OTOMATİK SPRİNKLERLERİN ÖNEMİ
Otomatik yangın söndürme sistemleri, bina yangınlarının kontrolünde en etkili yöntemdir. Otomatik sprinklerler su sıkma işlevlerinin yanısıra yangını haber verme görevini de yerine getirirler. Sprinklerler hem oda ısısını azaltarak hem de yükselen dumanları aşağıya bastırarak yangın söndürme ekiplerinin işini kolaylaştırırken ayrıca yangın anında orada bulunanların yangından daha az etkilenmelerine sebep olmaktadır.
STANDART SPRİNKLER DÜZENİ
Su püskürtme cihazları, yani sprinkler başlıkları, bir veya daha fazla sayıda basınçlı su kaynağı, su akışını kontrol eden valfler, bunları birbirine bağlayan borular ve alarm düzeniyle kontrol edici yan bölümler sprinkler sistemi kapsamına girerler. Hortumlar için yapılmış olan musluklar da genellikle bu sisteme dahildir. Bir sprinkler sistemi kurarken göz önüne alınması gereken dört faktör vardır:

• Sitemin kendisi
• Binanın yapım özellikleri
• Yangın tehlikesi
• Su kaynakları

SPRİNKLERİN YERLEŞTİRİLMESİ Bir sprinkler sistemi kurarken dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, korunmasız alan bırakmamaktır. Teorik olarak en ideali bir binanın her yerine sprinkler döşemektir. Buna rağmen NFPA tarafından ön görülen standartlarda bile binanın merdiven, asansör boşluğu, sığınak, balkon vs. gibi bazı yerlerine sprinkler yerleştirmek gerekli değildir. Tek bir sprinkler tarafından kontrol edilen alan, sprinklerlerin boru üzerindeki aralığına ve bunları taşıyan boruların da birbirlerine olan uzaklığına bağlıdır. Bu mesafelerin ne kadar olması gerektiği ise, binanın dahil olduğu risk grubuna, tavanın yüksekliğine ve tavanın çeşidine bağlıdır.
Sprinkler başlığı yerleştirirken dikkat edilmesi gerekli bir diğer husus ise bunların birbirine çok yakın yerleştirilmemesidir. İki sprinkler başlığı arasındaki mesafe 6 ft (180 cm) den az olursa bir sprinklerden fışkıran su, diğerini de ıslatarak soğutur ve harekete geçmesini engeller veya geciktirir.
Sprinklerler tavana ne kadar yakın olurlarsa o kadar çabuk harekete geçerler. Yine de, sürekli düzgün tavanlar dışındakilerde, tavana çok yakın olmaları aradaki kirişler veya diğer yapılar nedeniyle suyun yeterince iyi dağılmasını engeller. Bu yapılar altlarında kalan alevlerin ıslanmasını engelleyeceklerinden, alevlerin tavanı sarması tehlikesi mevcuttur.
BORU DÜZEN
Bir sprinkler sisteminin boru düzeni dikkatlice planlanmalı ve NFPA standartlarına uygun olmalıdır. Sprinkler başlıklarını taşıyan hatta branş hattı, bunu besleyen hatta ara hat, ara hatları besleyen hatta ana hat, suyu tavan seviyesine çıkaran ve ana hattı besleyen hatta kolon hattı denir.
Kullanılacak olan boruların çapı NFPA tarafından saptanmış olup, sistemin koruyacağı alanın büyüklüğüne, boruların uzunluğuna, dirseklerin sayısına ve kurulacak sistemin çeşidine bağlıdır.
İdeal olan, sprinkler başlıklarından su kaynağı yönüne gidildikçe her hattın bir öncekinden daha kalın olmasıdır. Hafif risk grubu dışında kalan gruplarda, kolon hattını besleyen boru en az 8'' (20.32cm) kalınlığında olmalıdır. Sprinkler sistemlerinde kullanılacak borular en azından 175 psi’lik (12 kg/cm²) bir basınca dayanıklı olmalıdırlar. Yapı olarak standartlara uygun olmalıdırlar. Diğer tip borular ise ancak yetkili bir laboratuarca denenip, uygun bulundukları takdirde kullanılmalıdırlar.
Sistemin döşenmesinde kullanılacak olan dirsek ve eklemler de sistemin sulama kapasitesi ve su basıncına uygun olmalıdırlar. Ayrıca sistemin depremlerden etkilenmesini engellemek amacıyla kolon veya ana hatta uygun, bükülebilir bölümler de kullanılabilir.
SPRİNKLER SİSTEMLERİN TİPLERİ
- Islak Boru Sistemi: Bu sistemlerde devamlı surette basınçlı su boruların içinde bulunmakta olup, bir yangın halinde sprinklerler hemen su fışkırtmaya başlarlar. Bu sistemler borular içindeki suyun donma tehlikesinin olmadığı yerlerde ve diğer sistemlerden birinin kullanılmasının gerekmediği durumlarda kullanılırlar.
