Bir zamanlar Avustralya ve Güney Amerika dışında yeryüzünün bütün karalarına dağılmış olan fillerin bugün yalnızca Afrika ve Asya kıtalarında yaşayan iki türü vardır:
Afrika fili (Loxodonta africana) ve Asya fili (Elephas maximus). Bazı müzelerde iskeletleri görülebilen dev mamutlar da fillerin yeryüzünden silinmiş olan ataları arasındadır.
Filler bugün yaşayan bütün kara hayvanlarının en irisidir. Erişkin bir filin omuz yüksekliği 4 metreyi, ağırlığı 7,5 tonu bulur. (Yeni doğmuş bir fil yavrusu bile yaklaşık 90 kg ağırhğındadır.) Bu hantal yapılı iri gövdelerinin dışında filler, sütun gibi kalın bacakları, geniş ve sarkık kulakları, çok uzun dişleri ve uzun hortumlarıyla tanınır. Rengi boz ile kahverengi arasında değişen derileri kalın, kaba görünümlü ve neredeyse çıplak denecek kadar seyrek tüylüdür. Kısa ve kalın bacakları gövdelerinin ağırlığını ancak taşıyabilir. Sürekli uzayan üst kesicidişleri ise hem topraktan bitki köklerini çıkarmaya yarar, hem de hayvanın düşmanlarına karşı en önemli savunma silahıdır. Ne var ki, fildişi denen bu dişler çok değerli olduğundan, aynı zamanda fillerin ölçüsüzce avlanmasının da başlıca nedenidir.
Aşağıya doğru sarkan ve hayvan ayaktayken bile yere değecek kadar uzun olan hortumları fillerin en önemli organlarından biridir. Burunları ile üstdudaklarının uzantısı olan bu organ yerine göre el, kol, burun ve dudak işlevi görür. Binlerce kastan oluştuğu için hem kolayca eğilip bükülen, hem de çok güçlü olan hortumları fillerin en büyük savunma aracıdır. Öte yandan hortumun ucundaki parmağa benzeyen duyarlı uzantı da hayvanın iğne büyüklüğündeki nesneleri algılayıp tutabilmesini sağlar. Fillerin kuyrukları kamçı gibi ince uzun ve ucu püsküllüdür. Gözleri çok küçük ve görme duyuları zayıf olan bu hayvanların beyinleri de iri gövdelerine oranla küçücüktür.
Asya fili daha çok Hindistan fili adıyla tanınır; oysa bu tür Hindistan Yarımadası'mn yanı sıra Sri Lanka, Birmanya, Malezya, Tayland, Çinhindi ve Sumatra'da da yaşar. Afrika filine ise bugün yalnızca Büyük Sahra' nin güneyinde rastlanmaktadır. Bu türün en iri örnekleri Doğu ve Orta Afrika'nın savanlarında, daha küçükleri de Batı Afrika ormanlarında bulunur. Afrika ve Asya filleri arasındaki en büyük fark, Afrika filinin daha iri, kulaklarının daha büyük ve hortumununucundaki parmaksı uzantının iki tane olmasıdır. Ayrıca Afrika filinin hem erkeğinde hem dişisinde uzun savunma dişleri olduğu halde, bu uzamış kesicidişler Asya filinde yalnız erkeğe özgüdür. Tümüyle otçul hayvanlar olan filler hor-tumlarıyla kopardıkları otlar, ağaçların yaprakları, meyveleri, ince sürgünleri gibi bitkisel yiyeceklerle beslenir ve gerektiğinde yiyecek ya da su bulmak için uzun yolculuklara çıkarlar. Karınlarını doyurmak uzun saatlerini alır ve günde 225 kilogramdan çok ot ya da yaprak yiyebilirler. Filleri su içerken izlemek çok ilginçtir. Suyu bir tulumba gibi hortumlarının içine çeker, sonra bu esnek organı geriye doğru bükerek suyu ağızlarına püskürtürler. Duş yapmak istediklerinde gene hortumlarıy-la emdikleri suyu sırtlarına doğru püskürtmeleri yeterlidir. Su bulamadıkları zaman da çevrelerindeki toz toprağı hortumlanyla toplayıp sırtlarına boşaltarak "kum banyosu" yaparlar. Aslında filler suya çok düşkündür; her fırsatta suya girip yıkanmaktan ve duş yapmaktan çok hoşlanırlar. Üstelik oldukça iyi yüzücüdürler; ucunda burun delikleri olan hortumlarını suyun dışında tutarak soluk alıp verebilir, böylece derin ırmakları yüzerek geçebilirler. Bağırmaları yüksek tonda bir borazan sesini andırır; ama daha alçak tonda, homurtuya benzer sesler de çıkarabilirler.
