfod’un laboratuvar� gibi fizik�ilerin resmi ��renci-profes�r ili�kisinin kar��mad�� bir ortamda problemlerni tart��abilece�i bir yer istemi�ti.1920'de Carlysberg bira i�letmeleri dahil olmak �zere Danimarkal� i�adamlar�n�n yard�m�yla Kopenhag’da ‘Niels Bohr Enstit�s�’ olarak tan�nan bir enstit� kurmu�tu.Bohr, atomlar�n problemleri z�zerinde �al��mak �zere Avrupa, Amerika ve Sovyetlerd Birli�inden gen� ve parlak ��rencileri �evresine toplard�. Heisenberg burada yarat�c� g�c�n� harekete ge�iren entellekt�el bir ortam buldu-bu yak�nda yeni bilimsel kurulu� haline gelecek olan bir dahiler toplulu�u idi.Bu ��renciler parlak zekal�, k�stah ve paras�zd�lar. Genel kamuoyu onlar�n �al��malar�yla pek ilgilenmiyordu ve pek anlam�yordu,fakat bu ilgi eksikli�i onlar�n cesaretini k�rmad�. Onlar, ger�eklik anlay��n� d�n��t�recek bir bilimsel devrim yaratmakta olduklar�na inan�yorlard�.
Heisenberg, Bohr ile bir y�l �al��t�; sonra, Almanya’da G�ttingen �nvirsitesi'nde fizik enstit�s� m�d�r� Max Born’a asistanl�k etmek �zere oradan ayr�ld�. Pek �ok fizik�i gibi Heisenberg de atomik tayf �izgileri bilmecesi ile bo�u�uyordu. Heisenberg ayn� zamanda,G�ttingen’de bir saman nezlesi n�beti ile bo�u�uyordu ve dinlenmek i�in Helgoland’a gitmeye karar verdi. Burada �im�ek �akt� ve Heisenberg birg�n bir gece i�inde yeni bir mekanik ke�fetti. Yaz�s� Temmuz 1925'te tamamlanm��t�.1900'deki Planck’�n daha �nceki fikrine benzer �ekilde W.Heisenberg’in fikrinin tarihi olarak �ncesi yoktu,�im�ek �akm�� ve tek bir kaya sallanm��t�. Bunu bir �� izledi.
Heisenberg, Yunan felsefesine, �zellikle atomlar� par�alar� olan �eyler olarak de�il,kavramsal olarak d��nen Platon (Eflatun) ve atomistlere ilgi duyuyordu. Fizik�ilerin �o�u atomlar�n fiziksel resimlerini yapmay� denediler,fakat Heisenberg,Yunan�llar gibi, atomlar�n G�ne� sistemine benzeyen,elektronlar�n belirli yanr��aplarda �ekirde�in etraf�nda d�nd��n� g�steren resimlerinden uzak durmak gerekti�i g�r��nde idi. O atomlar�n ne olduklar�n� de�il, ne yapt�klar�n�-enerji ge�i�lerini-d��n�yordu. Matematiksel olarak ilerleyerek, atomlar�n ge�i�lerini say�lar�n bir dizisi olarak tan�mlad�. Dikkate de�er matematiksel becerilerini kullanaratak, bu say� dizilerinin uydu�u kurallar� buldu ve bu kurallar� atomik s�re�leri hesaplamakta kullannd�. Yeniden kopenhag’a gitmek �zere ayr�lmadan �nce, �al��mas�n� Max Born’a g�sterdi. Born, Heisenberg’in say� dizisinde matrisler matemati�ini kavrad�. bir matris, basit bir say� fikrini say�lar�n kare ya da dikd�rtgen �eklindeki dizisine do�ru genelle�termektir. Matematik�iler taraf�ndan b�yle matrislerin �arp�m� ve b�l�m� i�in tutarl� cebirsel kuralllar geli�tirilme�ti. Born, ��rencisi Pascual Jordan’�n yard�m�n� istedi ve ayr�nt�lar �zerinde birlikte �al��t�lar. Born ve Jordan, Heisenberg’in fikirlerini geni�leten,atomik enerji ge�i�leri i�in matris cebirinin �nemine i�aret eden bir yaz� yazd�lar. Bir �ekilde basit say�lar yerine matrisler atomun tan�mlanmas� i�in do�ru dili sa�l�yordu.

lionhead

8 Eyl�l 2006 12:55

�nsan zihnini kurcalayan en b�y�k sorulardan biri,Evrenin Evrimi konusudur.D�nya'm�z�n ya��n�n 4.5 milyar oldu�unu biliyoruz. Ya G�ne�'in ve �teki y�ld�zlar�n;Samanyolu'nun ve �teki g�kadalar�n ya�� ne kadard�r?Zaman ne zaman var olmu�tur?Evrenimiz kozmik yumurta denen ola�an�st� yo�un maddenin patlamas�(big-bang) sonucunda m� do�mu�tur?Evrenimiz geni�lemeye devam ediyor mu? Nereye do�ru gidiyoruz? Evrenimiz geni�leyip darmaduman m� olacak yoksa b�y�k bir �at�rt�yla ��kecek mi? Baz� bilim adamlar� bu "B�y�k Patlama" kuram�n� savunurken,baz�lar� buna kar�� k�yor. Peki B�y�k Patlama kuram� hangi kan�tlara dayan�yor? Einstein'in genel g�relilik kuram� yanl�� olabilir mi?
Bu sorular�n yan�tlar�n� ustalar�ndan dinleyece�iz.
Kimlerden mi? Ba�ta Einstein ve daha sonraki ku�aktan S. Hawking,R. Penrose, �.Progogin,S.Weinberg vb...Bir de NASA'n�n katk�lar�yla diyece�im. �nternet verilerini foto�raf ve similasyorlar� size sunaca��m. Metin se�imini ve d�zenlemeleri ben yapt�m,�ngilizce'den T�rk�e'ye �evirileri ise Or�un Zorlular yapt�.Genel g�relilik i�in r�nesans�n oldu�u bir ba�ka alan kozmolojidir.

Uzay -zaman ve maddenin ya�� nedir?
Evrenimizin ya��, 15-20 milyar y�l. Yani b�y�k patlaman�n olu�undan bu yana 15 milyar y�l ge�mi� .En ya�l� y�ld�zlar�n ya�� da 12 -18 milyar y�l olarak �l��l�yor.
Evren ba�lang��ta s�cakt�. Bu s�cakl�k, helyumun olu�umunu olanakl� k�lmaktad�r. Helyumun evrenimizdeki bollu�u bu ilk zamanlar�n s�cakl��na ba�l�.
Einstein' inin genel g�relilik kuram� durgun(statik) evren anlay��na dayan�r. Yani evrenin bu g�nk� durumu hep ayn� kalm�� ve kalacak olan durumdu. Einstein, sonradan bunun b�y�k bir bilimzel yan�lg� oldu�unu g�rm��t�r ve "ya�amam�n en b�y�k gaf�" diye nitelendirmi�tir.

Evren'in Boyutu De�i�ir mi?
Einstein denklemlerinin ��z�m�n� ilk bulan,Sovyet fizik�i Alexander Friedmann'd�. 1922 y�l�nda, Einstein’in genel g�relilik kuram�n�n evrenin statik olmayaca��n�, de�i�mekte oldu�unu belirten �a��rt�c� sonuca ula�t�. Einsten,buna inanmad� ve Friedman'�n bir yanl�� yapm�� olabilece�ini ileri s�rd�.Oysa denklemin ��z�mlerine g�re Galaksiler gaz�n�n geni�lemekte veya b�z�lmekte olmas� gerekiyordu. Sanki bizim g�lge arkada�lar�m�z, yaln�zca e�ri bir uzayda ya�ad�klar�n� de�il(genel g�relilik), ama ayn� zamanda bu e�rili�in zamanla de�i�ti�ini bulmu�lar gibi bir durum vard�.
Friedmann, galaksiler gaz�n�n yo�unlu�u bir kritik de�erin alt�nda olursa, Evren'in a��k oldu�unu ve sonsuza kadar geni�lemeye devam edece�ini-galakslerin gittik�e birbirinden uzakla�acaklar�n� -g�sterdi. E�er galaksilerin yo�unlu�u, kritik bir de�erin �zerinde ise, evren kapal� olacak ve sonunda b�z�lecekti.Belki de b�y�k bir �at�rt�yla ��kecekti..
Bu durum bir ta� atmaya benzer. E�er ta�� yeterince h�zl�, bir kritik h�z�n �zerinde bir h�zla (d�nyadaki toplam maddeyle ba�lant�l�) atarsan�z, ta� hi�bir zaman D�nya'ya geri d�nmeyecektir. Krtik h�z�n alt�nda at�lan ta� ise her zaman d�nyaya geri d�ner-kapal� bir evren gibi. Astronomlar�n bu g�n sahip olduklar� en iyi kan�tlar, galaktik madde i�in kritik yo�unlu�un alt�nda oldu�umuzu ve evrenin a��k oldu�unu g�stermektedir. Fakat daha fazla madde ke�fedilirse, ger�ek yo�unluk artacakt�r ve o zaman, geni�leyip sonra b�z�lecek olan kapal� bir evrene sahip olabiliriz.
Einstein'in Falsosu
Ba�lang��ta Einstein, Friedmann’�n hesaplar�na inanmad� ve bir yanl��l�k yapm�� olaca��n� d��nd�. Zaman�n fizik�i ve astronomlar�n�n �o�u gibi, Einstein evrenin statik oldu�unu ve ge�mi�te sonsuzluktan gelecekte sonsuzlu�a kadar var oldu�unu d��n�yordu. Dinamik, evrimle�en bir evren deneyimlere ters ve nedensiz bir yenilik olarak g�r�n�yordu. Einstein kapal� ve statik bir evren istedi�i i�in, statik bir ��z�me izin veren bir “kozmolojik terim” ekleyerek kendi genel g�recelik kuram� denklemini de�i�tirecek kadar ileri gitti. Einstein daha sonra bu de�i�tirme olay�n� “ya�am�m�n en b�y�k falsosu” diye nitelendirdi. B�ylece, genel g�recelik kuram�n�n geni�leyen ve hareketli bir evren gerektirdi�ini ke�feden ki�i, Einstein de�il, Friedmann oldu. Onun dramatik kestirimi, Amerikal� astromon Edvin Huble(1889-1953)un b�y�k kozmolojik ke�finden yedi y�l �nce olmu�tu. Uzak galaksilerin detayl� �al��mas�ndan Huble, evrenin muazzam bir patlama gibi geni�lemekte oldu�u sonucuna varm��t�, Evren evrim ge�iriyordu!