- Normal Kuru Boru Sistemi: Bu sistemlerde borularda basınçlı hava veya azot bulunmaktadır. Yangının sıcaklığı ile herhangi bir sprinkler açıldığında bu gazın dışarı çıkması ile boru içi basıncı düşer ve bu da borulara su veren düzeni harekete geçirir. Bu sistemler yeterli ısıtmanın sağlanmadığı yerlerde kullanılırlar. Yeterli bir ısıtma düzeni kurulduğunda, bunları ıslak boru tipine çevirmek mümkündür. Kuru boru tipi sistemler daha geç devreye girerler ve daha az etkilidirler.
- Pre-Action Sistemi: Bunlar bir nevi kuru boru sistemidir. Borular içindeki hava basınçlı veya basınçsız olabilir. Borulara suyun pompalanmasını ilave bir yangın dedeksiyon cihazı sağlar ve böylece sıcaklık nedeniyle açılan sprinklerler hemen su fışkırtmaya başlarlar. Bu sistemlerin özelliği kuruldukları yeri, sistemdeki bir arıza sonucu oluşabilecek su baskınlarından korumalarıdır. Bu sistemin kuru boru tipi sistemlere göre çeşitli avantajları vardır. En önemlisi, yangın dedektörü ısıya sprinklerlerden daha hassas olduğu için valf daha erken açılır ve yangın alarmı da daha erken çalmaya başlar.
- Deluge Sistemi: İngilizce’de “su baskını” anlamına gelen bu sistem pre-action sistemine benzer. Tek farkı, bütün sprinklerlerin her zaman açık olmasıdır. Bu yüzden yangın halinde bütün sprinklerlerden su fışkırır. Bu sistemlerin amacı, her an hepsi de açık olan sprinkler nozulları ile bir yangın alanını tamamen ıslatmaktır. Bu sistemler sprinklerlerin açılmasının gerekli olduğu sistemlere kıyasla, daha kısa bir sürede yangın alanını sulamaya başlarlar. Deluge sistemleri, yüksek yangın riskine sahip yerlerin ilk tercih edilecek sistemidir.
- Kombine Kuru Boru Ve Pre-Action Sistemi: Adından da anlaşılacağı gibi bu sistem ilave yangın tespit cihazı vasıtasıyla harekete geçen bir kuru boru sistemidir. Borularında basınçlı hava bulunan pre action sisteminden tek farkı, bu sistemin ilave yangın tespit cihazı çalışmasa da, aynen kuru boru sistemi gibi kendiliğinden harekete geçebilmesidir. Bu tür bir kombinasyonun amacı, tek bir ana valf tarafından sulanamayacak kadar büyük bir sprinkler sistemin paralel bağlanmış iki ayrı valf tarafından sulanabilmesini sağlamak ve soğuktan korumak mümkün olmadığında, uzun bir ana su hattını donma tehlikesinden korumaktır.
B) OTOMATİK SPRİNKLER BAŞLIKLARI (NOZULLAR)
Otomatik sprinkler başlıkları, ısıya duyarlı cihazlar olup, öngörülen belli bir sıcaklıkta harekete geçerek belli bir alanı sulamak gayesiyle yapılmışlardır. Böylece yangını söndürmek, kontrol altına almak veya suyla söndürülmeyecek cinsten ise yayılmasını önlemek mümkün olacaktır. Gerekli su, sprinklerlerin bağlı bulunduğu boru şebekesiyle sprinkler başlıklarına taşınır.
OTOMATİK SPRİNKLERLERİN ÇALIŞMA PRENSİBİ
Normal şartlarda, sprinkler su akımı, bir tür manivela vasıtasıyla engellenmektedir. Bu tertibatın ana destek noktası, sıcaklık artışı karşısında aradan çekilecek şekilde yapılmıştır. Bu destek erime, patlama vs. yoluyla yok olduğunda, tertibatın geri kalan kısmı borular içindeki su veya hava basıncını yenemeyeceğinden, sprinkler harekete geçer, yani su akımı başlar. Çalışma prensibi açısından sprinklerler üçe ayrılır:

• Eriyen tipte sprinklerler
• Kırılan tipte sprinklerler
• Isıya duyarlı maddelerle çalışan sprinklerler

1952 ve 1953 yıllarında ABD’de sprinkler yapısında önemli değişiklikler yapılmış ve 1958 yılında yapılan düzeltmeden sonra piyasaya sürülenlere standart sprinkler, diğer eski modellere ise eski tip sprinkler denmeye başlanmıştır. Eski tip ile standart otomatik sprinklerleri ayıran başlıca fark deflektördür (çıkıştan fışkıran suyun çarparak dağıldığı bölüm). Deflektörde yapılacak görünüşte çok ufak değişiklikler dahi önemli dağıtım faklılıkları yaratırlar. Sprinklerler şu şekilde sınıflandırılabilirler:

