Harizmi

(d. y. 780 - ö. y. 850),
tam adý EBU ABDULLAH MUHAMMED BÝN MUSA EL-HARÝZMÝ,
Arap matematikçi, astronom ve coðrafyacý. Matematiðin cebir dalma adýný veren yapýtýyla tanýnmýþtýr.

Yaþamý konusundaki bilgiler yetersiz ve karýþýktýr. Abbasi halifeleri Memun ve Mutasýný dönemlerinde Baðdat’ta yaþadýðý, Memun’un kütüphanesinde hafýz-ý kütüp olduðu bilinmektedir. Tarih-i TaberVdt Harizmi’nin adýnýn sonuna eklenen “el-Mecusî” ve “Kutrubullî” sözcükleri Mecusî (Zerdüþt) bir aileden geldiðini, Baðdat yakýnýnda, Dicle Irmaðýnýn batýsýnda bir yerde yaþadýðýný düþündürür. Doðum yerinin de bugünkü Özbekistan’da, Hive yakýnlarýnda olduðu kabul edilebilir.

• 16. yüzyýlýn ünlü matematikçisi Gerolamo Cardano’nun dünyanýn en büyük 12 düþünürü arasýnda saydýðý Harizmi bazý kaynaklara göre, Halife Memun’un Afganistan’a gönderdiði bir heyette yer aldý. Afganistan’ da ya da oradan gittiði Hindistan’da Hint matematiðiyle tanýþtý. 830’da Baðdat’a döndükten sonra kitap yazmakla uðraþtý. En önemli yapýtý olan Hisabul-Cebr ve’l-Mukabele (y. 825) 12. yüzyýlda Latinceye çevrilene deðin Batý’da özgün adýyla anýldý ve algebra terimine kaynaklýk etti. Doðu’da ve Batý’da yazýlmýþ ilk cebir kitabý sayýlan yapýt cebiri geometriden baðýmsýz ele almasý açýsýndan önemlidir.

Babil matematik geleneðinden baþlayarak Helenistik, Ýbrani ve Hint metinlerine dayanan yapýtta doðrusal ve iki bilinmeyenli denklemlerin aritmetik çözümüne, Eukleidesçi geometriye ve mirasýn belli oranlara göre daðýtýlmasý problemlerinin çözümüne iliþkin kurallar belirtilmiþtir. Kitabýn kolay kullanýlabilir olmasý da günümüze ulaþmasýna katkýda bulunmuþtur.

Harizmi’nin Hint matematiði ile ilgili yapýtýnýn özgün Arapçasý ele geçmemiþtir. Yapýt Algoritmi de numero îndorum (Harizmi’nin Hint Numaralama Sistemi Üzerine Yapýtý) adlý Latince çevirisinden ve gene Arapçasý bilinmeyen Liber alghorismi de practica arismetrice adlý Latince þerhinden bilinmektedir. Logaritma terimi de Latince çeviride Harizmi’nin “Algoritmi” biçiminde yer alan adýndan türemiþtir.

Harizmi Fî-Zîc adlý yapýtýnda astronomi çalýþmalarýna ve hazýrladýðý “zîc”lere (cetvel) yer verdi. (Biruni, daha sonra karþý çýkýlan bu zîcleri iki risalesinde savunmuþtur.) Ýbn Kýftî ve Ýbn Nedim’in sözünü ettiði, Arapça asýllarý kayýp olan ve çevirileri bulunmayan iki yapýtýndan Kitâbul-Amel bi’l Asturlab’da usturlabýn kullanýlýþýný, Kitâbü’l-Amel’il-Asturlab'da ise usturlabýn yapýlýþýný anlattý.

