Kazak Türklerinin Kilimlerindeki Sanatsal Özellikler
Kilim, sersen döşek (yatak), assan evin süsüdür. Kilime ait bu özellik halen önemini yitirmemiştir. Doğu memleketlerinde kilim dokumayan ve kullanmayan halk yoktur. Kilim sanatı yüzyıllar önce kazak topraklarında halk ustalarının fikirleri neticesinde ortaya cıkmış ve yine aynı ustalar eliyle dokunmuştur. Arkeologların bilgilerine bakıldığında Kazakistan da çok uzun zamanlar öncesinde bile kilim dokunduğu ortaya çıkmaktadır. Kazı çalışmaları sonucunda Kazakistan da eski Sak kilimlerinin kalıntılarına rastlanmıştır. O kilimlerde atlı savaşçıların suretleri işlenmiştir. Bunları halı türüne örnek olarak alabiliriz.
Kazak halkının kilim dokuma sanatı milli gelenekleriyle kendini göstermektedir. Bu sanatla eskiden beri hanımlar uğraşmışlardır. Kilim günlük ihtiyaç olarak evi süsleme, ısıtma ve yalıtım sağlamak amaçlı kullanılmıştır. Kilim esas olarak otağ yerine, çadırların tabanına serilmiş bazense duvarlarına asılmıştır.Kazakistan coğrafyasının her yerinde dokunan kilim türleri ve isimleri oldukça fazla ve hala aynı isimlerle anılmaktadır. Mesela Bukar kilim, Şolak kilim, İpek kilim, Masatı kilim, Manta kilim, Kalı kilim, Kara kilim, Kulpırma kilim, Takır kilim, Tukti kilim, Aksırak kilim, Alaşa kilim, Andijan kilim, Türkmen kilim, Aday kilim gibi isimleri Kazak Türklerinin çok eskiden bu yana kilim dokuma sanatı ile ilgilendiğinin açık göstergesidir. Buda bizlere kilim dokuma sanatının hala devam ettiğini, sağlam bir köke sahip olduğunu ispat etmektedir.
Kilim dokuma sanatı hemen hemen bütün bölgelerde aynı denilebilir. Sadece oyu-örnek (desen) yerleştirmede, süsleme metodunda kullanılan malzemelerde bazı değişikliklere rastlanmaktadır.Kilim dokuma sanatı Kazakistan coğrafyasının her yerinde karşımıza çıkmaktadır. Kilim sanatı Sır boyunda, Güney Kazakistan’da, Yedisu’da oldukça yaygındır. Güney Kazakistan’ın ve Kızılorda’nın kilimlerinin atkı iplerinde pamuk ipi kullanılmasıyla, sağlamlığıyla, kahverengi- sarı renklerin uyumuyla göze çarptığını görürüz.
El sanatlarının bu derece gelişmesi zamanında kilim dokuma sanatının geliştiği bölgelerle ilişkilerin, bunların arasında İran ve Doğu Türkistan’ın büyük etkisi olmuştur. Türkmenlerdeki gibi halı kilimin Kazak Türklerinde de olması bunun açık delilidir. Halı Kilimin Kazak Türklerinde dokumalar içinde çok yaygın olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Halı-Kilim düğünlerde en önemli hediye olarak kullanılmıştır. Hatalı kimseler hatalarını bu kilimlerden hediye vermek suretiyle affettirmişlerdir. Kazak Türklerinin kanına işleyen misafirperverlik onu diğer halklardan ayıran en önemli özelliğidir. Misafire çadır kurulup içini süsleyip misafiri memnun etmek için elinden geleni yapmaktadır. Misafirin ağırlanacağı evin iç düzeni günlük kullanımdan farklı, ustalıkla hazırlanan eşyalarla süslenir. Süsleme unsurunun en önemlisi Halı-kilimdir. Kilim bir taraftan günlük ihtiyaçta kullanılan bir eşya, diğer tarafta bir sanat eseridir. Sanat eseri denmesinde ki sebep ustanın bütün sanat becerisini, ustalığını burada göstermesidir.Kilim üzerinde ki işlemelere bakıldığında halk yaşamının baştan sona işlendiğini görürüz. Halkın durumu, göçebe halkın ağaç evleri, hayvan otlakları, eski kurganlar, üzüm bağları vb. temalar kilimlere işlenmiştir. Kilimler üzerinde ki desenler her türlü olmasına rağmen ondaki desenlerden hayatın gerçeğini görmek zor değildir.
Kazak kilimlerinin kompozisyonu bordürün oluşturulmasından sonra ortaya yuvarlak veya oval şekillerle desenler oluşturulur. Ortaya yuvarlak içine çoğunlukla Şatır gül (çadır gül) deseni veya sekiz yaprak şekli zengin örneklerle süslenerek işlenmiştir.Kazak kilimlerinin süslendirilmesinde bordür örnek unsuru ortaya yerleştirilen merkez motiflerle her zaman birbirleriyle bağlantılı kilim kompozisyonları geleneksel stil kabul edilir. Bu gelenek o kadar zaman geçmesine rağmen hala kullanılmaktadır ve günümüzdeki kilimlerde de bu gelenek hala devam etmektedir.Kazak Türkleri tarihi anlayışa göre dört çeşit hayvanı hayatın dayanağı olarak kabul ediyordu. Koçkar Ata, Oysıl kara, Zengi Baba, Kambar Ata, Şeksek Ata, bunların Koyun, deve, sığır, at ve keçinin pirleri olarak bilinirlerdi. Koçboynuzu, Kırık boynuz, Tek boynuz, Çift boynuz, Devetabanı, Kuşkanadı motifleri bu düşünceyi ortaya koymaktadır. Su, İrek, Taşkın, Derya motifleri zenginliğin bir işareti olarak kabul edilmiş olup hala günümüzde kullanılan motifler arasındadır.