• Standart otomatik sprinklerler
• Tescilli otomatik sprinklerler
• Tavan tipi sprinklerler
• Kuru-boru tipi sprinklerler
• Özel durumlar için yapılmış sprinklerler
• Açılır- kapanır sprinklerler
• Korozyona dayanıklı sprinklerler
• Köşe sprinklerleri
• Açık sprinklerler
• Dar ve geniş ağızlı sprinklerler
• İlave tetikli sprinklerler
• Kalkanlı sprinklerler
• Eski otomatik sprinklerler

SABİT YANGIN SÖNDÜRME TESİSLERİ A) KARBONDİOKSİT VE SÖNDÜRME TESİSLERİ
Karbondioksit, uzun yıllardan beri, parlayıcı sıvı, gaz yangınlarında, elektriksel ekipmanla ilgili yangınlarda ve bir dereceye kadar kağıt, kumaş ve diğer selülozik maddeler gibi sıradan yanıcı maddelerin yangınlarında kullanılmaktadır. Bu madde metal hidritleri ve selülozik nitrat gibi içinde oksijen taşıyan bazı maddeler dışında hemen hemen her türlü yangında çok etkilidir. Pratikte bazı kullanım sınırları daha çok uygulama yöntemlerinden ve rizikoların kendi özeliklerinden gelmektedir.
Karbondioksitin etkili bir söndürme maddesi olmasının başlıca nedeni, atmosferdeki oksijen miktarını, yanmaya izin vermeyecek bir miktara kadar düşürmesidir. Uygun kontrol ve uygulama şartlarında, özellikle karbondioksit doğrudan yanan madde üzerine uygulanıyorsa soğutucu etki de önemli ölçüde yardımcı olur.
UYGULAMA YÖNTEMLERİ
- TOPTAN BOŞALTMA: Toptan boşaltma sistemlerinde, alanın tüm bölümlerinde düzgün dağılımlı bir karbondioksit konsantrasyonu sağlayacak şekilde düzenlenmiş püskürtme başlıkları kullanılır. Odanın ne derece kapalı olduğu toptan boşaltma açısından çok önemlidir. Özellikle yanlar ve tabanda hava akımı yoksa, söndürücü atmosfer, yangının tamamen kontrol altına alınmasını sağlayacak şekilde uzun bir süre için varlığını sürdürebilir. Eğer söndürücü atmosfer çok çabuk kaybedilirse, hala sönmemiş korlar bulunabilir ve yangın bölgesine taze hava ulaşınca da yangın yeniden başlayabilir.
- LOKAL (BÖLGESEL) UYGULAMA: Lokal uygulama sistemlerinde, karbondioksit, bu amaçla özel olarak düzenlenmiş püskürtme başlıkları vasıtasıyla doğrudan yanan yüzeyler üzerine boşaltılır. Boşaltma, en az 30sn, hatta yangını yeniden başlatması mümkün bir kaynağın soğutulması söz konusu ise daha da uzun sürdürülmelidir.
- UZUN SÜRELİ BOŞALTMA: Kapalı bir bölme, söndürücü konsantrasyonu yeterince uzun bir süre tutabilecek kadar iyi yalıtılmış değilse, uzun süreli boşaltma yoluna gidilir. Bu yöntem, istenilen söndürücü konsantrasyona çabuk ulaşılması için başlangıçta yüksek tutulan püskürtme hızının sonradan yavaşlatılmasıdır. Uzun süreli boşaltma, jeneratörler gibi, dönme durana kadar sızıntıyı önlemenin güç olduğu dönen kapalı elektriksel donanım için özellikle uygun bir yöntemdir. Bu yöntem, normal toptan boşaltma sistemlerinde, hatta küçük bir sıcak noktanın uzun süreli soğutma gerektirebileceği lokal uygulama sistemlerinde de kullanılabilir.
SİSTEMLERİN ÇALIŞMASI
Toptan boşaltma ve lokal uygulama sistemleri, otomatik ya da elle kumanda yolu ile çalışacak şekilde düzenlenirler. Otomatik sistemlerde, ayrıca bir de elle kumanda düzeni bulunmalıdır.
Otomatik çalışma için, sistemi harekete geçirecek güvenilir bir yangın veya tehlikeli durum ihbar düzenine ihtiyaç vardır. Riziko çeşidine göre, ısı, duman, alev, parlayıcı buhar vs. dedektör sistemleri kullanılabilir. Sistemin çalıştırılması için en kolay yöntem dedektörlerin, tüp valflerine kumanda eden otomatik bir elektrik şalterine bağlanmasıdır. Daha karmaşık gecikmeli uygulama devrelerinde, motor tahrikli bir dizi şalter ardarda kapatılarak sırasıyla, ekipmanın kapatılması, yangın kapılarının kapatılması, karbondioksit akışının boşaltılıp durdurulması ve gerekli diğer işlemlerin tamamlanmasını sağlayan düzenler vardır. Düşük basınçlı sistemlerde böyle karışık düzenler kullanılır.