Filler toplu yaşamayı seven hayvanlardır. Genellikle birey sayısı 5 ile 40 arasında değişen sürüler halinde dolaşırlar. Her sürünün bir önderi vardır; bu görevi çoğu zaman sürünün en yaşlı dişisi üstlenir. Karşılaştıkları bütün sorunların çözümü sürü başının alacağı karara bağlıdır ve topluluğun bütün üyeleri önderlerine kendi istekleriyle boyun eğerler. Dolaşmaya ya da göç yolculuğuna çıktıklarında en önde sürü başı, onun arkasında tek sıra olarak dişiler ile yavrular, en arkada da erkek filler yürür. Normal yürüyüş hızları insanınki-nin yaklaşık iki katıdır, ama gerektiğinde saatte 25 km hızla koşabilirler.
Filler arasındaki bağlılık, düşkünlük ve yardımlaşma duygusu üstüne inanılması güç öyküler anlatılır. Afrika'da fil avına çıkan bir avcının tanık olduğu bir olay bu dayanışmanın çarpıcı örneklerinden biridir. Avcı bir fili vurup yaralamış, ama tam yanına gideceği sırada arkadaşının vurulduğunu gören bir başka fil hemen onun yardımına koşmuş. Bunun üzerine avcı, vurduğu filin değerli dişlerini daha sonra almak üzere olay yerinden uzaklaşmış. Bir ay sonra aynı yere döndüğünde gözlerine inanamamış. Çünkü vurulan fil hâlâ yaşıyormuş, ama yaralı olduğu için oradan uzaklaşamamış. Anlaşılan, o gün yardımına koşan sadık dostu her gün ona yiyecek ve su taşıyarak yaralı fili ölümden kurtarmış. Gerçekten de sürüdeki hayvanlardan biri hastalandığında, arkadaşları iyileşip yola devam edinceye kadar bütün sürü onu bekler; içlerinden biri tuzağa düştüğünde de öbürleri onu çukurdan çıkarmak için ellerinden geleni yaparlar.
Eskiden fillerin yüzlerce yıl yaşadığına inanılırdı. Oysa bugün bilindiği kadarıyla ortalama ömürleri hemen hemen insanınkine eşittir ve tutsak edilerek insan eliyle bakılan filler arasında 70 yaşını aşanlar pek azdır.
Genellikle sabırlı ve uysal yaradılışlı olan filler, köpek ve at dışındaki bütün hayvanlardan daha kolay eğitilebilir. Evcilleştirilmiş olanları öylesine iyi huylu ve güvenilir hayvanlardır ki Hindistan'da küçük çocukların bile evcil fillerle oynamasına izin verilir.
Filler tutsak edildikleri zaman da yavrulayıp çoğalabilirler; ama Hindistan'da, büyük fil çiftlikleri kurmaktansa, gerektiğinde yabanil filleri yakalayıp eğitme yoluna gidilir. Bunun için bir fil sürüsünün çevresi kuşatılır ve çok sağlam kazıklardan yapılmış üstü açık bir ağıla doğru hayvanlar yavaş yavaş sürülür. Bütün sürü içeri alındıktan ve keddah denen ağılın kapısı kapatıldıktan sonra artık hayvanların hiç kurtulma şansı yoktur. Kapana kıstırılan filler başlangıçta öfkeden kudurmuş gibidirler. Ama daha önce evcilleştirilmiş fillerin ağılın içine salınmasıyla kısa sürede sakinleşir ve bir kez kaderlerine razı olduktan sonra insana kolayca alışırlar. Böylece birkaç hafta içinde, mahut denen bakıcılarının bütün emirlerine hiç karşı çıkmadan boyun eğmeyi öğrenirler. Genellikle yük taşımak için eğitilen filler, öbür yük hayvanlarından çok daha ağır yükleri taşıyabilir. Üstelik yükleri yalnız çekmeyi değil itmeyi ve kaldırmayı da becerebilen tek hayvan fildir. Bu yüzden Birmanya' da tikağaçlarının ağır kerestelerini taşıyıp kamyonlara yüklemek için fillerden yararlanılır.