Genel g�relilik kuram� Einstein’�n en b�y�k ba�ar�s� idi; klasik, deterministik d�nya g�r��n�n g�n�n� dolduru�unu temsil ediyordu. Einstein, uzay, zaman ve madde fikirlerini modern bi�imlerine getirerek Newton fizi�inin �tesine giderken, fizi�in �er�evesi tamamen deterministik idi. Newton evreninin b�y�k saati Einstein taraf�ndan de�i�tirilmi�ti-�arklar ve b�l�mler farkl�yd�- fakat, Einstein saatin hareketinin hala sonsuz ge�mi� ve gelecekte tamamen �nceden belirli oldu�u konusunda Newton ile anla��yordu.
Genel G�relilik Kuram� Nas�l Geli�tirildi?
Genel g�relilik kuram�n� bir tek ki�inin yaratm�� oldu�una inanmak zordur. Kuram uzay, zaman, enerji, madde ve geometriyi muazzam bir ufku ve anlam� olan uyumlu bir b�t�n halinde birle�tirmektedir. Einstein, genel g�relilik kuram�n� nas�l geli�tirmi�tir?
Einstein,Z�rih’te iken ve Berlin’deki ilk y�llar�nda, fizikte pozitivizmin b�y�k savunucusu olan filozof fizik�i Ernst Mach ’�n entellekt�el etkisi alt�nda kalm��t�. Mach, kuramsal fizik�ilerin, fizikte deneysel i�lemlerle kesin, do�rudan bir anlam kazand�r�lamayan herhangi bir fikir kullanmamalar� gerekti�ini d��n�yordu. Deneysel d�nyayla ilgisi olmayan fikirler, fiziksel kuram i�in y�zeysel olarak de�erlendiriliyordu. Mach’�n y�ntemi yeni fizi�in geli�iminde �nder bir kuvvet oldu. Einstein bu y�ntemin ustas�yd�. Einstein’�n uzay ve zaman tan�mlar�n� hat�rlay�n: uzay bir �l�� ubu�u ile �l�t��m�z �eydir. �l�me i�ine do�rudan ba�vuran bu tan�mlar, uzay ve zaman kavramlar�n�n y�zy�llard�r ta��m�� olduklar� t�m a��r� felsefi bagaj� kesip att�lar. Pozitivist, yaln�zca, �l�me gibi do�rudan i�lemler yoluyla bildi�imiz �eylerden s�z etmekte �srar eder. Fiziksel ger�eklik, kafalar�m�zdaki fantezilerle de�il, fiili deneysel i�lemlerle tan�mlan�r.
Ancak Einstein, Berlin’e yerle�tikten sonra, kat� pozitivist tutumdan uzakla�t� ve bu durum, k�smen, i� arkada�� Planck’�n ikna edici tezlerinin sonucunda oldu. Ayn� zamanda Einstein’in genel g�relilik kuram� konusundaki ba�ar�s� ve ona ula�mak i�in kullanm�� oldu�u d��nce y�ntemi, onu kat� pozitivist y�ntemin s�n�rl�l�klar� konusunda ikna etti. Einstein bir pozitivist olarak kalm�� olsayd�, genel g�relilik kuram�n� ke�fetmi� olup olmayaca�� phelidir. Einstein daha sonra, kendisinin Berlin'de patent ofisinde �al��t�� g�nlerden arkada�� olan filozof Maurice Solovine’e yazd�� bir mektupta, kendi y�ntemini anlatt�. Bu y�ntem Einstein’�n �nerme y�ntemi olarak isimlendirilebilir...
Geni�leyen Evren'in G�zlenmesi
Einstein, genel g�relilik kuram�n� evrenin b�t�n�ne uygulad�. Sonlu ve s�n�rs�z bir evren modeli kurdu ve bunun matematiksel yap�s�n� geli�tirdi.Amerikal� astronom Edwin Powell Hubble (1889-1953) 1920' li y�llarda evrenin ya��, olu�umu ve da��l�m� konusunda �al��malar� ba�latan bilim adam�. Hubble, 1929' da yapt�� g�zlemlerle uzak g�kadalar�n�n ��n�n k�rm�z�ya kayd��n�, buradan kalkarak da bunlar�n D�nya' dan uzakla�t��n� ortaya koydu. Evren geni�liyordu. Oysa Einstein' in evreni dura�and�.Yandaki resimde en yak�n galaksimiz olan Andromeda g�r�l�yor, boyutlar� Samanyolu'na yak�nd�r.
Kuram, b�y�k k�tlelerin yak�n�ndan ge�en ��k ��nlar�n�n k�tle�ekim alan�n�n etkisiyle e�ilece�ini, bu nedenle de uzak bir y�ld�z�n ��n�n G�ne�' in kenar�ndan ge�erken yapaca�� sapman�n hesaplanabilece�ini �ng�r�yordu. Birinci D�nya Sava��
ve k�t� hava ko�ullar�, ilk g�zlemin yap�lmas�n� engelledi. Kuram�n ilk denel kan�tlar� iki �ngiliz bilim adam�ndan geldi: 29 May�s 1919' da G�ney Afrika'da (Gine K�rfezindeki bir adada) ve Brezilya'da g�zlenen G�ne� tutulmalar� s�ras�nda elde edildi.Sonu�lar tam Genel G�relilik Kuram�n� kan�tlayacakken, iki ayr� yerin sonu�lar� birbirine ters d��yordu. Daha sonralar� da g�zlemler ve deneyler, onu do�rulamaya devam etti. 1922'de G�ney Afrika ve Brezilya'dan al�nan verilerin farkl� sou�lar vermesi �zerine Lick G�zlemevi'nin y�neticisi William W. Campbell, bir sonraki tutulmay� izlemek i�in Avustralya'ya gitti. Tutulma, yakla��k be� dakika izlenebildi�i i�in "Naif y�ld�zlarda kaydedilebilecek; b�ylece G�ne�'e yak�n g�zlenebilir y�ld�zlar�n say�s� artacakt�" diye a��klama yap�yor Osterbrook ve g�zlem yapanlar ' etkiyi �l�mek i�in daha iyi bir �ans' elde edecekler diyor. 12 Nisan 1923'te, Campbell, y�ld�zlar�n g�r�nt�lerinin yerle�imleri iki durum i�in, yani tutulma ve ger�ek gece durumundaki y�ld�zlar�n farkl�l�k g�sterdi�ini ke�fetti."Einstein'in tahminleriyle kar��la�t�r�ld��nda G�ne� kenar�ndaki y�ld�z ��klar� 1.75 saniyelik bir a��yla sapt�r�l�yor olmas�, verilen g�relilik kuram�na yakla�abildi�inin bir kan�t�d�r" diyordu.
Garip ama, Campbell kendisini g�reli bir evrende bulmak istemiyordu. "Tanr�m umar�m do�ru de�ildir" diyordu. Einstein, tabii ki, g�relili�i evrenin normu olarak g�r�yordu. Do�rusu kuram�n do�rulu�u kan�tland��nda "Ama ben zaten kuram�n do�ru oldu�unu biliyordum"diyecekti ��rencisi Schneider'a. Schneider, Einstein'a e�er tutulmalar kuram� do�rulumasayd� ne olurdu diye sordu�unda Einstein " O zaman Tanr�'dan �z�r dileyerek, kuram do�ru derdim" diyordu
Genel G�relilik ve Evren Modelleri
S�z� b�y�k ustalardan birine, Roger Penrose'a veriyorum:
“Sizlere Einstein’in k�tle�ekim kuram�n�n temel yap�ta�lar�n� hat�rlatmak istiyorum. Temel yap�ta�lar�ndan birisi Galilei’nin e�de�erlik ilkesi ad�yla bilinir. Galilei Piza Kulesi’nin tepesinden biri b�y�k biri k��k iki ta� b�rak�yor. Bu deneyi ger�ekten ger�ekle�tirmi� olsa da olmasa da, kendisi, hava direncinin yaratt�� etkiyi g�rmezden gelmek ko�uluyla, her iki ta��n da yere ayn� anda �arpmas� gerekti�ini gayet iyi anlam��t�. E�er bu ta�lar beraberce a�a�� do�ru d��erlerken bir tanesinin �st�ne oturup di�erini seyretme imkan�n�z olsayd�, onu �n�n�zde, havada as�l� bir halde dururken g�recektiniz. Uzay seyahatlerinin yap�ld�� g�n�m�zde buna benzer durumlara fazlas�yla al��z.
Einstein’in kuram� bize yer�ekimin ortadan kalkt��n� de�il, yer�ekimi kuvvetinin ortadan kalkt��n� s�ylemektedir. Geriye bir tek �ey kal�yor, o da k�tle �ekiminin yaratt�� gelgit etkisi.
Bu etkiye gel git etkisi denmesinin �ok makul bir nedeni vard�r. E�er Yerk�re’yi Ay’la, par�ac�klardan olu�an k�re bi�imindeki kabu�u da okyanuslar�n kaplad�� Yerk�re ile de�i�tirecek olursan�z, o zaman, Ay’�n okyanuslar�n y�zeyi �zerinde Yerk�re’nin par�ac�klardan olu�an k�resel kabu�a uygulad�� etkiye benzer bir k�tle�ekim etkisi yaratt��n� g�r�yoruz. Ay’a yak�n konumda bulunan deniz y�zeyi Ay’a do�ru �ekilirken, Yerk�re’nin arka y�z�nde kalan denizler adeta uza�a do�ru itilirler. Deniz y�zeyinin Yerk�re’nin her iki taraf�nda bel vermesinden ve denizde her g�n iki kez oluan y�kselmeden bu etki sorumludur...
Einstein’in Genel G�relilik Kuram�n� ke�finin �yk�s� k�ssadan hisse �nemli bir ders i�ermektedir. Bir b�t�n halinde ilk form�lle�tirildi�i tarih 1915'tir. Herhangibir g�zlemsel ihtiya� sonucunda de�il, birtak�m estetik geometrik ve fiziksel kayg�lar�n g�d�s�yle geli�tirilmi�ti. Temel yap�ta�lar�n�, farkl� k�tlelere sahip ta� par�alar�n�n a�a�� b�rak�lmas� nedeniyle �rneklenen Galilei’nin e�de�erlik ilkesi ve uzay-zaman e�rili�ini tan�mlamada do�al bir yol olan �klit-d�� geometrilerin kendine esas ald�� fikirler olu�turmaktayd�. 1915'lerde yap�lan g�zlemsel �al��malar�n bu konuyla pek bir ilgisi yoktu.

Genel G�relili�in �ng�r�leri ve test Edilmeleri
Genel g�relilik son bi�imi ile form�lle�tirildi�inde, kuram�n kilit noktas�nda g�zleme dayal� �� adet s�namaya yer verdi�i g�r�ld�.
Birincisi:Merk�r gezegeninin y�r�ngesinin g�nberi noktas� yer de�i�tirmekte ve di�er gezegenlerin etkileri hesaba kat�lsa dahi, Newtoncu k�tle�ekim etkile�imleri ile a��klanamayan bir d�n�� hareketi yapmaktad�r. Genel G�relilik , bu kaymay� ola�an�st� bir �ekilde �ng�rmekte ve a��klamaktad�r.
�kincisi: I��k ��nlar�n�n izledikleri yollar, G�ne�'e yakla�t�k�a G�ne�'e do�ru e�rilir(b�k�l�r). Bu da 1919'daki G�ne� tutulmas�n� g�zlemlemek amac�yla Arthur Eddington’un ba�kanl��nda ger�ekle�tirilen �nl� yolculu�un ger�ekle�tirilme sebebidir. Eddington, yapt�� g�zlemler sonunda Einstein’in �ng�r�s�n� destekleyen sonu�lar elde etmi�tir.
��nc�s�: Kuram,bir k�tle �ekim etkisi alt�nda saatlerin daha yava� i�leyece�ini �ng�rmekteydi. Yani yere yak�n konumda bulunan bir saat, bir kulenin tepesinde bulunan bir saate g�re daha yava� �al��mal�yd�. Bu etkinin de deneysel olarak �l��m� yap�lm��t�r. Oysa b�t�n bunlar o kadar da etkiliyici testler/s�namalar say�lmaz. ��nk� s�z konusu bu etkiler her zaman hem �ok k��kt�r, hem de ayn� sonu�lar pekala ba�ka kuramlar taraf�ndan da �ng�r�lebilirdi.
�imdilerde ise durum art�k dramatik �l��de de�i�mi�tir. Yapt�klar� son derece ola�an�st� bir dizi g�zlemden dolay� Hulse ve Taylor 1993 y�l�nda Nobel �d�l�’n� ald�lar...
Bir de Genel G�relilik’e �zg� olan ve Newtoncu k�tle�ekim kuram�nda hi� mi hi� bulunmayan bir ba�ka �zellik vard�r. Buna g�re, birbiri etraf�nda d�nme hareketi yapan cisimler, k�tle�ekim dalgalar� hal�nda enerji yayar. Bunlar ��k dalgalar�n� and�rsalar da,asl�nda elektromanyetik alan i�inde de�il, uzay-zaman i�inde olu�an dalgalanmalard�r. Bu dalgalar, sistemden s�rekli olarak enerji �eker. Enerjinin �ekilme h�z�, Einstein’in kuram�na ba�vurularak kesin olarak hesaplanabilir. �kili n�tron y�ld�z� sistemindeki enerji kayb�n�n bu yolla hesaplanan h�z�, yap�lan g�zlemlerle tastamam uyu�uyor. Bu durum, son yirmi y�l� a�k�n s�redir yap�lan g�zlemlerce, bu n�tron y�ld�zlar�n�n y�r�nge periyotlar�nda ortaya ��kan h�zlanmaya ili�kin �l��m sonu�lar�nda g�r�lmektedir. S�zkonusu sinyallere ili�kin zamanlama �yle �a�maz bir do�rulukla saptanmaktad�r ki, son yirmli y�l� a�k�n bir s�re boyunca kuram�n bilinen do�ruluk derecesinin on �zeri ond�rtte bir dolaylar�nda oldu�u ortaya ��kmaktad�r. Bu, Genel g�relilik’i bilim tarihi boyunca en duyarl� bi�imde s�nanan kuram olma konumuna getirmektedir.
Bu �yk�de k�ssadan hisse bir ders var. Einstein’�,�mr�n�n sekiz y�l�n� ya da belki daha fazlas�n� harcayarak Genel Kuram� geli�tirmeye motive eden etkenler, g�zlem ve deney sonu�lar� de�ildi. �nsanlar zaman zaman �u s�zleri dile getirmektedirler:" Asl�nda, fizik�iler elde ettikleri deney sonu�lar� �er�evesinde bi�imsel bir d�zen aray�� i�erisine girerler ve birg�n gelir bu sonu�larla uyu�abilecek zarafette bir kurama ula��rlar. Bu, fizik ile matemati�in birbirleriyle neden bu kadar iyi ge�indiklerini a��klamaya yeterli olsa gerek”. Oysa s�z�n� etti�imiz durumda i�ler hi� de bu �ekilde y�r�medi. Kuram, �zg�n bi�imiyle hi�cbir motive edici g�zlem bulugusuna dayanmadan geli�tirildi ve ortaya matemtaiksel a��dan �ok zarif ve fiziksel a��dan da son derece iyi motiflenmi� bir kuram ��kt�. Buradaki ana fikir �udur: matematiksel yap� zaten Do�a’n�n kendisinde mevcuttur ve kuram as�lnda uzayda ait oldu�u yerde durmaktad�r;bu, herhangi birinin Do�a’ya zorla dayatt�� bir �ey de�ildir. Bu, bu b�l�mde esas al�nan ana noktalardan bir tanesidir. Einstein, zaten yerli yerinde duran bir �eyi a��k se�ik hale getirmi� oldu. �stelik, ke�fetti�i fizik �ylesine bir fizik de�il, Do�a’da en temelden sahip oldu�umuz bir �ey:uzay�n ve zaman�n do�as�.
Genel G�relilikte, fizik d�nyan�n sergiledi�i davran��lar�n temelerini ger�ekten de ola�an�st� kesin derecede kesin bir bi�imde belirleyen bir yap�yla kar��kar��ya bulunmaktay�z. Ger�i Do�a’n�n ne y�nde davrand��na dikkat etmenin �nemi a��k�a ortada ise de,d�nyam�z�r s�z� edilen temel �zellikleri �o�unlukla bu yolla ke�fedilmemektedir. yaln�z bu a�amada b�t�n di�er nedenler a��s�ndan cazip g�r�nen,gelgelelim ger�eklerle uyu�mayan kuramlar yumurtlamamaya dikkat edilmelidir. Oysa burada elemizde,ger�eklerle fevkalede �a�maz bir bi�imde uyu�an bir kuram bulunmaktad�r. Kuram�n i�erdi�i do�ruluk derecesi,nawtoncu kuram�n eri�ebildi�i basamak say�s�n�n iki kat�d�r. Bir ba�ka deyi�le,Newtoncu kuram�n duyarl�l�� on milyonda birlik bir do�ruluk derecesinde iken,Genel G�elilik i�in bu oran�n on �zeri ond�rtte bir oldu�u bilinmektedir. Bir kuramdan �tekine sa�lanan iyile�me, newton’un kendi kuram�n�n i�erdi�i do�ruluk derecesinde 17. yy’dan bug�ne dek ge�en zamani �inde g�r�len art�� mertebesindedir. Newton, kendi kuram�n�n binde birlik bir duyarl�l�kla do�ru oldu�unu bilmekteydi; �imdi ise bu duyarl�l��n on milyonda bir oldu�u bilinmektedir.
Standart Evren Modelleri
Hi� ku�kusuz,Einstein’in Genel G�relili�i de sadece bir kuram olmaktan �teye gitmiyor. Peki ya ger�ek d�nyan�n yap�s�?.. Bizlere bah�edilen biricik evreni bir b�t�n olarak de�erlendirece�im. Einstein’in kuram�ndan do�an �� t�r standart model vard�r. Bunlar ayn� parametre ile, k parametresiyle belli edilirler. Bir de zaman zaman evrenbilim tart��malar�na konu olan ve evrenbilim sabiti olarak tan�nan bir ba�ka parametre daha vard�r. Einstein, evrenbilim sabitini Genel g�relilik kapsam�ndaki e�itliklerine dahil etmesini,kendi kendine i�ledi�i en b�y�k gaf olarak de�erlendirdi�inden, burada ona tekrar yer vermek zorunda kal�rsak, bir daha kurtulmam�z m�mk�n olmayacakt�r.
�� t�r evren modeli var:
1. �klit uzay� �ubelerinden olu�an ve geni�leyen bir evren modeli.
2. K�resel uzay �ubelerinden olu�an geni�leyen ve hemen ard�ndan b�z�len bir evren modeli
3. Lobachevski uzay �ubelerinden olu�an ve geni�leyen bir evren modeli.
Bu modellerin hepsi de Evrenin ba�lang��ta bir tekillik halinde,yani ba�lang�c� belirleyen bir B�y�k Patlama an�nda bulundu�unu �ng�rmektedir.
�kinci modelde �nce olabilecek en y�ksek b�y�kl��e kadar geni�lemekte, ard�ndan da B�y�k �at�rt� ile ��kmektedir. ��nc� modelde ise evren geni�lemesini sonsuza dek s�rd�r�r.
K�sacas� birinci ve ��nc� modelde s�n�rs�z bir �ekilde geni�leme s�rerken, ikincide B�y�k �at�rt�ya do�ru ��kmektedir.
��nc� modeli biraz daha ayr�nts�yla inlcelemek niyetindeyim. �� durum i�inde belki de en �etin ceviz olan� budur. Bilhassa bu durumla ilgilenmemin iki nedeni var �lki, e�er g�zlemlerinizi buluduklar� anda g�r�nen de�ereleri �zerinden ger�ekle�tiriyorsan�z, bu model en tercihe �ayan olan�d�r. Genel G�relilik’e g�re uzay�n e�rili�i Evren’de bulunan madde miktar� taraf�ndan belirlenhmektedir. Mevcut olan miktar iseEvren’in geometrisini kapal� bir hale getirmeye yeterli g�z�kmemektedir. yaln�z belki de hi� haberdar olmad��m�z bol miktarda karanl�k ya da sakl� madde mevcuttur. Bu durumda Evren,�b�r maddelerden birinin �ng�rd�� gibi olabilir. Ama �ayet bir yerlerde mevcut olan fazlal�k madde miktar� yeterli d�zeyde de�ilse (s: 45) o zaman galaksilerin optik g�r�nt�leri umdu�umuzdan daha fazla bir �ey bar�nd�rmal�d�r ki, Evren ��nc� modelde olabilsin. �kinci nedeni ise bunun benim en sevdi�im model olmas�d�r! Bu modelde evren neye benzer? Uzay �ubeleri hipebolik geometri veya Lobachevski geometrisi denilen geometrilere sahipler...
�klit�i geometri, matematik ve fizik aras�nda mevut olan ili�kiye dair fevkalade bir �rnek sunmaktad�r. Bu geometri matemati�in bir par�as�d�r;ancak esik Yunanllar onun,d�nyan�n i�inde bulundu�u durumun da bir betimlemesi oldu�u kan�s�ndayd�lar. Nitekim d�nyan�n i�inde bulundu�u durumunu,ger�ekten de ola�an�st� derecede do�u bir betimlemesi olarak kendisini g�stermektedir. Lakin son derecede do�ru bir betimleme de�il;��nk� einstein’�n kuram� bize uzay-zaman�n �e�itli yollarla az�c�k b�k�lmeye u�rad��n� anlatmaktad�r. ama olsun,yine de bu, d�nyan�n ola�an�st� derecede do�ru bir betimlemesidir. �nsanlar bir zamanlar ba�ka �e�it geometrilerin olup olmad��n� merak edip durmaktayd�lar.�zellikle de �klit’in be�inci aksiyomu olara bilenn drum kafalar�n� kurcalamaktayd� Bu, �uc�mleyle ifade edilebilir: Bir d�zlem �zerinde bir do�ru ve bu do�runun d��nda da bir nokta bulunuyorsa, bu naktadan ge�ep de bu do�ruya parale olan tek bir do�ruvard�r �nsanlar bu aksiyomun,�klit�i gemotrinin daha apa��k aksiyonlar�na dayan�larak ispatlanabilece�ini d��nmekteydiler. zalmanla bunun m�mk�n olmad�� g�r�ld� ve b�ylelikle �klit�ei olmayan geometri g�r�� do�du.
�klit�i olmayan geometrilerde bir ��genin i� a��lar�n�n toplam� 180 derece de�ildir. ��lerin daha kar��k bir hal alaca��n� insana sezdiren �rneklerden birisi de budur; ��nk� �klit�e geometride, bir ��genin i� a��lar�n�n toplam� 180 derecedir. Buna kar��n �klit�i olmayan geometride,bir ��genin i� a��lar�n�n toplam�n� 180'e ��kard��nzda,fark�n ��genin alan�yla orant�l� oldu�unu bulursunuz.. �tklit�i geometride bir ��genin alan�,a��lar ve uzunluklar cinsinden yazman�z gereken karma��k bir ifadedir. �klit�i olmayan lobachevski geometrisinden ise bir ��genin alan�,Lambert’e bor�lu oldu�umuz muhte�em derecede basit bir form�l sayebsihnde hesaplan�r. ��in as�lna bak�l�rsa,lamber form�l�n� nas�l olup da �klit�i olmayan geometrinin do��undan �nce buldu�unu do�rusu pek de anlayamam��md�r!
Burada reel say�larla ilgili olan bir ba�ka �nemli nokta daha var. bu say�lar, �klit�i geometri a��s�ndan son derece temel say�lard�r.
As�l olarak milattan �nce d�rd�nc� y�zy�lda Eudoxus tarafo�ndan ortaya at�lm�� olan bu say�lar� g�n�m�zde de kullanmaktay�z. B�t�n fizi�imizi bize tan�mlayan say�lar bu say�lard�r �leride g�rece�imiz gibikarma��k say�lara da ihtiyac�m�z olmakla birlikte, bunlar reel say�lar �zerine oturtulmu�lard�r...(s:50)
Hiperbolik geometrinin de kendisine �zg� bir zerafeti vard�r. �ayet evren de bu bi�imde in�a edildiyse,bu, en az�ndan benim gibi bir hayran� i�in, muhte�em bir �ey olur. Bu y�ndeki kanaatlerimi g��lendiren ba�ka birtak�m nedenler daha bulundu�unu da hemen belirteyim.Di�er pek �ok kimse buna benzer a��k, hiperbolik evrenlerden ho�lanmamaktad�r. tercuhlireni �o�unlukla kapal� evrenlerden yana yapmaktad�r. ��nk� bunlar cazip ve rahatt�. Peki tamam,as�lnad bu evrenler gene de epeyce b�y�kt�rler. Bir hayli ba�kas� ise, di�er bir se�enek olan d�z yap�daki-�klit�i geometirideki- evren modellerini ye�elemektedir(s:53) ��nk� Evren’in ilk evrelerine dair ortaya at�lan geni�leyen evren kuram� ad� verilen kuram, Evren’in geometrisinin d�z bir yap�da olmas� gerekti�ini iler s�rm�ktedir. Bu kuramlarla ayn� fikirde olmad��m� belirtmek isterim.
Evren hakk�nda ortaya at�lan bu �� standart tip model Friedman modelleri olarak bilinir ve simetrik, hem de fazlas�yla simetrik olmalar�yla tan�n�rlar. Ba�lang�� evrelerinde hepsi de geni��leyen modellerdir. Bunun yan�s�ra Evren’in, �m�r�n her ay�amas�nda ve her noktas�nda daima m�kemmel derecede d�zg�n bi�imli oldu�u kabul edilir. Bu varsay�m, Friedman modellerinin yap�s�na s�k s�k�ya tutturlmu�tur ve evrenbilim ilkesi ad�yla bilinir. Nerede olursan�z olun,Friedman evreni b�t�n y�nlerde ayn� g�z�k�r. �u i�e bak�n ki kendi Evrenimiz de �arp�c� �l��de b�jyle bir modeli and�rmaktad�r. E�er Einstein’in denklemleri do�ru ise; nitekim bu kuram�n, yahp�lan g�zlemlerle ola�an�st� seviyede bir uyum i�inde oldu�unu daha �nce g�stermeye �al��m��t�m; o takdirde Friedman modellerini ciddiye almam�z ka��n�lmaz bir hal al�yor demektir.
B�y�k Patlama
Bu modellerin hepsinin de ortak �zelli�i, i�lerin daha ta en ba��ndan ters gitti�i �u B�y�k patlama ad� verilen m�nasebetsiz duruma yer vermeleridir. Sonsuz yo�unlukta,sonsuz s�caktl�kta bir Evren: Kuram�n bir yerlerinde fena halde ters giden bir �eyler oldu�u kesin. Yine de her �eye ra�men,bu olabildi�ince s�cak ve yo�un olan safhan�n ger�ekle�ti�ini kabul edecek olursan�z,Evren’in as�l �zelliklerinin bu g�n ne d�zeyde olmas� gerekti�i konusunda tahminlerde bulunabilirsiniz.