Otomatik sistemin yedeği de olsa, asıl sistem de olsa, elle kumanda kontrolleri kolay çalışmalı, yangında tehlikesizce ulaşılabilecek bir yerde bulunmalı ve kumanda ettikleri valflere yakın yerleştirilmelidirler. Diğer manuel uzaktan kumanda şalterleri toptan boşaltma sistemlerinde çıkış kapısı yakınına, lokal uygulama sistemlerinde ise rizikolu alan yakınına yerleştirilirler. Mesela el hortumlarının manuel kontrol valfleri hortum makarasının hemen yakınına yerleştirilmeli, püskürtme başlıkları elle kolayca açılıp kapatılabilecek cinsten olmalıdır. El hortum sistemleri, püskürtme başlığının yuvasından alınması ile kapanan bir elektrik anahtarı vasıtasıyla otomatik olarak da çalıştırılabilirler. Bir karbondioksit sistemine bağlı manuel uygulama düzenlerinin başarısı, büyük oranda sistemi kullanan kişiye bağlı olduğundan personelin eğitimi en az sistemin güvenilirliği kadar önemlidir.
KARBONDİOKSİT SİSTEMLERİNİN GÜVENİLİRLİĞİ VE BAŞARI DURUMU
Karbondioksit sistemleri, genelde yangınları söndürmede büyük oranda başarılı değillerdir. FM (Factory Mutual) kaynakları, karbondioksit sistemlerinin başarı oranını %50 olarak vermektedir. (sprinkler sisteminde ise bu oran %85-90dır.) Bunun sebepleri çeşitlidir. Başarısızlık sebebinin büyük bir bölümü, sulu sistemlerde olduğu gibi sistemin test edilmesinin mümkün olmayışı sebebiyle sistemin çalışmaması, diğer bölümü ise açık kapı ve pencereler, veya korunacak rizikonun değişiklikleri sebebiyle sistemin yetersizliğidir.
Boru donanımlarının projelendirilmesi karbondioksit sistemlerinde oldukça komplekstir. Bunun sebebi karbondioksitin devreye girmesi halinde boruların içinde iki fazlı (buhar-sıvı) bir akım oluşmasıdır.
Karbondioksit gazının %5 konsantrasyona erişmesi, insanlar için tehlikenin başlama halidir. Oysa yangın söndürme için asgari %28lik bir konsantrasyon gereklidir. Bu nedenle insanların mevcut olduğu hacimlerde yaygın olarak kullanılmazlar.
Karbondioksitin az bilinen bir başka tehlikesi de püskürtme anında buz parçacıkları üzerine biriken statik elektriktir. Bu sebeple yanıcı/infilak edici ortamları inert etmek (karalı hale getirmek) için karbondioksit kesinlikle kullanılmamalıdır.
B) HALOJENLİ MADDELER VE SÖNDÜRME SİSTEMLERİ
Halojenli söndürme maddeleri, bir ya da daha fazla hidrojen atomlarının yerinde halojen atomları (flor, klor, brom, iyot) bulunan hidrokarbonlardır. Bu özellikle, sonuçta elde edilen maddelerin yanmaz olmasını sağlar. Halojenli maddeler hem portatif hem de sabit yangın söndürme sistemlerinde yaygın olarak kullanılır.
UYGULAMA SİSTEMLERİ
- TOPTAN BOŞALTMA SİSTEMLERİ: Bu sistemler, kapalı, en azından kısmen kapalı alanlarda riziko kontrolü için kullanılırlar. Halonların kullanıldığı toptan boşaltma sistemlerine örnek olarak kompüter odaları, magnetik bant muhafaza bölmeleri, elektronik kontrol odaları vs. verilebilir. Halon 1301, düşük zehirleyici etkisi, yüksek buharlaşma hızı ve düşük moleküler ağırlığı sayesinde toptan boşaltma sistemlerinde tercih edilen halojenli söndürme maddesidir. Halon 1211 kullanımı, bazı ek önlemler gerektirdiği için pek yaygın değildir.
- LOKAL UYGULAMA SİSTEMLERİ: Bu sistemler, söndürücü maddeyi yalnızca yanan nesne etrafında yüksek bir konsantrasyon oluşturacak şekilde püskürtürler. Lokal uygulama sistemleri, toptan boşaltma yönteminin uygun olmayacağı alanlarda kullanılırlar. Örnek olarak baskı atölyeleri, banyo ve soğutma tankları, püskürtme kuleleri, yağlı elektrik transformatörleri, buhar bacaları vs. verilebilir. Düşük uçuculuğu nedeniyle, halon 1211 lokal uygulama sistemlerinde kullanıma çok uygundur.
KULLANIM VE SINIRLAR
Halon sistemleri, genellikle şu tiplerdeki rizikolarda kullanılırlar:

• Temiz bir söndürücü madde gerektiren rizikolar.
• Enerjili elektrik ya da elektronik devrelerin bulunduğu alanlar.
• Parlayıcı sıvı ve parlayıcı gazlar.
• Termoplastikler gibi yüzeyde yanan parlayıcı katı maddeler.
• Riziko konusu proses ya da maddelerin pahalı olduğu durumlar ve geleneksel söndürme maddelerinin aşırı zarar ya da üretim kesilmesine neden olabileceği alanlar.
• Çok sayıda personelin sürekli ya da sık sık bulunduğu alanlar.
• Suyun zor bulunduğu ya da diğer söndürücü maddelerin kullanıldığı sistemlere yeterli yer olmayan alanlar.

Halonların etkisiz kaldığı çeşitli parlayıcı maddeler vardır:

• Barut tozu, roket yakıtı, selüloz nitrat, organik peroksitler gibi kendi oksitlenme maddelerini bünyelerinde bulunduran yakıtlar.
• Sodyum, potasyum, Na-K alaşımı, magnezyum, titanyum ve zirkonyum gibi reaktif metaller.
• Lityum hidrit gibi metal hidritleri.

Çok karşılaşılan bir sorun da, derin A sınıfı yangınlarda, % 10’un altındaki konsantrasyonlarda halonların yetersiz kalmasıdır. Eğer A sınıfı yangınların kontrolü için halon sistemi kullanılacaksa, yardıma çabuk yetişecek başka bir sistem daha mutlaka bulunmalıdır. Aksi halde, söndürücü konsantrasyon dağıldıktan sonra, her zaman için bir yeniden parlama tehlikesi var olacaktır. DEDEKSİYON VE SİSTEMİN HAREKETE GEÇİRİLMESİ
Halon sistemlerinin çalıştırılma yöntemleri genelde, diğer söndürme maddelerinin kullanıldığı sistemlerle benzerlik gösterir. Ancak, bütün standartlarda, halon sistemleri için otomatik harekete geçirme düzenleri kullanılması tavsiye edilir. Bunun amacı, ilk önce sistemin ilgileneceği yangınların boyutlarını sınırlamak ve böylece söndürme sırasında halon dekompozisyonunu minimize etmektir.
C) KURU KİMYASAL MADDELER VE SÖNDÜRME SİSTEMLERİ
Günümüzde var olan kuru kimyasal yangın söndürme maddelerinin üretiminde kullanılan kimyasal maddeler, sodyum bikarbonat, potasyum bikarbonat, potasyum klorür, ürepotasyum bikarbonat ve monoamanyum fosfattır. Bu baz maddelere, akış ve suya dayanıklılık özelliklerini arttırıcı ve muhafazayı kolaylaştıran çeşitli ilaveler karıştırılır.
- SABİT SİSTEMLER : Sabit sistemler, bir kuru kimyasal kaynağı,bir sıkıştırıcı gaz, bir harekete geçirme düzeni, sabit borular ve püskürtme başlıklarından oluşur. Esas olarak iki çeşit sabit sistem bulunmaktadır. Bunlar toptan boşaltma ve bölgesel uygulama sistemleridir.
- EL HORTUMU SİSTEMLERİ : El hortumu sistemlerinde bir kuru kimyasal ve sıkıştırıcı gaz kaynağı, kuru kimyasalı ateşe taşıyacak bir ya da daha çok sayıda el hortumları bulunur.
- KURU KİMYASAL SİSTEMLER : Kuru kimyasal sistemler, iki ana yöntemle düzenlenirler. Akış hızını, boşluk basınçlarının, boru çaplarının ve başlıkların sayı, tip ve yerlerinin rizikoya göre özel olarak hesaplandığı sistemlere mühendislik sistemleri; yangın deney laboratuarlarınca özel riziko ve boyutlar için geliştirilmiş hazır sistemlere de paket sistemler adı verilir. Paket sistemler, geçerli oldukları sınırlar içinde, yeterli akış hızı, başlık basıncı vs. özellikleri sağlarlar. Bu hazır sistemler, özellikle mutfak tesisatlarında korunma amacıyla yaygın olarak kullanılmaktadır. Yalnız, bu durumlarda yağların sabunlaşması için alkalin kuru kimyasallar kullanılmalıdır (sodyumbikarbonat, potasyumbikarbonat ). Hiçbir şekilde çok amaçlı kuru kimyasal (monoamonyumfosfat) kullanılmamalıdır.
D) KÖPÜKLÜ YANGIN SÖNDÜRME MADDELERİ VE SİSTEMLERİ
Köpük, esas olarak parlayıcı ve yanıcı sıvı dökülme ve tank yangınlarında soğutucu bir tabaka yaratacak şekilde kullanılır. Bu tür yangınlarda kullanılan en devamlı söndürme maddesi köpüktür. Sıvı yüzeyini kaplayan köpük tabakası, derinlik ve kararlılığına bağlı olarak oldukça uzun bir süre buhar çıkmasını engeller. Saçılan yakıtlar, köpük sayesinde kolayca etkisizleşebilirler. Uygun bir süre sonunda, köpük tabakası temizlenebilir. Ayrıca köpüğün temas ettiği maddelere hemen hemen hiçbir zarar verici etkisi yoktur.
Köpük henüz yanmamış sıvı yada katılardan çıkan buharları engellemek ya da azaltmak amacıyla da kullanılır. Zehirli yada parlayıcı gazların biriktiği boşluk ve kapalı hacimlerin güven altına alınması için de köpükten yararlanılabilir.
KÖPÜK TİPLERİ