Kazak Türklerinin anlayışına göre tabiat dünyasına ve hayvan âlemine çok değer verilmiştir. Dört yapraktan oluşan gül motifi dünyanın dört ucu genişlik armonisi olarak ifade edilmiştir.Kazak halkı dokuma türleri içerisinde en çok halı- kilim türü gelişmiş ve yayılmıştır. Birincisi halı ikincisi kilimdir. Güney Kazakistan dokumacıları genellikle halı dokumaya önem vermişlerdir.Halı dokuma işi birkaç etaptan oluşmaktadır. Bu halıların atkıları çözgüleri ayrı ayrı iplerden ve birbirine atılan düğümlerden oluşmaktadır. İplerin uçları kesilmek suretiyle dokunan halı düğümleri göstermez. Halılarda hav uzunluğu 3mm den 18mm kadar görülebilir. Böylece kilimin kalınlığıyla birlikte yumuşaklığı da sağlanmış olacaktır. Bu gibi desenler kullanılarak dokunan eşyalar Kazak Türkleri arasında oldukça yaygındır, halı dokuma işi büyük uğraş ve vakit gerektiren bir iştir.
Kilim dokuma işi ise bir örgü ipiyle tek kat ve çift taraflı sık dokunur. Kilim dokumanın birden çok yöntemi vardır. Bunların içinde en çok kullanılanı (yaygın olanı) Arap kilimleridir. Ondaki temel motifler ‘ Arabî ’ olarak adlandırılmıştır. İnce ve düz motifleri değiştirmek suretiyle usta dokumacılar kilimin güzel şeklini ortaya çıkarmışlardır. Kilimlerin motiflerinde koçboynuzu, kuşburnu, deve gözü, tumar ( muska ), tarak motiflerine sıkça rastlanmaktadır.Halı sanatının sanatsal özelliklerinden biri de desenlerde kullanılan motiflerdir. En çok kullandıkları motifler ise koçboynuzu, şatır gül, irek vb. örnek olarak verebiliriz. Kazak halılarında bunlarla beraber geometrik, bitkisel ve gökyüzü formalarına benzer motiflerde görülmektedir.
Halının bir başka sanatsal özelliği de, halı kompozisyonudur. Suyolu, bordür ve zemin olarak üç bölüme ayırabiliriz. Bordür malzemesi ile halının suyu süslense zemin içinde ki motifler eşit olarak bölünür ve 4 veya 8 e bölünerek yerleştirilir.Halının bir başka özelliği ise renklerin uyumundadır. Bazı halılarda sıcak renkler bazılarında ise soğuk renkler ön plana çıkmaktadır.
Halı dokunmasında kullanılan temel materyal pamuk taşlıkları, koyun, keçi veya deve yünüdür. Son zamanlarda suni materyallerde kullanılmaktadır. Halı dokuma sanatı yün hazırlama, eğirme, boyama aşamalarından oluşmaktadır. Halı tezgâhı kurulur ve desenler hazırlanır. Tezgâha çözgüler kurulur ve ipler hazırlanır. Halı dokuma genellikle hanımların işi olarak kabul edilmektedir. Bu sanatın öğrenilmesi oldukça meşakkatli bir iştir. Eğer kızlar gençken alıştırılırsa 16–17 yaşında gerçek birer usta olarak yetişirler. Kızlar 7–9 yaşlarında ip eğirmeyi öğrenirler 13–14 yaşında usta dokumacıların yanlarına verilerek yetiştirilir 20–25 yaşlarına geldiklerinde iyi halı dokuyucusu olurlar ve 30–35 yaşlarında her türlü halıyı dokuyabilecek usta dokumacı olurlarmış. Diğer sanatlar gibi halı dokumacılığı da doğrudan toplum ihtiyaçlarından dolayı ortaya çıkmış bir sanattır. Halı-Kilim sanatını genç nesillere tecrübelerimizle bilinçlendirmek bizlerin temel görevimizdir. Sebebine gelince sanatı tanıma, etnografya, halk filolojisi ve halk psikolojisiyle sıkı ilişki içinde bulunan halı dokuma sanatı çocuklara güzel işleri öğretmekle birlikte sanat bilimini veren, memleketine sevgisini artıran, ileri görüşlü olmalarına yardımcı olan, topluca ifade edecek olursak manevi olarak gelişmesini sağlayan özel bir alandır.
KAYNAKLAR
KA Ќасиманов С.К. - Прикладное искусство казахского народа. Алматы. Онер, 1976
Тєжім±ратов А. – Шебердіњ ќолы ортаќ. Алматы, Ќазаќстан. 1977
Ералин К., Байменов Ж. –Сєндік ќолданбалы µнер. Оќу ќ±ралы. Ќ.А.Ясауи атындаѓы ХЌТУбаспасы. Тuркістан, 2005
