Sivas Kongresi

Kurtuluş Savaşı’nın (1919-22) merkezî örgütü Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile onun yönetim organı olan Heyeti Temsiliye’nin oluşturulduğu ulusal kongre (4-11 Eylül 1919).

Yunanlıların 15 Mayıs 1919’da giriştikleri işgalin ardından Anadolu’ya geçen Mustafa Kemal (Atatürk) 21 Haziran 1919’da, Anadolu ve Trakya’daki askeri ve mülki yöneticilere Amasya Tamimi olarak bilinen bir genelge yolladı. Genelgede, Mondros Mütarekesinden (30 Ekim 1918) sonra İstanbul hükümetinin İtilaf Devletleri’nin denetimine girdiği, ülkenin bütünlük ve bağımsızlığının tehlikede olduğu, bu sorunları uluslararası kamuoyuna duyuracak ve çözecek ulusal bir organın oluşturulması gerektiği belirtiliyor, bu amaçla Sivas’ta ulusal bir kongrenin toplanması için çağrıda bulunuluyordu. Kongre, Osmanlı vilayetlerinin her livasından (sancak) parti ayrımı yapılmaksızın seçilecek üçer kişiyle toplanacaktı.

Kongre, 23 Temmuz - 7 Ağustos 1919 arasındaki Erzurum Kongresi’nde oluşturulan Heyet- Temsiliye üyelerinin yanı sıra yeni seçilen delegelerin de katılımıyla 4 Eylül 1919’da Sivas’ta toplandı. Sivas Sultanisi binasındaki kongrenin başkanlığına Mustafa Kemal getirildi. Otuz sekiz delegenin katıldığı Sivas Kongresi’nde temelde Kurtuluş Savaşı’na önderlik edecek örgütün yapısı ve programıyla Osmanlı Devleti’nin Amerikan mandası altına girip girmemesi tartışıldı. Bu arada İstanbul hükümetinin kongreyi engellemek, katılanları tutuklamak için yöreye gönderdiği Mamüretü’l- Aziz (Elazığ) valisi Ali Galib etkisiz duruma getirildi.
Sivas Kongresi 11 Eylül’de Kurtuluş Savaşı’nın programı niteliğindeki şu kararları içeren bir bildiri yayımladı: Mondros Mütarekesinin imzalandığı anda Osmanlı ülkesinin sınırları içinde kalan bölgeler bir bütündür, parçalanamaz, birbirinden ayrılamaz.

Bunu çiğnemeye yönelik her türlü işgal ve müdahaleye silahla karşı koymak, meşru müdafaa hakkını kullanmaktır. Osmanlı hükümeti dış baskı karşısında ülke topraklarından bir bölümünü terk etmeye yönelirse, buna karşı direnilecektir. Ulusun bağımsızlığına, ülkenin bütünlüğüne saygı duyulması koşuluyla başka devletlerin ekonomik, sınai ve teknik yardımları memnunlukla kabul edilecektir. İstanbul hükümeti de, öteki uygar ülkelerin hükümetleri gibi ulusal iradeye saygı göstermeli, bu amaçla Meclisi Mebusan’ı bir an önce toplantıya çağırmalı, aldığı kararları o meclisin denetiminden geçirmelidir. Ülkedeki tüm direniş örgütleri birleştirilmiş, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adı altında toplanmıştır. Var olan yerel dernekler bu örgütün birer şubesi olacaktır. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti, Heyeti Temsiliye adlı merkezî kurulca yönetilecektir. Bu kurul, gerektiğinde “idarei muvakkadi” ilanına yetkili olacaktır.

Osmanlı ülkesinin Amerikan mandasına girip girmemesi konusundaki tartışmaların sonunda manda önerisi geri çekildi; buna karşılık Amerikan yardımının istenmesi benimsendi. Sivas Kongresi’nde oluşturulan, Mustafa Kemal’in başkanlığındaki 16 kişilik yeni Heyeti Temsiliye’nin kongreden sonra attığı ilk adım, Sivas Kongresi’nin dağıtılması buyruğunu veren Damat Ferid Paşa hükümetine karşı tavır almak ve İstanbul’la haberleşmeyi kesmek oldu. Anadolu’da İstanbul hükümetiyle boy ölçüşecek bir güç odağının ortaya çıkması başkentte büyük etki yarattı ve Damat Ferid Paşa istifa etti. Yeni kurulan Ali Rıza Paşa hükümeti de, Sivas Kongresi’nde alınan karar uyarınca, Meclisi Mebusan’ı toplantıya çağırmayı kabul etti. Büyük Millet Meclisi’nin toplanmasına değin geçen uzun dönemde askeri ve mülki bürokrasiyi kendine bağlamayı büyük çapta başaran Heyeti Temsiliye, fiilen geçici ve ikinci bir “hükümet” işlevi gördü.