Bir kısmı özel amaçlarla üretilmiş çeşitli köpük tipleri vardır. Bunların özellikleri oldukça farklıdır ve kullanım alanlarının genişliklerine göre sıralanırlar.
- SIVI FİLM OLUŞTURAN KÖPÜKLER (AFFF): Bu tür köpükler, sentetik maddelerden üretilirler ve yanan parlayıcı sıvı yüzeyinde bir su solüsyonu tabakası oluştururlar. AFFF köpükleri parlayıcı sıvı yangınlarında güvenle kullanılabilirler. Çok düşük yüzey gerilimleri ve sızdırdıkları solüsyonlar sayesinde bu köpükler, yüzeysel köpük etkisinin yanısıra derinlere nüfuz edecek suya ihtiyaç olan A ve B sınıfı karışık yangınlarda da etkili olarak kullanılabilirler.
- FLOROPROTEİN KÖPÜKLER (FP): Floroprotein köpük üretimi için kullanılan maddeler protein esaslıdırlar, ancak protein polimerlerinin yanında köpüğe yakıt dağıtıcı bir özellik kazandıran yüzeysel aktiviteli florlu maddeler de ilave edilir. Floroprotein köpükleri derinliği olan petrol veya hidrokarbon yakıt yangınlarında çok etkilidirler. Ayrıca, bu köpükler, diğer protein tipi köpüklere göre kuru kimyasal maddelerle birlikte kullanım için daha uygundurlar.
- PROTEİN KÖPÜKLER : Protein tipi hava köpüğü üretiminde su ile karıştırılan akıcı sıvı konsantreleri kullanılır.
- GENLEŞME ORANI YÜKSEK KÖPÜKLER (SYNDET) (SENTETİK KÖPÜK): Genleşme oranı yüksek köpük, özellikle A sınıfı ve bazı B sınıfı yangınların kontrol ve söndürülmesinde kullanılır. Kapalı hacimlerin tamamen doldurulması için çok uygundur. Deneyler sonucu elde edilen bilgiler, genleşme oranı yüksek köpük ve otomatik sprinkler suyunun belirli koşullarda bir arada kullanılması, her iki söndürme maddesinin teker teker kullanılmasına göre çok daha iyi sonuç vermektedir.
- YÜZEYSEL AKTİVİTELİ SENTETİK HİDROKARBON KÖPÜKLER: Su ile birlikte bol miktarda köpük meydana getiren sentetik olarak imal edilmiş yüzeysel aktiviteli birçok bileşik vardır. Bunlar, uygun şekilde hazırlanarak yangın söndürme maddeleri haline getirilebilir ve diğer köpük tipleri gibi kullanılabilirler. Bu köpüklerin düşük yüzey gerilimleri ve ıslatıcı nitelikleriyle A sınıfı yangınlarda da söndürücü madde olarak kullanılmaları mümkündür.
- DÜŞÜK SICAKLIKLI KÖPÜKLER: Bu tür köpük konsantresi, esas olarak protein köpüklerine benzer. Ancak bunlar, yanmayan, donma derecesi düşürücü maddelerin ilavesiyle, düşük sıcaklıklarda muhafaza edilerek kullanılabilirler.
- ALKOL TİPİ KÖPÜKLER (AR): Alkole dayanıklı bu konsantreler, genellikle birkaç cins maddenin karışımlarıdır. Bazıları protein esaslı, bazıları floroprotein, bazıları ise sıvı film oluşturan köpük konsantresi esaslıdır.
UYGULAMA YÖNTEMLERİ
- TOPTAN BOŞALTMA SİSTEMLERİ: Korunma altına alınacak riziko bölgesi çevresinde yangını söndürmeye ya da kontrol altına almaya gerekli miktarda köpüğün birikmesine izin verecek bir kapalı hacim bulunuyorsa toptan boşaltma sistemi kullanılabilir. Sistemin güvenilirliği açısından en önemli noktalardan biri, üretilen köpüğün yerinde kalmasını sağlamak, yani sızıntıya izin vermemektir. Köpük tarafından dışarıya atılan havanın çıkabilmesi için yeterli kapasiteye sahip havalandırma bacaları bulunmalıdır.
- LOKAL UYGULAMA SİSTEMLERİ: Bir toptan boşaltma sistemi yerleştirmek mümkün değilse ya da özel bir bölgede küçük çapta bir koruma gerekli ise lokal uygulama sistemleri düzenlenir. Bu sistemler daldırma tanklarında vs. bulunan parlayıcı ya da yanıcı sıvıların güven altına alınması için kullanılırlar.
- PORTATİF CİHAZLAR: Portatif köpük cihazlarında, elle çalıştırılıp taşınabilen bir köpük üretme sistemi bulunur. Bu sistem bir hortum ya da borular ve bir hortum yolu ile bir su ve köpük konsantresi kaynağına bağlıdır. Boşaltma hız ve süresi rizikonun tip ve boyutları ile belirlenir.
E) ÖZEL SİSTEMLER
Daha önceki bölümlerde anlatılan sistemlerin bilinen kategorilerine girmeyen ve başarı dereceleri değişen birtakım yangın söndürme ve kontrol sistemleri, araçları ve teknikleri vardır. Bunlar:

• Belirli yangın kontrol ihtiyaçları için su solüsyonları veya su kullanan sistemler,
• Söndürme için kullanılan yakım gazları,
• Petrol tankerlerinin yangın kontrolünde sıkıştırılmış hava,
• Yakıt ve kimyasal madde dökülmelerini kontrol için kullanılan teknikler ve etkenler,
• Buhar sistemleri,
• Birleşik etkenli sistemler.