COBE, evreni g�zlemeye devam ediyor.
Bu tahminlerden bir tanesi, bakt��m�z her y�nde kara cisim ��mas�ndan meydana gelen d�zg�n bi�imli bir arkaalan�n olmas� gerekti�idir. Penzias ve Wilson taraf�ndan 1965 y�l�nda aynen bu tip bir ��ma ke�fedilmi�tir.Bu ��ma, daha �nceki bir zamanda evrene egemen olan ve evrenin geni�lemesi sonucu �imdi 3 kelvine kadar so�umu� bulunan s�cak elektromanyetik siyah cisim ��mas�ndan artakalanlard�r.Evrensel Mikrodalga Arkaalan I��mas� ad�yla bilinen bu ��man�n tayf�n� saptamak �zere COBE (Evrensel Arkaalan Ara�t�r�c�s�) uydusu yard�m�yla ger�ekle�tirilen son g�zlemler, yap�lan tahminlerle mevcut kara-cisim tayf�n�n olduk�a y�ksek bir isabet tuttrdu�unu g�stermi�tir.
Bu ��man�n varl��,b�t�n evrenbilimciler taraf�ndan Evren’imizin s�cak ve yo�un bir safhadan ge�ti�inin bir kan�t� olarak yorumlanmkatad�r. Buna g�re b ��ma bize Evren’in ilk verilerinin do�as� hakk�nda bir �eyler anlatmaktad�r. Bize her �eyi anlatmasa da B�y�k patlama diye bir �eyin meydana geldi�ini s�ylemektedir. Bir ba�ka deyi�le Evren, Friedman modellerini and�r�yor olmal�d�r.

COBE uydusu taraf�ndan ger�ekle�tirilen hayli �nemli ba�ka bir ke�if daha vard�r. Her ne kadar arkaalan ��mas� dikkat �ekici �l��de d�zg�n bi�imliyse de ve g�sterdi�i �zellikler g�zel bir �ekilde matemati�e d�k�l�yorsa da Evren asl�nda pek de �yle m�kemmellik d�zeyinde bir d�zg�n bi�imlilik arzetmiyor. I��man�n g�ky�z�ne da��l�m�nda ufak ama ger�e�i yans�tan bir tak�m d�zensizlikler g�ze �arpmaktad�r. Asl�nda bu ufak d�zensizliklerin Evren’in ilk evrelerinde de varolmalar� gerekti�ini d��nebiliriz. ��nk� ne de olsa Evren’i g�zlemlemek amac�yla buraday�z ve her halde alt� �st� d�zg�n bir lekeden ibaret de�iliz. ..
Kapal� Evren’de d�zensizlikler ba� g�sterecek ve y�ld�zlar,galaksiler ve bunlara benzer di�er g�zlenebilir ger�ek yap�lar ortaya ��kacakt�r. Ard�ndan da,y�ld�zlar�n ��kmesi ve b�t�n k�tlenin galaksilerin merkezinde toplanmas� gibi kimi sebepler dolas�yla karadelikler olu�acakt�r. Bu kadradeleklerin hepsinin de birer tekillik merkezi vard�;aynen geride kalan B�y�k Patlama’da oldu�u gibi. Gelgelelim i� bu kadarla kalm�yor. Olu�turdu�umuz betimlemeye g�re ba�lang��taki B�y�k Patlama zarif, simetrik ve d�zg�nbi�imli bir duruma kar��l�k gelmektedir. Oysa ki kapal� modelin u� noktas� korkun� bir karma�an�n ta kendisidir. B�t�n kadradelikler sonunda birle�mekte ve inan�lmaz bir kar��kl��n ard�ndan, biti� noktas�nda bir B�y�k �at�rt�’ya neden olmaktad�r. Karadelkler a��k bir evren modelinde de ortaya ��karlar ba�lang��ta yine bir tekillik bulundu�u gibi, ortaya ��kan karadeliklerin merkezlerinde de yeni yeni tekillikler olu�maktad�r.
Standart Friedman modellerinin bu y�nlerini,ba�lang��ta g�rebildi�imiz durumla uzak bir gelecekte kar��la�may� umdu�umuz durum aras�nda ne b�y�k farklar oldu�unu g�stermek amac�yla vurgulamaktay�m. Bu problem fizi�in temel bir yasas�yla, termodinami�in �kinci Yasas� ile yak�ndan ilgilidir.
Termodinemi�in �kinci Yasas�
Bu yasay�, basit g�ndelik ko�ullar i�inde anlamam�z m�mk�nd�r. Masanan tam k�y�s�na nazik�e yerle�tirilmi� bir kadeh �arab� g�z�n�z�n �n�ne getirin. Kadeh, her an masadan a�a�� devrilip par�alanabilir ve i�indeki b�t�n �arap hal�ya d�k�lebilir. Newton’cu fizik kapsam�nda, ayn� s�recin tersinden i�leyemeyece�ini s�yleyen hi�bir kural yoktur( ��nk� mekani�in yasalar� her zaman tersinir yasalard�r.) Gelgelelim b�ylesi bir durumla �imdiye dek kar��la�an olmam��t�r. Kadeh par�alar�n�n kendilerini yeniden biraraya toplad�klar�n� ve hal�ya d�kl�len �arab�n s�z�lerek yeniden kadehin i�ine doldu�unu asla g�remezsiniz. Halbuki en ayr�nt�l� fizik yasalar� kapsam�nda bile bu y�nlerden biri aynen di�eri kadar akla yatk�nd�r. Ortaya ��kan bu ayr�l�� kavrayabilmek i�in, sistemin entropisinin zamana ba�l� olarak artt��n� bize bildiren Termodinami�in �kinci Yasas� ’na gerek duymaktay�z. Entropi ad�yla an�lan nicelik (s: 58) kadeh mas�n�n �zerinde dururken yerdeki par�alanm�� haline k�yasla daha d��kt�r. Termodinami�in �kinci Yasas� uyar�nca sistemin entropisi artm��t�r. Kabaca bir tan�m yapacak olursak,entropinin a�a�� yukar� sistemin d�zensizli�inin bir �l��s� oldu�unu s�yleyebiliriz. Bu kavram� daha kesin bi�imde ifade edebilmemiz i�in faz uzay� kavram�n� i�in i�ine sokmam�z gerekiyor.