Asya'nın güneyindeki halklar da gösterişli geçit törenlerine çok düşkün olduklarından, eğitilmiş filleri renk renk değerli ipeklerle süsleyip sırtlarına prenslerin ya da başka önemli kişilerin oturduğu küçük tahtlar yükleyerek törenlerine renk katarlar. Tayland'da (eski Siyam'da) yaşayan Tay halkının gözünde de ender bulunan "beyaz filler" çok değerlidir. Gerçekte beyaz değil çok açık gri renkte olan bu filleri kutsal hayvanlar olarak görür ve neredeyse kraliyet ailesi kadar saygı gösterirler.
Eskiçağlarda filler hem yük hayvanı, hem de savaşçı olarak orduda kullanılırdı. Kartacalı ünlü general Hannibal İÖ 218'de Alpler'i aşıp Roma'ya doğru yürürken, ordusuna yük hayvanı olarak çok sayıda Asya fili katmıştı. Savaş sırasında Romalı askerlerin saldırılarını önlemek için bu hayvanları en ön saflara yerleştirerek aşılmaz bir set oluşturdu.
Afrika fillerini eğiterek iş yapmaya alıştırmak Asya fillerinden çok daha güçtür. Ama bu hayvanlar da değerli fildişleri için avlanarak öldürülür. Erkeklerde bu dişlerin uzunluğu bazen 3 metreyi aşar ve her birinin ağırlığı 90 kilogramı bulur. Bir zamanlar aşırı avlanma nedeniyle Afrika fillerinin soyu neredeyse tükenmek üzereydi. Sonradan avlanacak hayvan sayısı yasalarla kısıtlandı ve filler doğal parklarda koruma altına alındı. Gene de koruma altındaki hayvanların kaçak avlanan fildişi avcılarınca öldürülmesi tümüyle engellenemiyor. Afrika'da fillerin yaşadığı doğal koruma alanlarından bazıları Güney Afrika' daki Transvaal'de kurulmuş olan Kruger Ulusal Parkı, gene Güney Afrika'nın Kap eyaletindeki Addo Fil Parkı, Tanzanya'daki Serengeti Ulusal Parkı ve Kenya'daki Nairobi ile Tsavo ulusal parklarıdır. Bazen doğal parklarda yaşayan fillerin sayısı aşırı ölçüde artar ve bölgenin bitki örtüsüne zarar verecek boyutlara ulaşır. Bu gibi durumlarda aralarından yaşlı ya da hasta olanlar seçilip vurularak sayıları azaltılır.
FİLDİŞİ VE FİLDİŞİ OYMACILIĞI
Fildişi denen beyaz, parlak ve sert madde fil, mors, timsah, suaygırı ve balina türlerinden kaşalot ile denizgergedanı gibi hayvanların dişlerinden elde edilir. Fildişi dayanıklı ve işlemesi kolay olduğundan çok eskiçağlardan bu yana oymacılıkta ve her türlü süslemede kullanılmıştır.
Hindistan, Çin ve Japonya'da oyma ustalarının büyük bir sabırla yüzyıllardan beri yaptıkları son derece özenli fildişi eşyaların insan elinden çıktığına inanmak güçtür. Bu tür eşyalar arasında Hindistan'da yapılmış satranç taşları, Çin'den gelen minyatür pagodalar, iç içe geçen birçok toptan oluşan "bilmece toplar" ve Japonya'da, geleneksel giysilerde kemere takılan cüzdan ya da tütün kesesi gibi nesneleri dengede tutacak bir karşı ağırlık olarak kullanılan netsuke'ler sayılabilir. Netsuke'ler genellikle eski efsanelerde adı geçen tanrı ve kahramanların minimini heykelcikleridir. Fildişi ustalarının bunların küçük parmak tırnağı büyüklüğündeki yüzlerine vermeyi başardıkları anlamlı ifadeler şaşırtıcıdır. Netsuke'ler çoğunlukla mors ya da denizgergedanı dişinden oyulur.