PORTATİF YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI Bazı portatif söndürme cihazları, yalnızca bir yangın sınıfında, bazıları ise iki, hatta üç sınıfta .birden kullanılabilirler, ancak dört sınıfa birden uygun olan portatif söndürme sistemi yoktur.
A) SU ESASLI YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI : Su esaslı yangın söndürme maddeleri, su, antifriz, nemlendirici maddeler, su asiti ve köpüktür. AFFF köpüğü dışında, bu türden bütün maddeler yalnızca A sınıfı yangınlara karşı kullanabilirler. Parlayıcı sıvı veya elektrik ile ilgili yangınlarda, sıradan (köpüklü değil) su esaslı yangın söndürme cihazlarının kullanılması, yangının yayılmasına, veya operatörün yaralanmasına ya da her ikisine birden neden olabilir. Günümüzde yaygın olarak basınç depolu ve pompa tankı tipinde söndürücüler kullanılmaktadır.
- BASINÇ DEPOLU SİSTEMLER: En yaygın basınç depolu su esaslı yangın söndürme cihazları, yaklaşık 15 kg ağırlığındaki 9.5 lt’lik tüplerdir. Bunlar yeniden doldurulabilirler, dura dura püskürtme yapılmasına izin verirler ve diğer tiplere göre uzun bir püskürtme mesafeleri ve boşaltma süreleri vardır. Kullanılacak söndürme cihazı, önce yere konmalıdır. Bir elle çalıştırma kolu gevşekçe tutulurken, diğeriyle halka pim dışarı çekilir. Daha sonra da püskürtme hortumu ateşe yöneltilerek çalıştırma koluna basılır.
- POMPALI CİHAZLAR: Silindirik olanlar ve sırtta taşınanlar olmak üzere iki farklı tipte pompalı cihaz bulunmaktadır. Silindirik pompalı söndürme cihazlarının. Bazen önemli olan iki küçük dezavantajı vardır:

• Cihazı taşımak için, operatör pompalamaya ara vermek zorundadır.
• Sağlanan akışın gücü, mesafe ve süresi bir dereceye kadar operatörün yeteneklerine bağlıdır.