Faz Uzay�
Faz uzay�, boyut say�s� �ok y�ksek olan bir uzayd�r ve bu �ok boyutlu uzayda her bir nokta, ara�t�rmaya konu olan sistemi meydana getiren par�ac�klar�n o noktadaki konumlar�n� ve momentumlar�n� tan�mlamaya yarar.Par�ac�klar�n bu muazzam faz uzay� i�inde birarada bunulmakta ve hareket etmektedir. Faz uzay� i�inde bir nokta se�elim. Par�ac�klardan olu�an sistem, zaman ilerledik�e kendi geli�imini s�rd�r�rken, se�ti�imiz nokta da faz uzay�nda ba�ka ba�ka y�nlere do�ru k�m�ldamaktad�r. Buna ba�l� olarak da entropi s�rekli artmaktad�r.
Entropi ile esas olarak anlat�lmak iseten �ey, sistemin hallerini “kalburdan ge�irerek” yani hangisi hangisidir bilemediklerinizi bir araya toplayarak gruplaman�z gerekti�idir. Faz uzay�n�n diyelim ki bu b�lgesinde olanlar�n� bir yerde toplamal�,toplad��n�z b�lgenin hacmini hesaplamal�, buldu�unuz hacmin logaritmas�n� almal� ve burada buldu�unuz sonucu da Boltzman sabiti diye bilinen sabitle �arpmal�s�nz. B�ylelikle heseplad��n�z �ey entropidir. termodinami�in �kinci Yasas’n� bize s�yledi�i �ey ise entropinin artmakta oldu�udur. Asl�nda size s�yledi�i �ey bir bak�ma olduk�a g�l�n�t�r.��nk� �unun �uras�nda s�yledi�i tek �ey, sistem hareketine ufak tefek bir kutucuktan yola ��karak ba�layacak olursa, geli�mek �zere serbest b�rak�ld�� anda, gitgide daha b�y�k kutucuklara do�ru yol alaca��d�r. Lakin bunun b�yle olaca�� besbellidir. Zira e�er probleme dikkatle bakacak olursan�z, b�y�k baloncuklar�n, kendilerine kom�u k��k baloncuklardan bariz derecede daha b�y�k olud�unu g�rebilirsiniz. Yani b�y�k baloncuklardan birisini i�ine bir kez ad�m�n�z� att�n�z m�, tekrar daha k��k bir baloncu�un i�ine ge�mek i�in hemen hemen hi�bir �ans�n�z kalmayacakt�r. Art�k olan olmu�tur. Sistem bir �ncekinden gitgide daha b�y�k kutucuklara y�nelmeyi s�rd�rerek faz uzay�nda dolan�p duracakt�r. ��te �kinci yasa’n�n bize s�yledikleri bundan ibaret. Yoksa de�il mi?
Ger�ekte bu, a��klamaya �al��lan �eyin sadece yar�s�d�r. Bundan ba�ka bize, sistemin �u anki durumunu biliyorsak, gelecekte eri�ebilece�i en olas� durumunun bilebilece�imiz de bildirilmektedir. Ne var ki ayn� ak�l y�r�tmeyi ters y�nde kullanmaya �al��t��m�zda,tamamen yanl�� bir yan�t elde etmekteyiz. Kadehin masan�n k�y�s�nda durmakta oldu�unu varsayal�m.�u soruyu sorabiliriz: “Bu kadehin o konuma gelirken izledi�i en olas� yol acaba hangisidir?” E�er az �nce verdi�imiz ak�l y�r�tmeyi bu kez ters y�nde kullanacak olursan�z, izlenen en olas� yol hakk�nda �u kan�ya var�rs�n�z: Sistem, hal�n�n �zerindeki darmada��n�k bir halden ba�lad�,kendini toparlay�p hal�dan ayr�ld� ve bir b�t�n halinde masan�n �zerine ��kt�. Bunun do�ru bir a��klama olmayaca�� besbellidir. Do�ru a��klama, onu oraya birisinini getirip koymu� oldu�udur. Bu sebep ise ba�ka bir sebepten do�mu�tur. Bu b�yle s�rer gider. Uslamlama zinciri, ge�mi�te kalan gitgide daha d��k entropi halleri boyunca gerilere do�ru uzan�r. Entropinin ge�mi�e do�ru artmas� gerekti�ini ileri s�rebilirsiniz. Bu ileri s�r��n�z, g�zlemlerle taban tabana z�tt�r. Onun i�in entropi ge�mi�e gittik�e daha d��k de�erlere uzanmaktad�r.(s:61)
Gelece�e y�neldik�e, entropinin neden art��a ge�ti�i, gitgide geni�leyen kutucuklara do�ru s�r�p gideh bir hreket tarz�yla kolayca a��klanabilmektedir. Ge�mi�e doru neden azalmkat oludu� ise b�sb�t�n farkl� bir sorundur. Ge�mi�te onu d��k seviyede tutan bir �eyler olmu� olmal�d�r. Ge�mi�e do�ru y�neldik�e entropi d��er, d��er, d��er ve en sonunda B�y�k Patlama’ya ula��r�z.
B�y�k patlama s�ras�nda �ok ama �ok �zel bir �eyler olmu� olmal�d�r. Ancak bunun tam olarak ne oldu�u tart��maya a��k bir konudur. Bundan �nce ayn� fikirde olmad��m� belirtti�im,ama pek �ok inasan�n �zerinde �srarla durduklar� pop�ler bir kuram geni�leyen evren kuram�d�r. Bu kuram�n ileri s�rd�� fikre g�re,Evren’in b�y�k �l�ekte bu derecede d�zg�n bi�imli olmas�n�n sebebini, gel�mesini en erken evrelerinde aramak gereklidir. Evren’de, hen�z do�munun 10 �zeri -36.nc� saniyesinde iken, tam anlam�yla muazzam bir geni�lemenin meydana geldi�i san�lmaktad�r.
10 �zeri -33 cm (evrenin ilk d�nemi... 10 �zeri 60 kat geni�leyerek ... 10 �zeri 27 cm (evreni yakla��k b�y�kl��)
Ve Evren bu ilk evrelerinde nas�l g�r�n�rse g�r�ns�n, 10 �zeri 60 gibi dev bir oranda geni�ledi�i takdirde g�ze d�z bir yap�da g�r�nece�i y�n�nde bir kan� vard�r. S�z konusu kimselerin d�z yap�daki bir Evren’den ho�lanmalar�n�n bir nedeni budur.
Oysa g�r�nd�� kadar�yla, bu ak�l y�r�tme kendinden bekleneni verememektedir. rastgele tayin edilen b�ylesi ba�lang�� ko�ullar�nda, olsa olsa deh�et bir karma�a h�k�m s�recektir. B�yle bir karma�ay� da hangi oranda geni�letirseniz geni�letin, kar��l�k aynen s�r�p gidecektir. Hatta geni�ledik�e daha da berbat bir hal alacakt�r.(R.Penrose)

A Brief History of the Universe
The history of the Universe divides roughly into three regimes which reflect the status of our current understanding: Standard cosmology
Particle cosmology
Quantum cosmology

The standard cosmology is the most reliably elucidated epoch spanning the epoch from about one hundredth of a second after the Big Bang through to the present day. The standard model for the evolution of the Universe in this epoch have faced many stringent observational tests.
Particle cosmology builds a picture of the universe prior to this at temperature regimes which still lie within known physics. For example, high energy particle acclerators at CERN and Fermilab allow us to test physical models for processes which would occur only 0.00000000001 seconds after the Big Bang. This area of cosmology is more speculative, as it involves at least some extrapolation, and often faces intractable calculational difficulties. Many cosmologists argue that reasonable extrapolations can be made to times as early as a grand unification phase transition.
Quantum cosmology considers questions about the origin of the Universe itself. This endeavours to describe quantum processes at the earliest times that we can conceive of a classical space-time, that is, the Planck epoch at 0.0000000000000000000000000000000000000000001 seconds. Given that we as yet do not have a fully self-consistent theory of quantum gravity, this area of cosmology is more speculative.
Chronology of the Universe
The following diagram illustrates the main events occurring in the history of our Universe. The vertical time axis is not linear in order to show early events on a reasonable scale. The temperature rises as we go backwards in time towards the Big Bang and physical processes happen more rapidly. Many of the transitions and events may be unfamiliar to newcomers; we shall explain these in subsequent pages.

:)

