Kazı
Çağdaş kazıların nasıl yürütüldüğünü anlaya­bilmek için, örneğin Roma döneminde bir evin yapılış öyküsünü öğrenelim. Yapı ustası toprağı temizledikten sonra temel çukurlarını kazar. Yeri düzler ve mozaikleri döşemeden önce tabanı biraz yükseltir. Mozaik yüzlerce ufak renkli cam ve taş parçalarından oluşur.

Bunlarla resimler ya da motifler yapılır. Te­mel kazılırken işçinin biri cebinden bir sikke düşürmüş olabilir ya da bir başkası kırılan ye­mek çanağını yapı alanındaki toprağa atıver-miştir. Duvarlar örülüp çatı da yerli yerine oturtulunca, ev sahipleri gelip yerleşirler. Ara sıra evde bir şeylerin kaybolduğu olur. Made­ni paralar kuytu köşelere yuvarlanır, kırılan çanak çömlek parçaları çöp çukuruna atılır. Böylece evde yaşayanların öteberileri kıyıda köşede birikir durur. Arkeologlar bu süreci yerleşme dönemi olarak nitelerler. Daha son­ra bir savaş sırasında, ev sahipleri kaçmak zo­runda kalır, belki de öldürülürler. Ev boşalır, zamanla dam çöker; kapılar, çerçeveler çü-rür, duvarlar yıkılır. Her yeri yabanıl otlar ve çalılar sarar. Aradan belki yüzyıllar geçer; toprağın yeni sahipleri burada ekime başlar­lar. Sonraki 1.000 yılda da saban, ne kadar tümsek ve çukur varsa hepsini dümdüz eder.

Arkeolog kazısına başlarken bu öyküyü sondan başa doğru yeniden kurar. İşi, yapıyı oluşturan katlan, çatıdan temele doğru bir bir büyük bir özenle kaldırmaktır. Kazının yapı­lacağı alan belirlendikten sonra, bu alanın tü­müne ya da çevresine ince çelik çubuklar 2-3 metre aralıklarla ve birbirine dikey hatlar oluşturacak bir biçimde yerleştirilir. Bu, kazı boyunca yapılacak ölçümlerin doğruluğu, çı-kanlacak plan ve sonuçlann güvenilirliği için gereklidir. Artık ilk tabakanın kaldırılmasına başlanabilir. Bu aşamada büyük bir özen ve beceriyle kullanılması gereken kazı makinele­rinden (ekskavatör) yararlanılır.

İlk tabaka başanyla kaldınhnca, kazıda ar­tık sivri uçlu mala, kürek ve kovadan başka alet kullanılmaz. Bütün alan insanlann yaşa­dığı döneme ilişkin en üst tabakaya erişilince-ye kadar titiz bir çalışmayla kazılır. Bu taba­kaya vanlınca duvarlar, ocaklar, fınnlar ve in­san yapımı öbür yapılar örselenmeden birbi­rinden aynlır, incelenir ve özellikleri aynntılı olarak not edilir. Çanak çömlek ile öbür cam ve metal eşyalar ayıklanıp temizlenir ve hangi tabakada bulunduklannı belirtecek biçimde numaralanır. Çömleklerin biçimlerinden ya da sikkelerin üzerindeki kral resimlerinden, yapıldıkları dönem anlaşılabilirse, tabakanın oluştuğu dönemin tarihi de aydınlanmış olur. Ama buluntulann daha eski zamanlardan kal mış olabileceğini de unutmamak gerekir. Bu eşyalar daha sonra kurulan bir yerleşim döne­minden bu tabakaya karışmış olabilir. Böyle durumlar göz önünde bulundurularak kesin tarihlendirme yapılırken, bir üst tabakaya hiç dokunulmadığının kanıtlanması gerekir. Bu evin yapıldığı, değiştirildiği ya da yıkıl­maya bırakıldığı tarihleri saptamak, kazıyı ya­pan kişinin görevidir. Ayrıca evde yaşamış olanların ne gibi özellikleri olduğu ve yaşam biçimleri de araştırılır. Bulunan bir çiftlik eviyse, çevresinde tarlalar, otlaklar ve korular bulunacağı varsayılır. Çevredeki başka çiftlik­lerin konumu ve toprağın nasıl bölüştürüldü-ğü araştırılır. Bitki, tohum, polen ve tahıl ka­lıntıları, bitki örtüsünün anlaşılmasında yar­dımcı olurlar. Hayvan kemiklerinden, burada yaşamış insanların yedikleri etin cinsi, bulu­nan araç ve eşyalardan günlük yaşamları öğ­renilmeye çalışılır.

Kentlerde yapılan kazı çalışmaları daha zor ve karmaşıktır. İnsanların 2.000 yıldan beri yaşadıkları İngiltere'nin güneyindeki Win-chester yöresinde böyle bir çalışma yapıldı. Küçük bir alanda, yılda iki aylık bir süreyle ve 50-60 kişilik bir ekiple yürütülen kazı çalışma­ları tam dokuz yıl sürdü. Üç metre derinliğe maladan başka alet kullanılmadan inildi; çıka­rılan toprak kovalarla boşaltıldı. Çalışmanın değerlendirilmesinin ve raporun yazılmasının ise dört-beş yıl süreceği sanılıyor.

Yapıların ortaya çıkarılmasında kullanılan yöntemler, Roma yolları, kanallar, surlar gibi öteki alanlarda yapılan arkeolojik kazılarda kullanılmaz. Bu tür kazılarda birbiri üzerine binen bütün katmanların görülebileceği bir kesit elde edilmeye çalışılır.