MANDA. Gevişgetiren hayvanlardan olan mandanın biri Asya, öbürü Afrika kökenli iki türü vardır. Çok eskiden evcilleştirilen Asya mandasının (Bubalis bubalis) sütünden, etin­den, gücünden ve derisinden yararlanılmakta­dır. Öte yandan bu türün Hindistan'dan doğuya doğru Borneo'ya kadar uzanan bölge­lerde yabanıl sürüler halinde yaşayan çeşitli alttürleri vardır. Afrika'da Sahra'nın güneyin­de kalan çeşitli bölgelerde yaşayan Afrika mandası (Syncerus caffer) ise tümüyle yabanıl bir türdür.

Akarsuların yakınlarındaki uzun otlarla kaplı düzlüklerde dolaşan Asya mandası, suya girmeyi ve çamura yatmayı çok sever. Böylece hem sineklerden korunur, hem de serinlemiş olur. Aşırı nemli ve sıcak ortamlar¬da yaşamaya yatkınlıkları nedeniyle evcil soyları özellikle Güney Asya'daki pirinç tarla¬larında son derece değerli bir yük ve çeki hayvanıdır. Filipinler'de 1 milyonu aşkın, Hindistan'da milyonlarca evcil manda işe koşulmaktadır.

Asya mandası anayurdundan uzak, yeryü¬zünün birçok sıcak ve ılıman bölgesinde de yetiştirilen evcil hayvanlar arasında yer alır. Türkiye'de 500 bin dolayında manda yaşa¬makta, bu hayvanlar büyük ölçüde Karadeniz Bölgesi'nin iç, İç Anadolu Bölgesi'nin kuzey kesimlerinde yetiştirilmektedir. Mandanın gücünden yararlanılmasının yanı sıra sütünün içerdiği yüksek yağ oranı nedeniyle krema ve kaymak üretiminde özel bir yeri vardır.

Asya mandası 2 metreye yaklaşan omuz yüksekliğiyle çoğu evcil sığırdan daha iri ve hantal yapılıdır. Ağırlığı en çok 800 kg dola¬yında, postu seyrek tüylü, mat siyah ya da koyu boz renklidir. Mandanın erkeğine boğa, dişisine inek, yavrusuna malak denir. Boğala¬rın iki ucu arasında uzunluğu 1,5 metreyi aşan iri boynuzları önce dışarıya doğru uzadıktan sonra geriye kıvrılıp hilal biçimini alır.

Asya mandasına benzeyen Afrika mandası¬nın omuz yüksekliği 1,5 metreye, ağırlığı 900 kilograma ulaşabilir. Boynuzlarının bir uçtan öbür uca uzunluğu ise bazen 1 metreyi aşar. Afrika'nın birçok yerinde bulunan bu türe kıtanın güney ucundan kuzeyde Sudan'a, batıda Gambia'ya kadar rastlanır. Batı Afri¬ka'da yaşayan mandalar daha küçük yapılı ve daha kısa boynuzludur. Postu da Doğu Afri¬ka'da yaşayan iri mandalar gibi siyah değil kırmızımsıdır. Eskiden çok daha yaygın ve kalabalık sürüler halinde yaşayan Afrika mandalarının sayısı özellikle aşırı avlanma sonucunda çok azalmıştır.