lionhead

8 Eyl�l 2006 13:01

Sokrates Platon Aristo
“Bo�luk” ve “Doluluk”
Bo�luk ve doluluk, atomu d��nmenin temellerini olu�turuyor. Descartes i�in Alexandre Koy re ��yle der: Yeni bilimin ve yeni matematiksel evrenbilimin ilkelerini a��k ve se�ik olarak form�le eden Galileleo de�il, Bruno de�il,ama Descartes oldu,Ama g�rece�imiz gibi,hedefi on ikiden vuramad� ve �zdek ve uzay� gereksiz bir bi�imde �zde�le�tirmesi yoluyla kendini 17. yy biliminin �n�ne koymu� oldu�u sorunlara do�ru bir ��z�m verme ara�lar�ndan yoksun b�rakt�.”(s:81)
“Atomlar�n b�l�nemezli�i” d��ncesinin kabul�, Tanr� konusun tart��man�n ortas�na getirdi. “Atomlar�n b�l�nemezli�i”,Descartes ile onun �ngiliz partizan� Henry Mora aras�nda ilgin� tart��malara yol a�m��t�. Descartes, evrende “bo�luk” olmad��n�,dolays�yla atomun da olmad��n� savunuyordu. Hem de Aristo’dan daha k�ktenci bir �ekilde. Descartes’e g�re bo�luk, yaln�z fiziksel olarak olanaks�z olmakla kalmaz,�z bak�m�ndan da olanaks�zd�r. Bo� uzay,e�er b�yle bir �ey varsa, bir varolan yokluk olacakt�r. Varolu�unu ileri s�renler,Demokritos,Lucretius ve izleyicileri yanl�� imgelemin ve kar��k d��nmenin kurbanlar�d�rlar. Yoklu�un hi�bir �zelli�inin ve dolays�yla hi�bir boyutunun olamayaca��n� anlamazlar. �ki cismi ay�ran on ayakl�k bo� uzaydan s�z etmek anlams�zd�r: e�er bo�luk olsayd�,hi�bir ayr�lma olmaz ve yokluk taraf�ndan ayr�lan cisimler de�me durumunda olurlard�. Ve e�er ayr�lma ve uzakl�k varsa,bu uzakl�k hi�bir �eyin de�il ama bir �eyin,e� deyi�le t�z ya da �zde�in,”ince” bir �zde�in,duyumsamad��m�z bir �zde�in,ama gene de a�a�lar� ve ta�lar� olu�turan “kaba” �zdek kadar olgusal ve “�zdeksel” bir �zde�in-�zdeksellikte derecelilik yoktur-uzunluk,geni�lik ya da derinli�idir. Ve bu �zde�in duyumsamamas� tam olarak d��nmek yerine imgelemeye al��mam�� insanlar�n bo� uzaydan s�z etmelerinin nedenidir. descartes b�ylece Giordano Bruno ve Keplerdin yapt�klar� gibi d�nyada ger�ekten bo� bir uzay yoktur ve d�nya-uzay her yerde “eter” ile doludur demekle yetinmez. �ok daha ileri gider ve ne olursa olsun “uzay” diye bir �eyin,onu “dolduran “�zdekten” ayr� bir �zelli�i oldu�unu yads�r. �zdek ve uzay �zde�tirler ve ancak soyutlama yoluyla ay�rt edilebilirler. Cisimler, uzayda de�ildirler;ama yaln�zca ba�ka cisimler aras�ndad�rlar;”doldurduklar�” uzay kendilerinden ayr� bir �ey de�ildir.
Uzay ya da i� yer ve bu uzayda kapsanan cisim d��ncemizde olman�n d��nda ayr� de�ildir. ��nk� uzay� olu�turan uzunluk,geni�lik ve derinlikte ayn� uzam ger�ekte cismi de olu�turur;ve aralar�ndaki ayr�m yaln�zca bir cisme onun �telendi�i her zaman onunla birlikte yer de�i�tirdi�ini d��nd��m�z tikel bir uzam y�klememizden ve uzaya �ylesine genel ve �ylesine bulan�k bir (uzam) y�klememizden olu�ur ki,belli bir uzaydan onu dolduran cisim uzakla�t�r�ld�ktan sonra o uzay�n uzan�m�n� da �teledi�imizi d��nmeyiz, ��nk� bize ayn� uzam ayn� b�y�kl�kte,ayn� betide oldu�u ve onu kendilerine g�re belirledi�imiz d��sal cisimler a��s�ndan konumunu de�i�tirmedi�i s�rece t�m zaman boyunca orada kal�yor g�r�n�r. Ama bu hi� ku�kusuz bir yan�lg�d�r. Ve, ..cismin do�as�n� olu�turan ayn� uzam�n uzay�n do�as�n� da olu�turdu�unu ve b�ylece ikisinin cinsin ya da t�r�n do�as�n�n bireyin do�as�ndan ayr� olmas�ndan ba�ka herhangi bir yolda ayr� olmad�klar�n� kabul etmek kolay olacakt�r. Ger�ekten de herhangi bir verili cismi t�m duyulur niteliklerinden s�y�rabilir ve yoksun b�rakabiliriz ve .. ona ili�kin ger�ek ideam�z�n yaln�zca onun uzunluk,geni�lik ve derinlikte uzaml� bir t�z oldu�unu se�ik olarak alg�lamam�zdan olu�tu�unu bulaca��z. Ama tam bu (uzaml� t�z) yaln�zca cisimlerle dolu olan uzaya de�il,ama ayr�ca bo�luk denilen uzaya ili�kin ideam�zda da kapsan�r. (A.Koyre, Kapal� D�nyadan A��k Evrene,s:82-84…) Descartes’e g�re evren, birbirlerinden tam olarak ayr�lm�� b�t�nlerin ili�kisiz bir kalabal�� de�ildir. Bir birlikler ki onda- t�pk� Giordano Bruno’un evreninde oldu�u gibi ( ne yaz�k ki Descartes Bruno’un terminolojisini kullanmaz)- sonsuz bir say�da alt g�d�ml� ve kendi aralar�nda ba��nt�l� dizgeler vard�r,�rne�in G�ne� ve gezegenleri ile birlikte bizim dizgemiz gibi ve onda s�n�rs�z uzayda birbirleri ile birle�en ve birbirlerini s�n�rlayan her yerde �zde� ola�an�st� b�y�k �zdek burga�lar� bulunur. ��yle der: “ G�ky�z�n�n �zde�inin yery�z�n�n �zde�inden ayr� olmad��n� ��karsamak kolayd�r;ve genel olarak,d�nyalar sonsuz olsalar bile,bir ve ayn� �zdekten olu�mamalar� olanaks�zd�r ve dolays�yla bir�ok de�il ama ancak bir olabilirler: ��nk� a��k�a anlar�z ki do�an�n b�t�n�n� olu�turan bu �zdek,uzaml� bir t�z olmakla,daha �imdiden i�inde bu ba�ka d�nyalar�n olmas� gereken t�m imgesel uzaylar� tam olarak kapl�yor olmal�d�r, ve kendimizde herhangi bir ba�ka �zdek ide as� bulamay�z.” D�nyan�n sonsuzlu�u b�ylece ku�kunun �tesinde ve tart��man�n �tesinde do�rulanm�� g�r�n�r. Gene de ger�ekte, Descartes hi� bir zaman onu ileri s�rmez. Kendisinden iki y�z y�l �nceki Cusal� Nicholas gibi “sonsuz” terimini yaln�zca Tanr�ya y�kler. Tanr� sonsuzdur. D�nya yaln�zca belirsizdir.(Kapal� D�nyadan Sonsuz Evrene,s:85) Tanr� ve Bo�luk Henry Mora, �stad�n�n sonsuz kavram�n� a��klamak i�in Tanr�n�n sonlu olmas� gerekti�i sonucunu ��kar�yor. ��yle diyor: “Bana gelince,tanr�n�n yaln�zca ve yaln�zca her yerde bulundu�u ve d�nyan�n b�t�n d�zene�ini oldu�u gibi tekil par�ac�klar�n� da i�eriden kaplad�� i�in kendi tarz�nda uzaml� oldu�unun a��k oldu�una inan�yorum. Ger�ekten de,e�er evrenin �zde�ine hemen hemen en yak�n tarzda dokunmasayd� ya da en az�ndan belli bir zamanda ona dokunmasayd�,bir kez iletti�i ve size (Descartes’I kast ediyor) g�re �imdi bile iletmekte oldu�u devimi (hareketi) �zde�e nas�l iletebilirdi? E�er her yerde bulunmasayd� ve t�m uzaylar� kaplamasayd�,bunu hi� ku�kusuz hi� bir zaman yapamazd�. �yleyse Tanr� bu tarzda uzar ve geni�ler ve �yleyse uzaml� bir �eydir.”(s:90) Tanr� ni�in bir kapta bulunan t�m maddeyi,kab�n duvarlar� bir araya gelmeksizin yok etmeyi ni�in ba�aramas�n? Descartes ,bu soruya “bo� uzay’a boyutlar verme hatas�n� i�ledi�imizi s�yleyerek yan�t verir. Henry Morebu konuda ku�kuludur”Kab�n duvarlar�n�n onlar�n d��ndaki maddenin bas�nca taraf�ndan bir araya getirilmesi hi� ku�kusuz olanakl�d�r. Ama bu olursa mant�ksal bir zorunluluktan de�il, ama do�al bir zorunluluktan olacakt�r. Dahas�, bu bo� uzay mutlak olarak bo� olmayacakt�r,��nk� Tanr�n�n uzam� taraf�ndan doldurulmas� s�recektir. Yaln�zca maddeden,daha do�ru bir deyi�le,cisimden bo� olacakt�r.” Atomlar�n varl��n� kabul etmek,Tanr�n�n her �eye yeten g�c�n�n s�n�rlanmas� anlam�na m� gelir? Mora, bu konuda �stad�na kar�� kar:” atomlar�n b�l�nemezli�i herhangi bir yarat�lm�� g�� taraf�ndan b�l�nemezlikleri demektir;ve bu Tanr�n�n kendisinin,e�er isteseydi yapabilece�i gibi,onlar� b�lme g�c� ile b�t�n�yle ba�da�abilir bir �eydir. Yapm�� olabilece�i ama yapmad��,giderek yapabilece�i ama yapmad�� pek �ok �ey vard�r. Ger�ekten de e�er Tanr� her �eye g�c� yeterli�ini mutlak konumu i�inde saklamak isteseydi,ne olursa olsun hi�bir zaman maddeyi yaratmayabilirdi;��nk� madde her zaman kendileri b�l�nebilir olan par�ac�klara b�l�nebilir oldu�u i�in,a��kt�r ki Tanr� hi�bir zaman bu b�l�nmeyi sonuna getirmeyi ba�aramayacak ve her zaman her �eye g�c� yeterli�inden ka�an bir �ey olacakt�r. Henry More,a��kt�r ki hakl�d�r ve Descartes kendisinin Tanr�n�n her �eye g�c� yeterli�inde diretmesine ve giderek bu g�c�n mant��n ve matemati�in kurallar�na g�re bile s�n�rlanm�� oldu�unu reddetmesine kar��n,tanr�n�n yapamayaca�� pek �ok �eyin oldu�unu bildirmekten ka��namaz,��nk� ya onlar� yapmak bir eksiksizlik olacak,bir eksiksizlik belirtecek (�rne�in Tanr� yalan s�yleyemez ve aldatamaz gibi) ya da anlams�z olacakt�r. Tam bu nedenle diye ileri s�rer Descartes,tanr� bile bir bo�luk ya da bir atom yapamaz. Hi� ku�kusuz,Descartes’e g�re Tanr� b�t�n�yle ba�ka bir evren yaratabilir ve iki kere ikiyi d�rde de�il ama be�e e�it yapabilirdi. �te yandan, e�it �l��de do�rudur ki bunu yapmam��t�r ve bu d�nyada Tanr� bile iki kere ikiyi d�rtten ba�ka bir �eye e�it yapamaz. Kar�� k��lar�n�n genel e�iliminden a��kt�r ki, Platonist,daha do�rusu Yeni-pl�tonca More, Yunan atomcu gelene�inden derin bir bi�imde etkilenmi�tir ve en erkan �al��malar�ndan birinin Democritus Platonissans.. gibi anlaml� bir ba�l�k ta��mas� olgusu kar��s�nda bu �a��rt�c� de�ildir. Uzaydaki �eyler,yaln�zca birbirlerine g�reli olarak de�il, ama uzayda hareket ederler ve birbirlerine kar�� direnmelerini ve birbirlerini “yerlerinden” d��lamalar�n� sa�layan �zel ve �zg�n bir nitelik ya da kuvvet-i�ine i�lenemezlik- dolays�yla uzay kaplarlar. Bunlar,kabaca Demokritos’un kavramlar�d�r ve bu durum Henry more’un Deskartes’a kar�� k��lar� ve 17.yy’da atomculu�un ba�l�ca temsilcisi olan Gassendi’nin kar�� k��lar� aras�ndaki dikkate de�er benzerli�i a��klar. Gene de Henry More, hi�bir bi�imde kat�ks�z bir Demokritos�u de�ildir. Varl�� zde�e indirgemez. Ve onun uzay� Lucretius’un sonsuz bo�lu�u de�ildir: doludur ve Bruno’un sonsuz uzay� gibi “eter” ile dolu de�ildir. Tanr� ile doludur ve birazdan daha a��k�a g�rece�imiz gibi belli bir anlamda Tanr�n�n kendisidir.”(A.Koyre,Kapal� D�nyadan Sonsuz Evrene, s:90-92) Bu b�l�mde �nce Anadolu tarihinden Hat tilerden,Hititlerden,Helenlerden s�z edece�im.�ay�n�'nden,G�beklitepe'den,�atalh�y�k'ten,Hasankeyf'ten,topra��n alt�nda kurtar�lmay� bekleyen h�y�klerimizden/�renlerimizden s�z edece�im. Sonra eski Yunan (Helen) d��nce ve bilimini ele alaca��m. Anadolu,nas�l olup da bir dizi uygarl��n "ana"s� olmu�tur? Bu topraklar�n tarihsel sihri nedir?Biz T�rkler,11. yy sonlar�na do�ru Anadolu'ya geldik. Ondan �nceki uygarl�klar�n miras��s� m�y�z,de�il miyiz? �atal h�y�k,G�bekli tepe,Efes,Sardes,S�rmele manast�r�,Kapadokya,Nemrut tanr�lar�,Aspendos, Bergama suna��..."bizim" mi? Bizimse,onlar� aya�a kald�rmakta neden istekli de�iliz? Anadolu’nun en eski uygarl�klar� ve bu uygarl�klar� yaratan halklar kimlerdir? Anadolu, ne zaman ve nas�l Helenle�mi�tir?T�rkler,1071'de Anadolu'ya girince burada oturan t�m halklar ka��p gitti mi? Anadolu, T�rklerin egemenli�ine nas�l girdi? T�rkiye’deki isimler (�sa,Eflatun,Ali,Mehmet,Meryem...) ve yer adlar� (bizzat Anadolu ad� gibi) y�zy�llarca neden korunmu�tur? ANADOLU'DA B�NLERCE YIL �NCES�NE YOLCULUK "T�rkler, Anadolu' ya Orta Asya' dan geldiler: ak�nlarla ve g��lerle. Ho�g�r�l� idareleriyle, b�y�k b�l�m� Hind-Avrupa k�kenli olan Anadolu halklar�n�n sevgisini kazand�lar. 1071 den ba�layarak T�rklerle yerli halklar kayna�maya ba�lad�. "Bu suretle 900 y�l i�inde giderek �imdiki T�rkiye olu�tu. Demek oluyor ki bug�nk� T�rkler, Anadolu tarihinde ya�am�� b�t�n kavimlerin �ocuklar�d�r. T�rkler bu nedenle �lkelerindeki eski uygarl�klar� yaln�z kendi ulusal varl�klar� de�il ayn� zamanda b�t�n insanl��n ortak miras� olarak kabul etmektedirler."