Tanzimat ve Me�rutiyet d�neminde T�rk�e ile ilgili yap�lan �al��malar nelerdir?

Me�rutiyet d�nemi (Birinci ve �kinci Me�rutiyet) d�nemi T�rk�e

Osmanl� devletinin son d�nemlerinde ba�layan dil tart��malar�, ger�ekte y�zy�llard�r ya�anan bir sorunla T�rk ayd�nlar�n�n y�zle�mesidir. Osmanl� devletinde dil sorunu ilk defa en ciddi bi�imde, Kanun-� Esasi�nin haz�rlan��nda ve Heyet-i Mebusan�da (Birinci Meclis-i Mebusan) resmi makamlar�n g�ndemine gelmi�ti. Devletin b�nyesine yeni bir kurum olarak kat�lacak Heyet-i Mebusan, �lkenin de�i�ik y�relerinden gelecek mebuslardan olu�acakt�. �� k�taya yay�lm�� bulunan Memalik-i Devlet-i Osmaniye�nin farkl� uluslardan olu�an tebaas�n� temsil edecek bu mecliste farkl� dilleri konu�an insanlar�n bulunaca�� muhakkakt�. Farkl� dilleri konu�an mebuslar�n mecliste nas�l anla�aca��, yasama i�levini hangi dille yerine getirecekleri �nemli bir sorundu. Bu nedenle, Kanun-� Esasi haz�rlan�rken 18. ve 68. maddeler devletin diline ayr�ld�. Kanun-� Esasi�nin 18. maddesinde "Tebaa-i Osmaniyenin hidemat-� devlette istihdam olunmak i�in devletin lisan-� resmisi olan T�rk�eyi bilmeleri �artt�r." denilerek hem devletin resmi dilinin T�rk�e oldu�u belirtiliyor, hem de devlet kadrolar�nda g�rev alacak ki�ilere T�rk�e bilme �art� getiriliyordu. Heyet-i Mebusan�a kimlerin se�ilemeyece�i de 68. maddede s�ralan�rken "...salisen T�rk�e bilmeyen...mebus olamaz" denilmektedir (Kili 1982: 18). Bu maddenin son c�mlesi, d�rt y�l sonra yap�lacak se�imlerde mebus olabilmek i�in T�rk�e okumak ve yazmak �art� aranaca�� u c�mleyle belirtilir "D�rt seneden sonra icra olunacak intihaplarda mebus olmak i�in T�rk�e okumak ve m�mk�n mertebe yazmak dahi �art olacakt�r.".

Heyet-i Mebusan i�te bu ortamda a��l�r. Ancak, daha ilk g�nden dil sorunu bu defa farkl� bir boyutuyla ortaya ��kar. Osmanl� devletinin de�i�ik b�lgelerinden gelen mebuslar T�rk�e konu�maktad�r, ama her mebus kendi y�resinin a�z�yla hitap etmektedir. Konu�ulanlar anla��lamamakta, mebuslar birbirinin konu�mas�n� alaya almaktad�r. En zor durumda kalanlar da toplant� tutana��n� tutmakla g�revli katiplerdir. Katipler konu�ulanlar� anlayamad�klar� i�in Ahmet Midhat Efendi, mebuslar�n s�zlerini yaz� diline �evirerek tutanak tutmakla g�revlendirilir. Tart��malar�n �ok �iddetli ge�ti�i oturumlardan birinde mebuslar�n konu�malar�n� tutana�a ge�en Ahmet Midhat Efendi, bu zor i�e daha fazla dayanamayarak bay�l�r. Bunun �zerine toplant�ya ara verilir. �stanbul sokaklar�nda da durum farks�zd�r. �stanbul�da ya�ayan halk, �stanbul d��ndan gelen mebuslar�n konu�malar�yla; mebuslar da �stanbullular�n konu�malar�yla alay etmektedir. Devletin ileri gelenleri ilk defa b�ylesine bir dil sorunuyla kar�� kar��ya kalm��lard�r.