B) KARBONDİOKSİTLİ YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI : Karbondioksit sıkıştırılmış gaz halinde bir maddedir. Esas olarak B ve C sınıfı yangınlarda kullanıma uygun olmasına rağmen, A sınıfı yangınlarda da su ya da diğer bir A sınıfı yangın söndürme maddesi getirilene kadar destek amacıyla kullanılabilir. Bütün karbondioksitli söndürme cihazlarında, bir basınç silindiri, bir sifon borusu, çıkış yolunu açan bir valf ve çıkış borusu ya da hortumu bulunur. Karbondioksitli söndürme cihazlarının sınırlı bir kontrol bölgesi olduğu ve püsküren madde kolay dağıldığı için, bu cihazları kullanırken yangın merkezine mümkün olduğunca yaklaşılmalıdır. Soğutma ve yeniden parlamayı önleme amacıyla, ateş söndükten sonra da bir süre karbondioksit püskürtülmelidir. Parlayıcı sıvı yangınlarında en uygun kullanma yöntemi, yakın uçtan başlayıp cihazı bir kenardan diğerine gezdirerek yangının içlerine doğru ilerlemektir. Elektriksel sistemlerle ilgili yangınlarda karbondioksit, alevlerin kaynağına doğru yöneltilmelidir. Tekrar yangın çıkmaması için mümkün olduğu kadar kısa sürede sistemin enerjisi kesilmelidir.
C) HALOJENLİ YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI : Halon 1211 esas olarak B ve C sınıfı yangınlar için imal edilmiş olmasına rağmen, A sınıfı yangınlarda da etkilidir. Halon 1211, temizlenecek bir artık bırakmaz, esasen koroziv etkisi yoktur. Miktarla kıyaslandığında B sınıfı yangınlarda karbondioksite göre en az iki kat daha etkilidir. Halon 1211’in en önemli dezavantajı, bir miktar zehirleyici olmasıdır. Halojenli yangın söndürme cihazları yangınlarda aynen karbondioksitli yangın söndürme cihazları gibi kullanılırlar. Bu cihazlar özellikle, elektronik cihazların, telekomünikasyon santrallerinin hassas makinelerin bulunduğu yerlerde çıkacak yangınlarda kullanılır.
D) KURU KİMYASAL YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI : Esas olarak iki çeşit kuru kimyasal madde vardır. Sodyum bikarbonat, potasyum bikarbonat, urea potasyum bikarbonat ve potasyum klorür esaslı maddeler gibi sıradan kuru kimyasallar B ve C sınıfı yangınlarda kullanılabilirler. Çok amaçlı kuru kimyasal maddeler, A, B ve C sınıfı yangınlarda kullanıma uygundur. Bu türde, amonyum fosfat esaslı yalnızca bir tek madde bulunmaktadır. Bu türdeki yangın söndürme cihazları da esas olarak iki çeşittir. Bir tipte, maddenin püskürmesi için bir kartuştan yararlanılır. Diğerinde ise basınç altında depolama yapılır. En çok kullanılanlar, basınçlı cihazlardır. Bunların tekrar tekrar doldurulmaları mümkündür. Kuru kimyasal cihazları taşırken bir yandan püskürtmek mümkündür ve püskürtme istenildiği zaman durdurulabilir. Kuru kimyasal maddeler su ile bir arada kullanılabilirler. Bu maddeler, karbondioksit ve halojenli maddelere göre rüzgardan çok daha az etkilenirler.
E) KURU TOZLU YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI : Kuru tozlu yangın söndürme cihazları farklı karakterlerde yanıcı metallerle ilgili D sınıfı yangınlarda kullanılırlar. Toz madde, yangın üzerine bir söndürme cihazı veya kepçe ya da kürekle atılabilir. Her iki durumda da, madde ateşi tamamıyla örtecek şekilde uygulanmalıdır. Söndürme maddesinin uygulanacağı yöntem, yanan metalin cinsine, miktarına ve fiziksel haline bağlıdır. Yangında ısı çok yüksekse, püskürtmeye tamamen açık durumda başlamak gereklidir. Kontrol sağlandıktan sonra, akış biraz kısılarak bölge bölge örtme işlemine geçilir. En yaygın kuru toz cinsleri sodyum klorür ve G-1 tozu denilen bir başka tozdur. G-1 tozu, fosforlu bileşikler katkılanmış grafit tozudur.
F) SIVI TABAKA OLUŞTURAN KÖPÜKLÜ (AFFF) YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARI : A sınıfı yangınlarda, AFFF derinlere kadar inerek soğutucu etki yapar ve sıcaklıkları yanma seviyelerinin altına düşürür. B sınıfı yangınlarda ise yakıt yüzeyi ile oksijen arasında bir engel görevi yapar. AFFF,3-A; 20-B kapasiteli 10 lt’lik basınçlı tüpler halinde imal edilmektedir. Tüp, yaklaşık 55 sn içinde tamamen boşalır ve 6-7.5 m’lik bir püskürtme mesafesi vardır. Bu cihazlar ancak çevre sıcaklığı 5ºC’nin üzerinde bulunan alanlarda kullanılabilirler.
G) YANGIN SÖNDÜRME CİHAZLARININ DAĞITIMI :Hangi tip söndürme cihazı seçilmiş olursa olsun, cihazları kullanacaklar ne kadar yetenekli olursa olsun, söndürme cihazları, ulaşması kolay yerlerde bulunmuyorsa, güvenlik olduğundan bahsetmek mümkün değildir. Kaynak işleri gibi bazı özel çalışmalarda söndürme cihazı hemen el altında bulundurulur. Ancak yangınların çoğunda, insanların bir söndürme cihazına kadar gidip, yangını söndürmek üzere tekrar geri dönmesi gerekmektedir. Bu yüzden, en yakın söndürme cihazına ulaşma mesafesi çok önemlidir. Ulaşım mesafesi, bir kişinin bir söndürme cihazına ulaşmak üzere kat edeceği yolun uzunluğudur.
Söndürme cihazları yerleştirilirken şunlara özen gösterilmelidir.

• Düzenli bir dağılım sağlamak,
• Kolay ulaşılabilecek ve engellerle kapanmayacak noktaları seçmek,
• Normal dolaşım yollarına yakın olmak,
• Çıkış ve girişlere yakın olmak,
• Fiziksel zarar görme rizikosu az olan noktaları seçmek,
• Cihazları yerlerinden kolayca çıkacak şekilde yerleştirmek.

H) YARDIMCI PORTATİF YANGIN SÖNDÜRME ARAÇLARI : Portatif yardımcı yangın söndürme araçları arasında kapaklı su kovaları, variller, kum kovaları, yangın battaniyeleri, bahçe hortumları vs. bulunur.
KAYNAKÇA

• Yangın ve Güvenlik Dergisi, Sayı:33, Eylül-Ekim 1997
• EEC SYSTEMS
• Netwell Otomasyon ve Kontrol Sistemleri
• Baumann Güvenlik Sistemleri Ltd. Şti.
• Türksan İnşaat Bina Otomasyon Sistemleri
• Gloran Yangın Söndürme Cihazları
• Audio Elektronik Güvenlik ve Kontrol Sistemleri