( Anadolu Uygarl�klar�, Ekrem Akurgal s: 227) “Akdeniz’e bir k�srak ba�� gibi uzanan bu memleket”(N. Hikmet), hen�z “bizim”olmadan �nce de”insanlar�n” ya�ad�� bir memleketti. �nsanl�k tarihinde �ok �nemli bir yer tuttu ve bir �ok uygarl��n be�i�i oldu. Sir William Ramsay, �lkenin jeolojik �zellikleri bilinince, Anadolu yar�madas�n� “y�ksek korkuluklu bir k�pr�ye” benzetmi�ti . Kimisi de gemi ba�lamaya elveri�li “koca bir mendirek” gibi g�rm�� Anadolu’yu. Bir uygarl�klar mozai�inin topraklar� Anadolu. Topra�� kazd�k�a yeni uygarl�klar bulunan bir hazine gibi. Bu "mozaik" terimi, �rk�� ve k�kten dinci baz� insanlar�n rahats�z oldu�u bir terim. Acaba buna hakk�m�z var m�? A��k�a s�ylemekte yarar var: d�� g�c�m�z ve d��nce g�c�m�z zay�flat�lm��. Ya tarihimize, k�lt�r�m�ze, ya�ad��m�z bu topraklara ilgisiz; ya da son derece kendini be�enmi� bir Orta Asya g��ebeli�inin “at, avrat, silah” edebiyat� ile kendimizi avutuyoruz. T�m tarihi, �st�n bir T�rkl�k vurgusuyla yaz�nca b�y�k oldu�umuzu, olaca��m�z� san�yoruz. Her iki u� durumda da T�rkiye, kendi kendini yiyip bitiriyor. Daha do�rusu, onlar T�rkiye’yi yiyip bitiriyor. T�rkler, Anadolu’ya 11. y�zy�lda (1071 y�l�nda) girdiler. Baz�lar�, 1071 y�l�ndan �nce buralarda kimsenin ya�amad��n� san�r! Ya da ya�ayanlar� insan kabilinden g�rmez. Bu topraklarda halen ya�ayan insanlar�n k�lt�rel olu�umunda Orta Asya g��ebe k�lt�r�n�n yan� s�ra, �slam k�lt�r� ve bir de �ok �nemlisi bu topraklar�n binlerce y�l �ncesinden ba�r�nda ta��d�klar� etkili olmu�tur. Biz kimiz? sorusunu "Biz, Orta Asya’dan geldik; vurduk, k�rd�k, Osmanl� �mparatorlu�unu kurduk, sonra da T�rkiye Cumhuriyetini kurduk." bundan �ncesi, bunlar�n �evresi bizi ilgilendirmez” diyebilir misiniz? D�nyan�n En Eski K�yleri Tarih, ��. 12 bin-18 bin aras�. �nce toplu ya�ama bi�imini, avc�l��, avc�l�k i�in kesici ta�lar� ve bitkilerden yararlanmay� bulmu�lar: Van, Ad�yaman, Antalya gibi y�relerde. Bir de biraz korku, biraz korunma amac�yla olsa gerek yabani hayvanlar�, ana tanr��a simgesini resmetmi�ler ma�ara duvarlar�na. D�nyan�n en eski �� k�y k�lt�r�, Yeni Ta��a��' nda (��. 8000-5500), burada geli�ti: �ay �n�, Hac�lar ve �atal h�y�k (Konya yak�nlar�-�umra il�esi).. Bu ne demek biliyor musunuz? Topra��n g�c�ne tan�k olundu�unun, bu�day�, arpay�, mercime�i, yulaf� tar�ma al�p kendilerine ev yapmak, yaban�l hayvanlar� evcille�tirmek demek. Topra�� pi�irmek, do�al boyalarla onlar� s�sleme demek. �atal h�y�k bulan (1951) ve ilk kazan(1963), �ngiliz arkeolog James Mellaart ‘t�r. 1963'te ara verilen kaz� 1993'te yeniden ba�lat�ld�. Prof Hodder �atal h�y�k ’� anlat�yor: “ Halk, devletsiz, lidersiz ve herhangi bir merkezi idare olmaks�z�n bir arada ya�amay� ba�arm��. Kap�s�z evlerine �at�daki deliklerden girip �l�lerini evlerinin zeminine g�mm�� bu insanlar. Ortak tap�naklar� hi� olmam��. Bunlar da �atalh�y�k’� arkeologlar�n g�z�nde ilgin� k�l�yor. �atalh�y�k’�n ay�r�c� �zelli�i �ok daha b�y�k bir alana yay�lm�� olmas� ve karma��k ve ayr�nt�l� yerle�im yap�s�. Ayr�ca sembolizm, rit�el ve sanatta bu kadar ayr�nt�y� bir araya toplayan ve evin i�ine kadar sokan ba�ka b�y�k merkez de yok. Kan�tlar, �atal h�y�kte tar�ma de�il hayvanc�l��a, ticarete ve sanayiye dayal� bir ekonominin varl��n� g�steriyor. Hasan Da��’ndan elde edilen cam ve Il�ca p�nar tuz yataklar�ndan sa�lanan tuzun hem kendi gereksinimleri i�in kullan�ld�� hem de �evre kentlere sat�ld��n� d��n�yoruz. 9 Bin Y�l �nceki Evler Kentte evler de�i�ik y�ksekliklerde ve biti�ik yap�lm��. Evlerin duvarlar� ker***ten ve a�a� k�nkleriyle g��lendirilmi�. Tek katl�, d�z daml� evlerin aras�nda yer yer avlular varsa da, sokak bulunmuyor. Evlere birbirlerinin damlar�ndan ge�ilerek ula��l�yor. Evler dikd�rtgen planl�.�o�unlukla bir b�y�k odayla biti�i�indeki bir iki k��k depodan (depo, kiler) olu�uyor. K��k odalara duvarlardaki deliklerden ge�iliyor. Odalarda oturmak i�in topraktan sekiler yap�lm��. ��eride ocaklar var, genellikle k�rm�z� boyal� olan oda duvarlar�nda ni�ler bulunuyor. �l�lerin bulundu�u odalar geometrik motifler, do�al ve simgesel resimler, av sahneleri, �l� g�mme k�lt�r�yle ilgili sahneler, ana tanr��a ve �e�itli hayvan kabartmalar�yla s�sl�. Her tabakada en az �� bin ev var. Bir varsay�ma g�re �atalh�y�k’�n erken evrelerinde evlere yer h�z as�ndaki kap�lardan giriliyordu ve evler ayr� in�a edilmi�ti. Daha sonra her �len ki�inin kendi evinde g�m�lmesi gelene�i nedeniyle bu evler ata mezarlar� haline geldi. y�llar ge�tik�e �l�p g�m�len atalar�n�n atalar�n say�s� artt� Her defas�nda insanlar, atalar�n�n mezarlar�na yer a��p kendilerine biti�ikte yeni odalar yapmak zorunda kald�. B�ylece kentte dola�acak sokak kalmad�. Sokak olmay�nca yerle biti�ik kap�lara gerek kalmad�. Evlere �at�dan girilip ��k�lmaya ba�land�. Baz� yap�larda zeminin alt�nda 70 iskelete bile rastlanm��. Sekilerin alt�na, a��k havada ��r�t�ld�� san�l�yor �l�lerin Dizleri karn�na �ekik durumda g�m�lm�� insan iskeletleri de bulunmu�. �l�lerin yan�na arma�an olarak erkekler i�in silahlar, kad�nlar i�in tak� ve s�s e�yas� konmu�. Bu yap�la�ma sonucu insanlar evlerine ba�kalar�n�n evlerinin �at�lar�ndan ge�mek zorunda kalm��lar. Hatta hayvanlar da! Zemine g�m�len �l�lerin artmas�yla kentte hareket etmek �ok zorla�m�� ve t�kanma noktas�na gelinmi�. ve belki de �ehir bu nedenle terkedilmi�. Evcil hayvan var m�? K�pe�in en alt katlardan beri ( �u ana dek 16 kat ortaya ��kar�ld�. Toplam 21 kat var; her katta en �ok 3 000 ev bulunuyor.) evcil oldu�u g�r�l�yor. Bulunan kemiklere g�re en �ok s��r eti yenmi�.; �b�r hayvanlar daha az avlan�lm��. �lk yerle�melerde yaln�zca avc�l�k ve toplay�c�l�kla ge�inen �atalh�y�k insan�, alt�nc� kattan sonra tar�ma ge�mi� ve ekmeklik bu�day, arpa ve bezelye gibi tah�l �e�itlerini yeti�tirmi�. S��r� da evcille�tirmi�ler ama avc�l�� da yo�un olarak s�rd�rm��ler. Madencilik var. Ayr�ca bulunan kuma� par�alar� dokumac�l��n en eski �rneklerinden biri olarak g�steriliyor. �anak ��mlek�ilik ve tahta oymac�l�kta �ok ileriler. Ele ge�en �anak ��mlek par�alar� �ok de�il. Basit bi�imli ve bezemesiz bir �ekilde imal edilmi�. Ta� ve kemik i��ili�i, sepet�ilik gibi sanat �r�nlerine de s�k�a rastlan�yor. �anak ��mlek bej ya da krem rengi a��k renk zemin �st�ne kahverengi, k�rm�z�ms� kahverengi, pembe ya da k�rm�z� bantlar aras�na yerle�tirilmi� geometrik ��elerle bezenmi�, �nce mat bir boya ile astarlanm��. �anak ��mle�in �ok erken �rneklerinin yap�ld��, s��r�n ilk kez evcille�tirildi�i ve metalin bulundu�u yer �atalh�y�k. Ama biz daha �ok d�nyan�n en eski duvar resimlerine sahip olmas�yla ilgileniyoruz. Bu kadar eski olmas�na ra�men i�inde en fazla sanat eseri bar�nd�ran antik merkez. Bu sanat eserleri 9 bin y�l �ncesinin d�nyas�n� ve o g�n�n insanlar�n�n d��nce yap�s�n� �ok iyi yans�t�yor. �� 6000 y�l�ndan kalma pek �ok duvar resmi yer al�yor. �lk freskler, ilk do�a resimleri ve portre �izimleri gibi bulgular, kaz�n�n de�erini iyice art�r�yor. Duvarlarda ayr�ca ko� ba�lar�, bo�a ba�lar�, leoparlar, bo�a do�uran tanr��a gibi kilden yap�lm�� kabartmalar da yer al�yor. Aletlerin �o�u obsidyen dedi�imiz do�al camdan yap�lm��. Ok ve m�zrak u�lar� �ok. �akmakta��ndan kaz�c�y� ve oraklar da yayg�n. �lk yerle�melerde aletler daha b�y�k. �st katlarda ise boyutlar�n�n k��ld�� g�r�l�yor. Cilal� ve s�rtme ta�tan baltalar�, ��tme ve perdah ta�lar�, havan elleri, tokmaklar �ok bol. Duvar resimleri, �l�m ve evlerine g�md�kleri atalar�yla ilgili. Resimlerin �o�u da g�m�n�n yap�ld�� evlerin duvarlar�nda. Resimlerin do�rudan �l�lerle ilgili oldu�u, evlerin di�er b�lgelerinde, f�r�nlar, yemek pi�irme alanlar� ve kazanlarda herhangi bir s�slemeye yer verilmemesinden de anla��l�yor. K�sacas� �atalh�y�k sanat�n �l�lerle �zel bir ba�lant�s� var. �atalh�y�k’e Ana Tanr��alar �atalh�y�k’te ana tanr��a fig�r�ne �ok s�k rastlan�yor. Bu durum kentte kad�nlar�n bir �ekilde egemen konumda olduklar� izlenimini veriyor. Sorunun yan�t� evlerde bulunan kemiklerin DNA analizi sonucunda belirlenecek. Kucakla�an bir tanr� �iftini, iki yan�nda leopar olan, kuca��nda �ocu�unu emziren ya da panter yavrular�n� tutan bir ana tanr��ay� temsil eden pek �ok heykel var. �atalh�y�k’te bulunmu� olan Ana tanr��a Kybele heykelci�i �� yakla��k 6000-5000'e tarihle�iyor. (H�rriyet, Tatil Eki, Ay ten G�rg�n�n Hodder’le r�portaj�, 22 A�ustos 1998) �atalh�y�k, bu d�nemde yery�z�n�n en parlak merkeziydi. Sonra uzun bir duraklama ge�irdi. (Akurgal s:XIII) �atalh�y�k’�,1993'ten bu yana Cambridge �niversitesinin arkeoloji b�l�m�nden Prof. Dr. Ian Hodder kaz�yor. �atalh�y�k, New York’taki D�nya An�tlar Vakf� taraf�ndan d�nyada korunmas� gereken en de�erli 30 tarihi miras aras�nda yer al�yor. Bu yerle�imde 10 bin insan�n ya�ad��n� s�yl�yor.Hodder’in kaz�s� “y�zy�l�n kaz�s�” olarak de�erlendiriliyor: ��kar�lan buluntular aras�nda cilalanm�� volkan cam�ndan yap�lm�� aynalar, k��k ka��klar, makyaj malzemesi ile dolu midye kabuklar�, bilezikler, demir ve kur�un bil yal� kolyeler bulunuyor. �atalh�y�k evlerinde sokak yok; evler, kutu gibi yanyana dizilmi�. �nsanlar, merdivenleri t�rmanarak tavandaki bir a��kl�ktan bas�k ve rahats�z evlerine giriyorlarm��. Ortalama 25 metrekare olan her evin bir oca�� varm��. Ayr�ca resimlerle s�slenmi� duvarlara ker***ten yap�lma s��r kafalar� as�l�ym��. Odalarda ilk�a� insan�n�n uyudu�u divanlar var. Kad�nlar, �ocuklar�yla birlikte b�y�k bir yatakta, erkek ise kenarda daha k��k bir yatakta uyuyordu. Yataklar�n hemen alt�nda ise insan kemikleri bulundu. “Yataklar, ayn� zamanda mezar g�revi de g�r�yordu” sonucuna var�yor Hodder. Ancak bu mezara konmadan �nce uzun bir t�ren yap�l�rd�. Bu pueblolarda �lenler, v�cutlar�n ��r�mesi ve akbabalar taraf�ndan yenmesi i�in �nce a��k bir alana b�rak�l�rd�. Daha sonra kalan kemikler de�i�ik renklere-toprak sar�s�, vermiyor, malakit, azurit-boyanarak yataklar�n alt�na g�m�l�rd�. Kafatas�na ise �zel bir ilgi g�setirliyordu. �lenin yak�nlar� kafay� g�vdeden ay�rd�ktan sonra �zerini bal��kla kaplayarak kaybettikleri ki�inin y�z�n modelle meye �al��rlard�. G�z �ukuruna da midye kabu�u veya de�erli bir ta� konurdu. B�t�n bu olgular dinsel resimlemede kar��m�za yeniden ��k�yor: �l�m ve yok olu�: Pen�elerinde insan kafalar�yla kanatlanm�� akbabalar. �nsanlar, �atalh�y�k evlerinde nas�l ya��yorlard�? Hodder, “�atalh�y�k’�n �ss�z ker*** evlerine girmek yeralt� d�nyas�na bir dal��a benziyor” diyor. Bu �ehirde ne bir kuyu, ne de bir reis evi var. �zel fonksiyonlar� olan elitleri, bir ba�kanlar� yok muydu acaba? Klaus Schmidt, lidersiz, anar�ik bir ev ya�am� d�zenine inanm�yor. (Om ar �zenir, Spiegel, 26/1998, Cumhuriyet Bilim Teknik s: 19, say�: 591) Yenilenme: Yay�lma ve Yabanc�la�ma S�reci K ��k Asya’n�n yazg�s�n� �izen, tarihini y�nlendiren g��lerle yenilikler nelerdi? Toplumsal kurumlar bu etkilere ne t�r tepkiler g�sterdi, nas�l uyum sa�lad�? Roma �maparatorlu�u’nun kurulu� y�llar�nda, Eyalet Valileri, sivil/askeri t�m y�netimin ba��yd�. Sosyalist e�ilimli �mparator Diocletian (�S: 284-305) iki hizmet s�n�f�n�n birbirinden ay�rd�. Askerlerin Senato(Politika)' ya girmesini, soylular�n asker olmas�n� yasaklad�; subaylar�n yeteneklerine uygun g�revlere atanmalar� kural�n� koydu. Roma vilayeti K��k Asya, �nce Do�u Roma’n�n sonra Bizans’�n anayurdu oldu. S�m�rge (vilayet) y�netimi, bu geli�meler sonunda, �mparatorlu�a d�n��t�. Yeni y�netim, askeri-sivil b�rokrasi, k�yl�lerle soylular ve H�ristiyan kilisesi aras�nda s�rekli de�i�en dengelerin yeni ba�ta kurulmas�na �al��t�. Bizans Hukukunun ilkeleri Roma’dan al�nm��t�. Bizansl�lar, baba soyuna dayal� Roma Hukuku’nu, H�ristiyanl�kla ba�da�t�rmaya, medeni hukukuna d�n��t�rmeye �al��t�lar. Egloga olarak bilinen hukuk reformuyla, Justinien’in