Heyet-i (Meclis-i) Mebusan��n kapat�lmas�ndan sonra sans�r�n uyguland�� stibdat d�nemi ba�lad�. Pek �ok konunun ele al�nmas� yasakland�� i�in y�netimin tehlikeli saymad�� dil ve alfabe konusu en fazla tart��lan konular oldu. Bas�nda daha �nce ve daha sonralar� �rne�i g�r�lmeyen ve g�r�lmeyecek olan tart��malar ba�lad�. Terc�man-� Hakikat, Ceride-i Havadis ve Vakit gazeteleri iki y�l s�resince bu konulardaki tart��malara yer verdi. Tart��maya kat�lanlar aras�nda Recaizade Ekrem�den Ahmet Mithat Efendiye, Hac� �brahim Efendiye kadar pek �ok ki�i bulunuyordu. Latin harflerinin al�nmas�na kar�� g�r��ler ileri s�recek olan Hac� �brahim Efendi, d��ncelerini Tarik gazetesindeki yaz�lar�yla dile getiriyordu. T�rk�enin sadele�mesi konusunda Arap�a ve Fars�a s�zlerin tasfiyesine kar�� kan Hac� �brahim Efendi �nl� "vav harfi" tart��mas�n�n ��kmas�na da yol a�m��t�. Tart��malara Sultan Abd�lhamit de kat�lm��t�, ancak Sultan Abd�lhamit�in d��ncesi farkl�yd�. Sultan Abd�lhamit, Arap�an�n resmi dil olmas�n� bile bir zamanlar teklif etmi�ti: "Arap�a g�zel lisand�r, ke�ke eskiden resmi dil Arap�a kabul olunsa idi. Hayrettin Pa�an�n sadrazaml�� zaman�nda Arap�an�n resmi dil olmas�n� ben teklif ettim. O zaman Sait Pa�a ba�katip idi, direndi. �Sonra T�rkl�k kalmaz� dedi. O da bo� laf idi. Neden kalmas�n ? Aksine Araplarla daha s�k� ba�lant� olurdu..."

Bu d�nemde yap�lan dil tart��malar� resmi yaz��ma dilinin sadele�tirilmesi, alfabenin d�zenlenmesi, T�rk�enin Arap�a ve Fars�a unsurlardan temizlenerek ba��ms�z bir dil durumuna getirilmesi konular�nda yo�unla�m��t�. Sadrazam Sait Pa�a, resmi yaz��ma dilinin yaln�z yazarlar�n tart��malar�yla d�zenlenemeyece�ini, bu konuda h�k�met�e gayret g�sterilmesi gerekti�ini �ne s�rerek uzun c�mlelerin k�salt�lmas�n�, gereksiz edat ve deyimlerin b�rak�lmas�n� buyurmu�tu.

Tart��malar s�ras�nda T�rk�ecileri su�layanlar, teknolojik geli�meyle elde edilen bulu�lara yeni ad vermek i�in dilin sadele�tirilmesini kabul etmiyorlar, yeni bulu�lara Avrupal�lar�n Yunanca veya Latinceden s�zler aktarmalar� gibi bizim de Arap�adan s�zler alabilece�imizi s�yl�yorlard�. Lastik Sait, �zellikle Hac� �brahim Efendinin dili dine pe�ke� �ekmesine ve "Arap�a olmadan diyanet olmaz" s�z�ne 12 Ramazan 1299 g�nl� Terc�man-� Hakikat gazetesinin 1115. say�s�nda ��yle kar��l�k veriyordu: "�slam dini bize Tanr�dan geldi... Hi� Arap�a bilmeyen Bo�nak ve Arnavutlar da M�sl�mand�r. Din ve iman denilen manevi keyfiyet, dil denilen �eyden tamamen ayr�d�r. D��mana g��slerini geren bunca M�sl�man �ocu�u Arap�a kuvvetiyle mi sava�t�lar ?".

Bu tart��malar i�erisinde dil konusunu ulusla�ma a��s�ndan ele alan ilk ayd�nlardan biri de Ahmet R�za�d�r. Ahmet R�za, bir ulusun varl�� ve devam�n�n, dilinin olu�mas�na ve ya�amas�na ba�l� oldu�u g�r��n� ileri s�rer. T�rklerin Arap�a ve Fars�a ��renmekten bilim ��renmeye vakit bulamad��n� da belirten Ahmet R�za, bu y�zden y�ksek okuldan diploma alarak ��kan pala b�y�k bir T�rk�n bilgisinin Avrupa�da on be� ya��ndaki bir �ocu�un bilgisi d�zeyinde olmad��n� s�yler.

J