Ayrýca Halife Memun’un isteði üzerine Yer’in ve gökyüzünün haritalarýný içeren bir atlasýn hazýrlanmasýna katýldý. Bu atlasa Kitâbü’s-Sûreti’l-Arz ya da Kitâbur-Resmi r-Rub'ýl-Memur adý ile bir yapýt da ekledi. Yapýtýnda Afrika’daki Cebel el-Kamer’den çýkan 10 ýrmaðýn beþer beþer iki ayrý göle kavuþtuðunu, bu ýrmaklardan birinin kavuþtuðu gölden yeniden çýkýp kuzeye doðru ilerlediðini ve bir baþka göle döküldüðünü anlatan Harizmi, Nil’in Batý Afrika’dan ya da Cennet’ten deðil, bu gölden çýktýðýný belirten ilk kiþiydi. Bu görüþe bilim tarihinde Ptolemaios (Batlamyus)-Harizmi kuramý adý verilir.

Harizmi’nin kaynaklarda sözü edilen Kitabü’l-Ruhâme ve Tarih adlý yapýtlarý ele geçmemiþtir.

Abdullah bin Musa el-Harezmi
 

Harezmî, IX. yüzyýlda yaþayan ve cebir alanýnda ilk defa eser yazan Müslüman Türk bilginidir. Harezmî 780 yýlýnda Harezm’de doðdu. Daha sonra ilim öðrenmek amacýyla, kendi döneminin ilim merkezi olan Baðdat’a gitti. Abbasi Halifesi Me’mun, Baðdat’ta kurduðu kütüphanenin (Darülhikme) idaresini kendisine verince, matematik ve astronomi kaynaklarýný uzun süre inceleme imkaný bulmuþtur.
Baðdat’taki bilimler akademisi Darülhikme’de görev alan Harezmî, matematik, astronomi ve coðrafya alanýnda deðerli çalýþmalar yaptý.
Harezmî, ilk defa, birinci ve ikinci dereceden denklemleri analitik metotla; bir bilinmeyenli denklemleri de cebirsel ve geometrik metotlarla çözmenin kural ve yöntemlerini tespit etti. Matematikte ilk kez sýfýr rakamýný kullanan Harezmî, cebir bilimini metodik ve sistematik olarak ortaya koydu. Kendisinden önceki cebire ait konularý, yine ilk kez ‘cebir’ adý altýnda sistemleþtirdi.

Harezmî, matematik, astronomi ve coðrafya alanýnda çok sayýda eser yazdý. Yeryüzünün çapýna ait hesaplarýný Kitâbu Sûreti’l-Arz adlý kitabýnda topladý. Bu eserde, Nil Nehri’nin kaynaðýný açýklayan Harezmî, Batlamyus’un astronomik cetvellerini de düzeltti. Güneþ ve ay tutulmasýna dair incelemelerini topladýðý Zîcü’l-Harezmî adlý eserinde ise, astronomi için gerekli trigonometri bilgi ve cetvellerini de verdi. Harezmî, 850 yýlýnda Baðdat’ta vefat etti.

Horasan bölgesinde bulunan Harzem’de temel eðitimimini alan Harezmi, gençliðinin ilk yýllarýnda Baðdat’taki ileri bilim atmosferinin varlýðýný öðrenir. Ýlmi konulara doyumsuz denilebilecek seviyedeki bir aþkla baðlý olan Harezmi ilmi konularda çalýþma idealini gerçekleþtirmek için Baðdat’a gelir ve yerleþir. Devrinde bilginleri himayesi ile meþhur olan Abbasi halifesi Mem’un Harezmi’deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca onu kendisi tarafýndan Eski Mýsýr, Mezopotamya, Grek ve Eski Hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginleþtirilmiþ Baðdat Saray Kütüphanesi’nin idaresinde görevlendirilir. Daha sonra da Baðdat Saray Kütüphanesindeki yabancý eserlerin tercümesini yapmak amacýyla kurulan bir tercüme akademisi olan Beyt’ül Hikme’de görevlendirilir. Böylece Harezmi, Baðdat’ta inceleme ve araþtýrma yapabilmek için gerekli bütün maddi ve manevi imkanlara kavuþur. Burada hayata ait bütün endiþelerden uzak olarak matematik ve astronomi ile ilgili araþtýrmalarýna baþlar.
Baðdat bilim atmosferi içerisinde kýsa zamanda üne kavuþan Harezmi, Þam’da bulunan Kasiyun Rasathanesi’nde çalýþan bilim heyetinde ve yerkürenin bir derecelik meridyen yayý uzunluðunu ölçmek için Sincar Ovasýna giden bilim heyetinde bulunduðu gibi Hint matematiðini incelemek için Afganistan üzerinden Hindistan’a giden bilim heyetine baþkanlýk da etmiþtir.