idam ya da a��r para cezalar� yerine, burun, el, dil kesme, g�z da�lama gibi do�u k�kenli “insanc�l” cezalar getirildi. �mparator Diocletian zaman�nda birbirinden ayr�lan askeri m�lki s�n�flar Bizans �mparatorunun s�n�rs�z yetkileri alt�nda yeniden birle�tirildi. Ancak askerler ( cihet-i askeriye ), devlet i�inde ba�l�ca g�� oldu., bu ayr�cal��n� korudu. Askerlik �yle sayg�n bir ge�im kayna�� olmu�tu ki oca�a girebilmek i�in r��vet verenler g�r�l�rd�. Devleti korumakla g�revli g��l� ordunun yol a�t�� bunal�mlar ya�and�. Bizans T�rklerin fethine kadar askeri devlet olarak ya�ad�. Ba�kumandan �mparator, Kilisenin Ba��, Devletin de koruyucusu say�l�rd�. Siyasal yetkilerini kilise ile payla�mazd�. �mparatorlu�un do�u illerinde ya�ayan halk Tanr�-Kral y�netimine al��nd�. Bat� halklar� ise �mparator-Tanr� kavram�na pek yabanc� say�lmazd�. Bizansl�lar, h�k�mdarl��n tanr� vergisi bir emanet oldu�u fikrini Persler (Saman�ler)'den alm��., benimsemi�, geli�tirmi�lerdi. Metropolit ve kiliselerin b�y�k �o�unlu�u K��k Asya’da, Ege k�y�lar�nda in�a edilmi�ti. Bu b�lgedeki Ala�ehir, �zmir, Bergama, Akhisar, Ladik, Sart ve Efes kiliseleri “yediler ” olarak bilinir. Roma d�neminde, kilise �rg�tleniyor, k�y�lardan i�erlere do�ru yay�l�yordu. Devlet ile Kilise, birbirinin mal�na-m�lk�ne, yetkilerine sayg�l� olmak konusunda centilmenlik anla�mas� yapm��t�. �mparator, de�i�en g�� dengelilerine g�re, Senato taraf�ndan se�ilirken, Silahl� Kuvvetler, adaylarla se�im s�recini beliriyor, halk al�nan karar�, sonucu onayl�yordu. K�rsal kesimdeki tar�msal �retimin s�rd�r�lmesi, toprak vergilerinin toplanmas�, toprak sahipleri ar�snadaki dengenin korunmas�, askeri karakterdeki (T�marl� sipahi d�zenine benzeyen) Pronoia’n�n y�netilmesi, asker k�yl�lerle h�r k�yleler aras�ndaki ili�iklerin d�zenli tutulmas�, k�saca ekonominin y�netilmesi,�mparatorlu�un en b�y�k sorunu idi. ��nk� topra�� ve k�yl�y� y�neten g�� retimi, �retimi y�neten askerleri, askerleri y�neten ise politikay� beliriyordu. Kar��t olarak, politikac� da k�yl�y� denetlemek gere�ini duyuyordu. Yap�sal k�s�rd�ng� buydu. Bizans K�y (toprak) Kanununun amac�, terk edilmi�, n�fus yitirmi�, sahipsiz y�relerin yeniden yerle�meye a��l�p �enlendirilmesiydi. Yap�sal sorunlar�n benzerli�ini �imdilik bir yana b�raksak da, Osmanl�ca “namus” s�zc��n�n ‘Nomos’tan, “kanun” s�zc��n�n ise Kilise kural� anlam�ndaki Kanondan geldi�ini belirtmekle yetinelim. Devletin varl��, g�venli�i, gelece�i siyasete kat�lmayan k�yl� s�n�f�na dayan�yordu. Kentlerin geli�mesi, d�zenin korunmas� i�in tar�msal yap�n�n geli�tirilmesi g�revi devlete d��yordu. K��k tar�mc�lar�n b�y�klere kar�� korunmas�, bozulan dengelerin yeniden kurulmas�, silahl� kuvvetlerin, zaman zaman feodal beylere kar�� kullan�lmas�n� zorunlu k�l�yordu. Bizans imparatorlu�unun siyasi tarihi, devletin askeri g�c� ile toprakl� e�raf aras�nda s�r�p giden, bitip t�kenmez i� sava�lar olarak �zetlenebilir. �� politika, k��k �ift�iyi fazla g�cendirmeden, �retim alan�nda( topra�a ba�l�) tutmaya �al��m��t�r. Bizans'� u�ra�t�ran d�� g��lerle i� sorunlar �� ba�l�k alt�nda toplanabilir: 1. �talyan Kent Cumhuriyetleri (Venedik ve Ceneviz gibi), 2. G�ney (Balkan) Slavlar� ve Sava�lar� 3. Do�ulu Kom�ular: �ranl�lar, Araplar ve T�rkler. Bizans Ordusunun �ran’a kar�� zaferleri, Hicret (�S 630) y�llar�na rastl�yordu. Hz. Peygamber daha hayatta iken Bizans’�n tam denetleyemedi�i do�u vilayetleri Araplar�n eline ge�mi�, Halife �mer, �ran topraklar�na girmi�ti(�S 634). Bizans Ordusu, Yermuk’ta Arapa kuvvetlerine yenilince (636), Kud�s, M�s�r ve Diyin Araplara b�rak�ld�. Muaviye kuvvetleri, 663 y�l�nda K��k Asya’ya girdi, Kad�k�y’e kadar ilerledi. Muaviye’nin bir kumandan�, 670'te Kap� da� Yar�madas�’n� ve 674'te Smyrna’y� (�zmir) i�gal etti ve Bizans’� ku�att�. Fakat sonu� alamad�. Arap askerleri 678'de Kap� da� �ss�n� bo�alt�p �ekildiler. H�ristiyanl��n Kuzey ve Do�u k��k Asya’daki yay�lmas�, �slam’�n K��k Asya’ya girmesiyle rastla��yordu. Ancak Bat� b�lgelerinde ilerleyemeyen �slam, Monofizit ve Nestorian (Nasturi) inan�lar�n egemen oldu�u Do�u yaylalar�nda daha etkili oldu. Halife Osman �ld��nde (656), �slam Devleti Tarsus-Rize �izgisinin do�usuna egemen olmu�tu. Ayn� b�lge, K��k Asya’da Monofizit ve Nasturi inan�lar�n yay�ld�� s�n�rlar� g�stermektedir. monofizitler, Hz �sa’n�n hem insan hem Tanr�, Nasturiler ise iki ayr� varl��a sahip oldu�una inan�rlar. Yayg�n ya da resmi olmayan (Devlet Kilisesi’nin tutmad��) bu inan�lar�n do�u y�reliden do�ru yay�l�p k�k salmas�, Do�u b�lgesinin devlet denetimi d��nda kald��n�, siyasi ba��ms�zl��n� d��nd�r�yor. Halife Kuvvetleri, Do�u yaylalar�ndan sonra Ermenistan ile Lazistan’� (Kafkasya’y�) da kolayca fethettiler (�S- 717). Halifenin karde�i Mesleme, ayn� y�l karadan-denizden Bizans’� yeniden ku�att� �slam o Donanmas� “Grek Ate�i” (Manc�n�kla savrulan yang�n bombalar�) ile yak�l�nca, Araplar geri �ekilmek zorunda kald�. Bizansl�lar, s�r�p giden Arap bask�s�ndan �yle bunalm��t� ki,�mparator Nikeferos Phokas, sava�ta �lenlere �ehit payesi verilmesini emretti. �zetle T�rklerden �ok �nce Bizans, �s lam�n sava� g�c�yle yak�ndan tan��m�� bulunuyordu. �yle ki, Bizans’ta ya�anan tasvir k�rma(�konaklast) bunal�m�nda �slam etkisi bile aranm��t�r. Heykellerin burunlar�n�n k�r�lmas�, g�zlerinin oyulmas�, M�sl�man T�rklerden �nce ba�lam�� ba�naz bir tepkiydi. Bizans’�n kar��la�t�� siyasi/ekonomik sorunlar, gelenek�i tutucularla yenilik�ilerin kar�� cephelerde yer almas�na yol a�m��t�r. Bizansl� Prokus, �mparatora yazd�� mektupta �unlar� s�yl�yordu: Yeniliklere al��may� ��renemedim. Yeniliklerden korkuyorum; ��nk� de�i�me s�reci i�inde g�venli�in sa�lanabilece�ine inanm�yorum. Bizans Devleti’nin s�reklili�inde, yenilik�ilerle koruyucu g��lerin dengesi vard� ku�kusuz. Ancak, gelenek�ilerin olduk�a g��l� oldu�u da g�zlemlenmi�tir. E�itim: Bilim- Sanat- Felsefe ve Tarih Bilinci Bilim, sanat, felsefe birikimi K��k Asya’n�n e�itim/ k�lt�r hayat�n� nas�l etkiledi? Do�u-Bat� k�lt�r sentezleri nerelerde ger�ekle�ti, ne kadar s�rd�? K��k Asya’n�n uygarl��a ne gibi katk�lar� oldu? “Bat� uygarl��n�n ana kayna�� olarak bilinen Elen (Grek)'ler bilim, sanat ve felsefelerini Girit Adas�yla, Finike ile M�s�r’dan ald�lar K��k Asya k�y�lar�nda geli�tirdiler(diyor tarih�i Dur ant). Romal�larla Latinler ayn� ger�e�e “Do�udan gelen ��k” ad�n� vermi�lerdir. Elen k�lt�r�n� besleyen Miken de Asya k�kenli Girit’ten (Minos’tan) geliyordu. Mitolojiye kulak vermek gerekir. Girit ser�venleri, Troya sava�lar�, Amazon s�ylenceleri tarih�ilerce do�ruland�. Mitoloji, tek do�ru yorum olmasa bile, tarihi baz� ger�ekleri sakl�yordu-sinesinde. K��k Asya k�y�lar�na yerle�en denizci Helenler, yeni k�lt�n varl�klar� ile kar��la�t�lar, tan��t�lar; Do�u-bat� ya da Asya-Avrupa �eki�mesi ba�latt�lar. Tanr� Zeus, Finike (Do�u) Kral�n�n g�zel k�z� Evropa’y�, Girit Adas�’na (Bat�ya) ka��rm��t�. Avrupa k�tas�n�n ad� bu �yk�den gelir. Edebiyat ile mitolojide Homer, felsefede Herakleitos ile Tales, matematikte Pisagor, tarihte Herdotus, co�rafyada Strabon , t�pta Hipokrates, K��k Asya’n�n b�y�k �nc�leridir. “Her �ey sudan yap�lm��t�r/gelmi�tir” diyen Tales (�� 600 y�llar�)'in �nermesi belki yanl��t�; ama �abas� do�ruydu anlaml�yd�. ��nk� Tales, hayat� ya da d�nyay�, sa�duyuya ters d��en kuramsal bir genellemeyle a��klamaya �al��yordu. Asl�nda, bu t�r denemeler, akl�n s�ylencelerden kurtulma �abas�n�n �rnekleri, iki bin y�l sonra gelecek bilimi haber veriyordu. Marsiyas ile Apollon aras�ndaki fl�t-arp yar��mas� ya da �nl� “Midas’�n Kulaklar�” �yk�s�, Elen ruhu ile Frikya ruhunun K��k Asya’daki simgesel �at��mas�yd�. Tanr� Apollon bile, kar��t� Dyonisos gibi k��k Asya’da yarat�lm��t�. Tarih�i Muller’e g�re, ak�lc� gelenek, insanl��n yazg�s�n� Hz �sa’dan fazla etkilemi�tir. Do�u, olup bitenleri tanr�larla a��klarken; Bat� d�nyas� g��l� tanr�lara per gerek duymam��t�. D�nyadaki ilk planlanm�� kentlerden birisi olan Miletos’ta “ Her anla��lmayan olay tanr�lardan bilinirse, her �ey kutsalla��r, giderek konu�ulmaz, dokunulmaz olur. “ derlerdi. Milletli Anaksimander, �zerinde ya�ad��m�z yeryuvar�n bi�imi, yap�s�, canl�larla evrim �zerine, g�n�m�ze ula�mayan kitaplar yazm��; bilimsel kuramlara benzeyen g�zlemler yapm��; varsay�mlar �retmi�tir. G�ne� tutulmas�n� do�ru olarak a��klayan Anaxagoras, G�ne�’in-tanr� de�il-ate�ten bir kaya oldu�unu d��n�yordu. Tales’in sudan geldi�ini s�yledi�i D�nya, Anaksimander’e g�re ate� ya da enerji, S�kippus’a g�re atomlardan yap�lm��t�. tales, Homer’in sudan ��kard�� tanr�lar� de�il, suyun kendisini sorguluyordu. Bu �nemliydi. Yarat�c� tanr�lara gereksduymayan, yer vermeyen bu d�nya g�r�� “ateist” (tanr� bilmez) olarak tan�t�lm��t�r. Ancak, �o�u kutsal inan�lar da maddeci g�r��lerden do�mu�tur. soyut ve g�ncel tanr� arayan Kolofonlu Ksenofon, Homer’deki insan ile tanr� benzerli�ine kar�� km��, “tanr�lar� biz insanlar�n yaratt��m�z�” s�ylemek istemi�ti. Sak�z Adal� Pisagor, evrenin s�rlar�n� say�larda ar�yordu. Platon’a uzanan idealist felsefe okulu b�yle kurulmu�, matematik b�yle ba�lam��t�. Platonun (idea’lar) felsefesini ancak �zg�r bir ak�l kavrayabildi. Bilim tarih�ilerine g�re, �yanya filozoflar�, i�i-g�c�, sanat�, mesle�i olan, hayata ba�l� kimselerdi. Do�a felsefesi, iki bin y�l sonraki End�stri gibi, h�r d��nceli, pratik ki�ilerin eseriydi. “Bilim ile felsefenin �nko�ulu �zg�rl�kt�.” (Rusell, 1959) Onun yoklu�unu veya yetersizli�ini bundan sonra s�k s�k g�ndemde g�rece�iz. �iir ile s�z sanat� ise ger�ek d�� d��lerle doluydu. Herakleitos bu y�zden Homer’in k�rba�lanmas�n� �nermi�ti. “insan nedir, evrendeki yeri neresidir?” sorusunu soran filozoflar s�rg�ne g�nderilirdi. Bu y�zden filozoflar, evreni sorgulamak yerine, ona bir �ekid�zen veremeye �al��rlard�. Say�lar, d�nyay�, olup bitenleri anlamam�za ku�kusuz yard�m ediyordu ama her �ey say� m�yd�?.. Tarih, Herdotus ile ba�lad�. tarih yazan Herdotus, insanbilimin de babas� oldu: Toplum ve k�lt�r�n insan�, e�itimle yaratt�� ger�e�ini g�rd�. T�relerin, s�ylencelerin, kurumlar�n g�c�n� ke�fetti. Felsefecilerin arad�� ger�ek, insan� insan yapan d��nceler, inan�lar m�yd�? Platon’a g�re, en b�y�k tehlike, siyasi partiler, hizipler, partizanl�k de�il, kaos (karma�a/karga�a) idi. Kaosu, kozmosa (evrene ve d�zene) �eviren ak�ld�, insand�. Midillili Saphos sevginin �iirini yazarken, maddeci Pitermus “Her �ey para” diyordu. Herakleitos de�i�menin evrenselli�ini ve ka��n�lmazl��n� vurgulam��, diyalektik d��nce ile bilimsel mant��n temellerini atm��t�. H�ristiyanl�k inanc�n�n K��k Asya’ya egemen olmas�yla, bilim ile felsefe �nce yava�lad�, sonra duralad�, geriledi; Kilisenin denetimine girdi. H�ristiyanl��n egemen oldu�u ilk bin y�la, “karanl�k” �a�lar denmesinin gerek�esi buradad�r. �nan�lar, b�ylece �zg�r d��nceye egemen olmaya ba�lad�. Patrik 3. Leon’un ikon tasvirlerine kar�� kmas�, bu e�ilimin somut g�stergesidir. Putperestli�e d�nmeyelim derken yarat�c� sanat ile d��nce engellenmi�ti. Ayn� e�ilim zaman� gelince, �slam d��ncesinde de aynen g�recekti. Resim ile tasvir yasa��n�n kaynaklar�n� H�ristiyanl�kta bulmak m�mk�nd�r. Gelene�i ba�latanlar T�rkler de�ildi sanki. Bizans’ta �S 1045 y�l�nda kurulan Felsefe Okulu’nda, orta�a�lara son verip yeni�a�lar� a�an e�itim reformunun, �zg�r