Mâni
Genellikle dört dizeden oluşan ve hecenin yedili ölçüsüyle söylenen bir halk edebiyatı nazım birimi. Manilerde birinci, ikinci ve dördüncü dizeler birbirleriyle uyaklıdır. Üçüncü dize ise bağımsızdır. Buna göre uyak düzeni şöyledir: AAXa. Ayrıca 5, 6, 7, 8, 10, 14 dizeli maniler olduğu gibi, uyak düzeni AXAX biçiminde olan maniler de bulunmakta, kimi manilerde ise 4, 5, 8, 11 heceli kalıpların kullanıldığı görülmektedir. Mani, bir ortak halk edebiyatı (folklor) ürünüdür.
Sanatçısı belli değildir. Maniyi genellikle kadınlar söyler. Karşılıklı manilerde kadınlarla erkeklerin karşılıklı söylediği de olur. Mani söyleyenlere manici; mani söylemeye de mani yakmak, mani düzmek, mani atmak denir. Manilerde ilk iki dize ile son iki dize arasında anlam bakımından bağlantı yoktur; anlatılmak istenen asıl duygu ve düşünceler son iki dizede söylenir; ilk iki dizede genellikle doğa ile ilgili görüntüler, manicinin çevre ile ilgili gözlemleri anlatılır; sonra birdenbire asıl maksada geçilir; hiç umulmadık bir şeyle karşılaşma, dinleyiciyi etkilemekte, hoşa gitmektedir. Dört dizeden oluşmuş hecenin yedili ölçüsüyle söylenen maniler, düz mani adıyla anılır.
Düz mani dışında yedekli ve kesik (cinaslı) mani denilen iki mani çeşidi daha vardır. Düz maninin sonuna iki dize eklenerek söylenen altı dizeli manilere yedekli mani denir. İlk dizesi düşerek, yerini, yedi heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük ya da sözcük öbeğinin aldığı, uyakları cinaslı manilere kesik mani denir. En az dört, en çok on sekiz dizeli kesik manilerde kesik dizeler uyağa giriş işlevi görür, söylenirken de kimi zaman ünlemlerle doldurulur.
Genellikle sevgi temasının işlendiği maniler, konuları bakımından niyet, fal manileri; sevda manileri; iş manileri; bekçi ve davulcu manileri; İstanbul'da bazı sokak satıcılarının manileri; İstanbul meydan kahvelerinin cinaslı manileri; Doğu Anadolu'da hikâye manileri; mektup manileri biçiminde kümelenmektedir.
Özellikleri:
- Sözlü edebiyat ürünlerindendir.
- Genellikle bir dörtlükten oluşur. Ama mısra sayıları 5,6,7,8 hatta 14 olan maniler de vardır.
- Kafiye düzeni aaxa şeklindedir.
- Anonim halk edebiyatının en yaygın şeklidir. Özellikle yüzük oyunları ve mangal sohbetlerinde söylenirler.
- Maninin birinci ve ikinci mısraları konuya giriş için hazırlık mısralarıdır. Asıl söylenilmek istenen 3. ve 4. mısralarda söylenir. 1. ve 2. mısralar tamamen de konu dışı değildir.
- Üçüncü mısraın serbest oluşu söyleme kolaylığı sağlar.
- Anlam bakımından bir bütünlük gösteren maninin başlıca karakteri kendi kendine yetmesidir.
- Manilerde konu sınırı yoktur. Genelde aşk, toplum olayları, ölüm, iyilikler, hasret, evlat sevgisi vb. konuları işlenir.
- Maniler, Divan Edebiyatı‘ndaki “tuyuğ“un karşılığıdır.
Maniler şekillerine göre 4’e ayrılırlar.
1. Düz (tam) mani:
- 7’li hece ölçüsüylesöylenir.
- Dört mısradan oluşur.
- aaxa şeklinde kafiyelenir.
- Maninin en yaygın şeklidir.
- Bu tarz manilere tam mani de denir.
Şu dağlar olmasaydı
Çiçeği solmasaydı
Ölüm Allah’ın emri
Ayrılık olmasaydı
Kaşların ok dedikçe
Kirpiğin çok dedikçe
Pek mi gönlün büyüdü
Sen gibi yok dedikçe
Kesik (cinaslı) mani:
- İlk dizesi cinaslı bir sözden oluşur.
- Bu ilk mısra hece sayısı bakımından diğerlerinden eksiktir.
- Kesik manilere, cinaslı mani, hoyrat da denir.
Güle naz
Bülbül eyler güle naz
Girdim bir dost bağına
Ağlayan çok gülen az
Boğaza
Derdim çıktı boğaza
Moskof gözün oyarım
Yan bakarsan boğaza
Bağ bana
Bahçe bana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfün teli bağ bana
Yedekli (artık) mani:
- Düz maninin sonuna anlamı tamamlamak ya da pekiştirmek için iki dize daha eklemek suretiyle elde edilen manidir.
- Bu tarz manilere artık mani de denir.
Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi
Derdim var beller gibi
Söylemem eller gibi
Kalbimin hüznü var
Yıkılmış eller gibi
Gözlerimden yaş akar
Bulanmış seller gibi
Ayaklı Mani:
- Kesik manilerin birinci dizesinin doldurularak söylenen şeklidir. Bunlara doldurmalı kesik mani de denir.
Ah o beni o beni
Kakül örtmüş o beni
Ben yarimi unutmam
Unutsa da o beni MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
