Özne
Cümlede, yüklemin bildirdiği eylemi ya da yargıyı gerçekleştiren ve üstlenen öğe özne adını alır. Özne bir kişi ya da birkaç kişiden oluşuyorsa yükleme “Kim? Kimler?” soruları; kişi dışında bir varlık, nesne ya da kavram ise yükleme “Ne? Neler?” soruları yöneltilir.
Örnek : - Yazar, bu romanda sıradan bir olayı anlatıyor. (Anlatan kim? Yazar)
Özne Yüklem
Seni de ansızın yakalar bir gün ölüm. (Yakalayan ne? Ölüm)
Yüklem Özne
İki Çeşit Özne Vardır:
¨ Gerçek Özne
Yüklemde bildirilen eylemi ve yargıyı yapan, yerine getiren veya üstlenen varlık ve nesnedir.
Örnek: - Divan edebiyatında işlenen konular, genellikle soyuttur. (Soyut olan ne?)
- Hiçbir şair, hiçbir hikayeci yalnız bugün için yazmaz. (Yazmayan kim?)
¨ Sözde Özne
Yüklemde bildirilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden etkilenen kişi, varlık ya da kavramlardır. Başka bir deyişle gerçek öznenin olmadığı cümlelerde asıl görevi, nesne olan sözcük sözde özne görevi üstlenir.
Örnek: - Yeni öğretmenler, Doğu Anadolu’ya atanmış. (Atayan kim? Yok) (Atanan kim?)
- Yerler, çok iyi temizlenmiş. (Temizleyen kim? Belli değil?) (temizlenen ne?)
UYARI: Sözde özne, yalnızca yükleminde bir eylemin bulunduğu eylem cümlelerinde yer alır. Ad cümlelerindeki özne, daima gerçek öznedir.
Örnek: - Kültür mirasına sahip çıkmak, bilinçli bir tavırdır.
Öznenin Özellikleri
Bütün ad ve ad soylu sözcükler, cümle içinde özne görevinde bulunabilir. Örnek: - Bağışlayın beni arkadaşlar. (Ad, özne durumunda)
- Ben, gül yanaklı bir çocuğa benzerim. (Zamir özne durumunda)
- Tembeller başarılı olamaz. (Adlaşmış sıfat, özne durumunda)
- Gece, bir tül gibi şehre iniyor. (Zarf özne durumunda)
- Gibi, sözcükler ve kavramlar arasında benzetme ilgisi kurar. (Edat, özne)
- Fakat, karşıt yargıları bağlar. (Bağlaç özne durumunda)
- Ey, seslenme anlamı taşır. (Ünlem, özne durumunda)
Ad ve sıfat tamlamaları, deyimler ve ikilemeler özne olabilir. Örnek: - Sanatçının yaratıcılığı, sezgi ve duygu gücüne bağlıdır. (Ad tamlaması özne durumunda)
- Kimi şair ve yazarlar, düşüncelerinin kolayca anlaşılmasını istemezler. (Sıfat tamlaması, özne durumunda)
- Pot kırmak, onun adetiydi. (deyim özne durumunda)
- Konu komşu bu duruma ne diyecek. (İkileme, özne durumunda)
Kimi durumlarda ara söz, özneyi açıklamak amacıyla kullanılır. Bu kullanıma açıklamalı özne denir.
Örnek: - Annem, beni doğurup büyüten o yüce insan, artık yoktu.
- Sınıftan biri, genç bir kız, elini kaldırdı.
Kimi sıralı cümlelerde her cümle için tek bir özne kullanılır ve ortak özne meydana gelir.
Örnek: - Her canlı doğar, yaşar, ölür. Bu sıralı cümleleri ayırırsak.
- Her canlı doğar.
- Her canlı yaşar.
- Her canlı ölür.
“Her canlı” üç ayrı eylemi gerçekleştirdiği için ortak öznedir.
Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede özne görevi yapar.
Örnek: - Şiir okumak / büyük bir zevktir.
- Çok Konuşanlar / Dışarı çıksın
UYARI: İki cümlede tek özne bulunabilir. Böyle öznelere ortak özne denir. Ancak iki farklı yargının tek özneye bağlanması kim zaman yargılardan birinin özneyle uyum sağlayamaması sonucunu doğurur. Bu anlatım bozukluğuna özne eksikliği adı verilir.
Örnek: - Hepsi ona gülüp geçmiş, onu dinelememişti.
- Hepsi ona gülüp geçmiş, (hiçbiri) onu dinlememişti.