sanatlar�n tohumlar�na rastlan�r. Genel (temel) e�itim programlar�nda(��ler ile d�rtler): Gramer, hitabet, mant�k+ aritmetik, geometri, m�zik ve astronomi ye yer verildi. Biraz gecikmi� olmakla birlikte Bizans, �a�da� e�itim felsefesinin de temellerini atm��t�. Bu ilkler End�stri Devrimine de�in y�r�rl�kte kald�. Temel e�itimdeki, Okuma, Yazma ve Aritmetik ��l�s� h�l� y�r�rl�kte g�r�nm�yor mu? “(Boz kurt G�ven�, T�rk Kimli�i, s:70-77 ) Diller: Duygular ve D��nceler D�nyas� Hint-Avrupa dillerinin kayna�� nerededir, hangi dildir? Bu sorun’un K��k Asya k�lt�rleri a��s�ndan �nemi, buray� yurt edinecek T�rkler a��s�ndan anlam� nelerdir? ��, be� y�l �ncesine de�in, akademik tarih�iler Hint-Avrupa dillerinin kayna��n� Rus steplerinde buluyor, Avrupa dilleriyle, Fars�a ve Hint dillerinin benzerlik ili�kisini, Hazar Denizi �zerinden (kuzeyden) kurmaya �al��yorlard�. Teoriye g�re �ok zamanlar �nce bug�nk� Ukrayna ovalar�nda ya�ayan fakat ad� san� pek bilinmeyen bir Hint-Avrupa kavmi, Hindistan’� i�gal ederek Hint dillerini, Bat�ya g��erek Avrupa dilleri ailesin ba�latm��t�. Hint-Avrupa dili konu�an Firiklerin Balkanlardan geldikleri biliniyordu da, Hititlerin do�udan m� yoksa bat�dan m� geldiklerine, son y�llara de�in, karar verilemiyordu. Teoriyi tart��maya a�acak ikinci bir tez bulunmuyordu. Dil arkeologu Renfrew (1987), y�llar s�ren ara�t�rmalardan sonra, akla yak�n gelen yeni tezler att� ortaya: Hint-Avrupa dilleri, Rus ovalar�ndan de�il, K��k Asya’dan yay�lm��t� do�uya ve bat�ya. �a�da� dillerin ortak kayna�� K��k Asya idi. Neolitik (tar�m) devriminin yay�lmas� s�ras�nda, K��k Asyal� tar�mc�lar, konu�tuklar� dilleri de sabanlar�yla birlikte ta��y�p, Balkanlardan Avrupa’ya;�ran yaylas� �zerinden �ndis Vadisini’ne, Hindistan’a g�t�rm��lerdi. Ortak ata dil, yerel, y�resel, b�lgesel dillerle kar��p kayna�arak, Hint- Avrupa dilleri ailesini olu�turmu�tu. Bir Hint- Avrupa dili olan Hitit�e’nin hi�bir yerden ya da y�nden gelmesi gerekmiyordu; ��nk� Hititler �z be �z K��k Asya dillerini konu�uyordu. Bat� dilleriyle do�u dillerinin benzerlik ili�kisi de b�ylece kurulmu� oluyordu. aradan be� y�l ge�mi� olmas�na kar��n, Renfrew’n�n �nerisine kar�� kan ya da yank� veren olmad�. kabul g�rm�� olmal�. Tez do�ru ve ge�erli ise- ki �yle g�r�n�yor- Hititlerden Bizans’a K��k Asya’dan gelip ge�en b�t�n toplum ya da topluluklar�n, k�lt�rlerin b�y�k �o�unlu�u, ayn� dili de�ilse bile ayn� k�kten gelen dilleri konu�uyordu. Bu kural�n d��nda kalanlar Araplar ile T�rklerdir. Arap�a, hemitik (semi tik) karakterde Ortado�u dili, T�rk�e ise Al tay k�kenli Orta Asya dilidir. Ger�i, T�rk�e’nin �l� dil S�merciye benzerli�i �zerinde duranlar varsa da, sonu�lar� a��s�ndan �nemli de�ildir. Mezopotamya ile K��k Asya k�lt�rlerini yaratanlar, T�rk soyundan gelmedikleri gibi, k�lt�r tarihi a��s�ndan b�yle bir zorunluluk da yoktur. Ekrem Akurgal’�n �e�itli vesilelerle yineleyip an�msatt�� gibi, Hititler ku�kusuz T�rk de�ildi; ama biz T�rkler, biraz Hititli, biraz Frikyal�, biraz Lidyal�, Kapadokyal�y�z. K��k Asya'y� fetheden, yurt edinen T�rk boylar� ile T�rk (men)ler, Latince(Romaca veya Rumca), Ermenice, Elence, Fars�a (K�rmanca) vb Hint-Avrupa dillerinin konu�uldu�u �lkeler, toplumlarla �evrilmi� buldular kendilerini. �slam d�nyas�n�n evrensel dili say�lan Arap�a'y� da sayarsak, dil-k�lt�r miras� a��s�ndan, T�rk fatihler t�m�yle yabanc� bir d�nyay� fethedip yerle�mi�lerdi. Fars�a, Arap�a, Rumca( Latince ve Elence) konu�ulan bir anayurtta kendini kabul ettirmeye �al��an T�rklerin “barbarl��” (ya da Elence bilmezli�i) , bu od il farkl�l��ndan, �evreyle ileti�im kurmada kar��la�t�klar� �etin engellerden kaynaklan�yordu. Ger�i, Tarcan adl� bir merakl�n�n(!) Limni Adas�’nda bulundu�unu haber verdi�i proto-T�rk�e yaz�t, �� 500 y�llar�na tarihle�mi�; ama ya T�rk�e sinde ya alfabesinde ya da tarihle�mesinde bir yanl��l�k var gibi g�r�n�yor. T�rk�e, K��k Asya’n�n, Balkanlar�n ve Ortado�u’nun yeni evrensel dili (lingua Fransa’s� ) olurken, kendisine yabanc� b�t�n dillerin etkisi alt�nda kald�. De�i�ti, geli�ti, g�zelle�ti ama kimli�ini, ki�ili�ini yitirmedi. Yerel dillerden �d�n� ald�� gibi onlara bor� da verdi. Bug�n zararl�, yabanc� izlerden korumaya �al��t��m�z T�rk�e, T�rkle�en K��k Asya’n�n izlerini ta��d�� gibi, Anadolula�an T�rklerin uyum �abalar�n� da yans�tmaktad�r. Bug�nk� dilimiz, bin y�ll�k ge�mi�imizin belki de en g�venilir belle�i, belgeli�idir diyebiliriz. T�rkler �a�da� kimliklerini, k�lt�rel varl�klar�n� ta��yan dillerinde bulacaklard�r. �lerde, ayn� konuya d�nmek �zere. Ki�ilik Yap�lar�: D�nya G�r��leri K��k ya�lardaki e�itim s�reciyle kazand�� temel ki�ilik yap�s�, insan�n d�nyay� nas�l g�r�p alg�lad��n�, d�nya, hayat ve insanlar �zerindeki g�r�� ve d��ncelerini b�y�k �l��de belirler. Ba�ka bir deyi�le, insan�n ki�ilik yap�s� ile d�nya g�r��leri “k�lt�rleme” denen yayg�n e�itimi s�recinin sonucudur. �nsan e�itimle insan olur. Do�a, insan, zaman-mekan ve hayat konusundaki d��nceler, inan�lar, s�zler, insanlar�n ki�ilik yap�s� ile d�nya g�r��lerinin aynas�, yank�s�, yans�mas�d�r. Hititlerden Bizans’a uzanan yakla��k iki bin y�ll�k K��k Asya tarihinde, iki b�y�k e�ilim g�r�l�r: K�rsal y�relerde veya k�yl�l�kte k�lt�rel s�reklilik , k�y� kentlerde ise de�i�me . Kentlilik ile k�yl�l�k birbirine ba��ml� varl�k alanlar� olmakla birlikte, farkl� k�lt�rler veya ayn� b�t�n�n farkl� alt k�lt�rleridir. Bu y�zden kentliler ile k�yl�ler, farkl� ki�ilik yap�lar� ile d�nya g�r��lerine sahip olurlar. Kentlilik ile k�yl�l�k, K��k Asya’n�n, kara-k�y�, kuzey-g�ney, do�u-bat�, da�-ova, yerle�ik-g��ebe gelenekleri i�inde �arp�c� �e�itlilikler sergilemektedir. Hititlerin konu�tu�u sekiz dil, k�lt�rel �e�itlili�in tarihi bir (s: 79) s�reklilik oldu�unu d��nd�r�yor. �te yandan, k�lt�rel s�reklilik de�i�mezlik olmad�� gibi, de�i� me de kopukluk de�ildir. G�nl�k dildeki kar��t anlamlar�n� kar��n s�reklilikte de�i�me, de�i�mede s�reksizlik olabilir: s�rekli de�i�me ya da kesintiye u�ram�� s�reklilikten de s�z edilebilir. Braudel (1991) ile Paz�n (1985) savunduklar� gibi, k�sa s�reli tarihte de�i�me, uzun s�reli tarihlerde ise k�lt�rel s�reklilik egemen g�r�l�r. �rnek olarak, bu b�l�mde �zerinde durulmu� olan baz� y�netim sorunlar� g�n�m�zde de ge�erli de�il midir? Siyasal veya askeri devlet g��lerine kar�� direnen, varl��n� s�rd�rmeye �al��an, yayg�n bir k�yl�l�k (ren�perlik) ger�e�i (s�reklili�i vard�r. K��e yazar� �etin Altan, uzunca bir d�nem, bu direncin dayan�kl�l��ndan yak�n�p durmu�tu. Sosyolog M�beccel K�ray (1991) da, �lkemizin gelece�ini, k�yl�l�kten kurtulmada g�r�yordu. K�yl�n�n ki�ilik yap�s�, do�aya (topra�a) yak�n �al��ma ko�ullar�n�, Apollocu (dengeli) bir orta yolculu�u, devlet g��lerinin istedi�i, ald�� askerlik ve vergi y�klerini ta��may� gerektirir. K�yl�, her yerde, kendini d�nyan�n merkezine koyar. Asl�nda, yerk�renin tam merkezinde de�ilse bile, b�t�n k�yler, Nasreddin Hocan�n an�ran s�pas� gibi, yerk�re merkezinin tam �st�nde de�il midir? Ancak, ekip bi�mekle zengin olunamad�� i�in, k�yl�, gelecek y�l alaca�� bereketli �r�nden sonra zenginle�ece�ine inan�r, sab�rla beklemeyi ��renir. Mutluluk ise �b�r d�nyadaki cennetin �d�l�d�r. H�rsl� ya da g��l� olanlarla bekleyemeyenler kentlere g��erler. Kent k�kenli Devlet, k�ylere koydu�u askerlikle vergi y�k�ml�l�kleri ve kentleler tan�d�� ba��kl�klarla bu g�� adeta destekler. B�ylece sorunu ��zmek isterken yeni sorunlara yol a�ar. Askerli�i melek olarak se�en k�yl�ler, tarlada �al��p vergi �demekten kurtulduklar� gibi, siyasete at�larak g��l� ve varl�kl� olmak f�rsat�n� yakalar. k�lt�rel hareketlili�i simgeleyen k�yl� g��menler, kentlerdeki bitip t�kenmez geli�melerin yarat�c�s� olurdur. K�rsal k�y�n, kentsel Devlet hayat�na en b�y�k katk�s� taze insan g�c�d�r. kentte t�kenen insan varl�� k�yden g��enlerle beslenir, yenilenir. Bu ko�ullar alt�nda sava�, savunma hakk� oldu�u kadar, devletin yasalla�t�rd�� hayat tarz� ve felsefe olur. “Bar�� istersen sava�a haz�r ol” s�z� Roma’dan kalm��t�r. Bar�� i�inde uzun ya�amaktansa, zafer ve sava� i�in �lmek ye�lenmi� gibidir. Pa�al�k ninnileri ve giysileriyle sal�nan Alparslanlar, bir �ift �k�z�n gerisinde(s: 80) tarla s�rmektense, kahramanca sava��p �ehit olmay� se�er. K�ylerin s�reklili�i, k�yleri y�neten kentlerin bitip t�kenmeyen de�i�mesi b�yle sa�lan�r. Her de�i�me ya da yeni devlet, yeri kimlik �zde�im leri gerektirdi�i i�in, kentler s�rekli olarak yeni ki�ilikler, d�nya g�r��leri, varl�k simgeleri; k�saca kimlikler �retmi�; k�yl�ler ise k�yl�l��n koruyucu kanatlar�na s��nm��lard�r. K�sa �m�rl� devletlerin vatanda�� olmamdansa, kendi k�ylerinin efendisi olmay� se�mi�lerdir. K�y k�lt�rlerinin benzerli�i de �e�itlili�i de buradan kaynaklan�r. G�r�n�r benzerliklerin ard�nda her k�y�n kendine �zg� ki�ili�i, d�nya g�r��, tarih bilinci, kimli�i vard�r. T�relerin her �eyi me�ru (yasal) k�ld�� geleneksel k�yde, devletin s�rekli de�i�en yasalar� ge�erli olamam��t�r. K�rsal y�relerin s�reklili�i b�yle sa�lan�r. Kent insanlar�n�n d�nyas�, daha kar��k ya da karma��k g�r�n�r. �nce kentsoylu (soydan kentliler) ile sonradan kentlile�mi� (g�rm��) ayr�m� yap�l�r. kentliler, be�enmedikleri davran��lar� “k�yl�” diye k��mserler. Oysa hepsinin, herkesin dip k�keni k�yl�d�r. Deniz-da� ay�r�m�, kentler i�in de ge�erlidir. k�y� kentleri, d�nyaya daha a��k, �zg�r bir hayat� se�erken, yala-da� kentlerinde g��l� bir i� denetim egemendir. Suyun berisindekiler (ta�ral�lar) suyun �tesinden gelenleri heen tan�y�p elle�tirirler. Suyun berisindekiler, n�fus, toplum yap�s� ile d�nya g�r�� a��s�ndan, kasabal� yani ta�ral�d�rlar. G�rece, otoriter, otokratikt, hiyerar�ik (b�y��n� k��n� bilen) dindar, sava��, t�resine ba�l�, �an, �eref, namuslar�na d��k�n insanlard�r. B�y�k kentlerde b�t�n gelenekler, i� i�e de�ilse bile yanyana ya�arlar. K�yler ku�kusuz san�ld�� kadar tekd�ze de�ildir; ama kentlerde k�yl�n�n her t�rl�s� vard�r. Kentte ya�ar ama kendi k�y�n�n en iyisi oldu�u ile �v�n�r. Kentte olup bitenlere bak�l�rsa �ok da haks�z say�labilir mi? K��k Asya’n�n kara-yayla konumlu devletleri, otoriter, hiyerar�ik, sava�tan yana, Tanr�n�n cennet ile cehennem katlar�n� �st �ste koyan, d��ey d�nya g�r��n� simgelerken; Lidya, Likya, Karya ve Bergama gibi k�y� devletleri ise, akla-uzla�maya a��k, bar��, ho�g�r�l�, tanr�lar�n iyi/ k�t� g��lerini g�r�p de�erlendirebilen, demokratik yani �o�ulcu d�nya g�r��leri sergilemi�lerdir(Bean 1980). K��k Asya’n�n s�zl�-yaz�l� geleneklerinde, iki d�nya g�r�� bazen kar�� kar��ya gelip �at��m��lar; bazen imparatorluk y�netimi alt�nda yan yana veya i� i�e birlikte var olmu�lard�r. Kar��t kutuplar� y�netimleri alt�nda toplamaya �al��an Pers, �skender, Roma ve Bizans (s:81) imparatorluklar�, iki kutup aras�nda sal�n�p durmu�lard�r. Bu ikilemin sadece Do�u-Bat� kutupla�mas� olarak tan�mlanmas�, basitle�tirme olur. Do�u-Bat� kutupla�mas�, kent yerle�melerinin bat� k�y�lar�nda ve yak�nlar�nda, k�y ile k�y alt� k��k yerle�melerin ise da�l�k do�uda yer almas�ndan kaynaklanmaktad�r. Bu genel g�zlem, a�a��daki kutuda, K��k Asya folkloru ile mitolojisin iden se�ilmi� �yk�c�l�klerle �rneklenmektedir. (Bozkurt G�ven�, T�rk Kimli�i, Remzi Kitabevi s:77-82 )
bir baska catal h�yukte bulunutlar�nda �iddeet..

Saat: 14:39

�2005 - 2024, MsXLabs - MaviKaranl�k