Harezmi’nin latinceye çevrilen eserlerinden olan ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli ve iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin çözümlerini inceleyen El-Kitab ‘ul Muhtasar fi’l Hesab’il cebri ve ‘l Mukabele adlý eseri þu cümleyle baþlar :
“Algoritmi þöyle diyor: Rabbimiz ve koruyucumuz olan Allah ‘a hamd ve senalar olsun”

Bugünkü bilgisayar bilimi ve dijital elektroniðin temeli olan 2′lik(binary) sayý sistemini ve 0(sýfýrý) bulmuþtur.

Cebir sözcüðü de Harezmi’nin “El’Kitab’ül-Muhtasar fi Hýsab’il Cebri ve’l-Mukabele” (Cebir ve Denklem Hesabý Üzerine Özet Kitap) adlý eserinden gelmektedir. Bu eser ayný zamanda doðu ve batýnýn ilk müstakil cebir kitabý olma özelliðini taþýmaktadýr.

Matematik alanýndaki çalýþmalarý cebirin temelini oluþturmuþtur. Bir dönem bulunduðu Hindistan’da sayýlarý ifade etmek için harfler ya da heceler yerine basamaklý sayý sisteminin (bkz. onluk sistem) kullanýldýðýný saptamýþtýr. Harezmi’nin bu konuda yazdýðý kitabýn Algoritmi de numero Indorum adýyla Latince’ye tercüme edilmesi sonucu, sembollerden oluþan bu sistem ve sýfýr 12. yüzyýlda batý dünyasýna sunulmuþtur. Hesab-ül Cebir vel-Mukabele adlý kitabý, matematik tarihinde birinci ve ikinci dereceden denklemlerin sistematik çözümlerinin yer aldýðý ilk eserdir. Bu nedenle Harezmî (Diophantus ile birlikte) “cebirin babasý” olarak da bilinir. Ýngilizce’deki “algebra” ve bunun Türkçe’deki karþýlýðý olan “cebir” sözcüðü, Harezmî’nin kitabýndaki ikinci dereceden denklemleri çözme yöntemlerinden biri olan “el-cebr”den gelmektedir. Algoritma (Ýng. “algorithm”) sözcüðü de Harezmî’nin Latince karþýlýðý olan “Algoritmi”den türemiþtir ve yine Ýspanyolca’daki basamak anlamýna gelen “guarismo” kelimesi Harezmî’den gelmektedir.

Abdullah bin Musa el-Harezmi (Abdullah bin Musa el-Harezmi Hakkýnda)
 

Harezmi

Sýfýrý ilk kullanan ve bilinmeyen yerine kullanýlan “X- Arapça (þey)” ifadesinin mucidi El- Harezmi M.S.780-850 yýllarý arasýnda yaþamýþtýr. Descartes dönemine kadar bilim dünyasýný en çok etki altýnda býrakan ve Avrupalý matematikçilerin çalýþmalarýndan en çok yararlandýðý bilim adamý konumunda bulunuyordu. Cebir ve trigonometri onun kurduðu alanlar olarak kabul edilir. Matematik, astronomi ve birçok alanda yazdýðý kitaplarý aþaðýdaki gibidir;

• El- Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesab’il Cebri ve’l Mukabele
• Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind
• El-Mesahat
• Zîc-ul Harezmî
• Kitab al-Amal bi’l Usturlab
• Kitab’ul Ruhname
• Kitab surat al-arz
• Kitab’ul Tarih