Çinliler, fildişinden çiçek ve kuş oymalarıyla süslü yelpazeler de yapıyorlardı. Kanton kentindeki atölyelerde fildişinden oyma çatısı, duvarları, çevresinde insan heykelcikleri ve ağaçlarıyla sarayların bibloları yapılıyordu.
Doğulu sanatçılar bu gibi ufak ve ayrıntılı oymaların yanı sıra daha yalın tanrı ve hayvan heykelleri de yapıyor ve fildişini divan, masa ve sandalyeleri süslemede kullanıyorlardı.
Mamutlardan Kitap Kapaklarına
Mamutların soyu yaklaşık 3 milyon yıl önce tükenince, mamut dişi yerine Hindistan ve Afrika'da yaşayan fillerin dişleri kullanılmaya başlandı. Eski Mısırlılar fildişini değerli taşlarla birlikte süs eşyalarında kullandılar. Eski Ahit'te (Tevrat ve Zebur) sözü edilen Hz. Süleyman'ın fildişi tahtı altınla kaplıydı. Yakındoğu'nun eski halkları daha çok suaygırı dişleri kullanıyorlardı. Bunlar çok sertti ve dış mine tabakasını çıkarmak için önce asittebekletilmesi gerekiyordu. Romalılar bundan takma diş yapıyorlardı.Hz. İsa'nın doğumundan yüzyıllar önce, Fenikeli tüccarlar Yunanistan'a fildişi satıyorlardı. Yunanlılar fildişini hem oymacılıkta, hem de özellikle damarlarını belirginleştiren saydam boyalar kullanıldığında iyi bir fon oluşturduğu için, resim yapmakta kullanıyorlardı. Yunanlı yazarlar, Zeus ve Athena gibi tanrı ve tanrıçaların fildişi ve altından anıtsal heykellerinden söz etmişlerse de, günümüze ulaşan Yunan fildişi oyması yoktur.
Öte yandan, Hıristiyanlık'ın ilk dönemlerinden günümüze kadar gelen ve kiliselerde, sanat galerilerinde ya da müzelerde görülebilen birçok fildişi oyma vardır. Bitiştirilmiş iki yaprak gibi duran ilk oymalardan birçoğu kitap kapağı olarak saklanmıştır. Bunlar dikdörtgen biçimli düz fildişi levhalar olup, üzerlerine çoğu İncirden alınma öykü ve kişilerin resimleri oyulmuştur.
Daha sonraki tarihlerde fildişi oyma eşyalar çoğunlukla kiliselerde kullanılmak üzere yapılmaya başlandı. İS 800 yılında Roma imparatoru olarak taç giyen Şarlman'ın hükümdarlığında kitap kapaklarında fildişi çok sık kullanıldı. Oyma ustaları parşömen kitap sayfalarının süslenmesinde kullanılan desenleri kullandılar.
Ortaçağda, 13. yüzyılın sonuna doğru fildişi oyma eşyalar moda oldu. Varlıklı soylular evlerinde fildişinden eşya bulundurmaktan hoşlanıyorlardı. Paris fildişi sanayisinin merkezi oldu. Dinsel konular hâlâ çok yaygın olmakla birlikte, mücevher kutuları, ayna çerçeveleri ve tarak gibi eşyalarda oymacılar çoğu kez, çağın aşk ve macera öyküleriyle şiirlerinden esinlendiler.
Daha sonra, 16. yüzyıldan başlayarak Av-rupa'daki oymacılar, mermer ve taştan yapılma büyük heykellerin ufak fildişi kopyalarını yapmaya başladılar. Oymacıların ustalığının olağanüstü örnekleri olan bu heykelciklerde, sanatçının imzası bulunurdu. Oysa eski oymalarda genellikle oymacının kimliğine ilişkin herhangi bir işaret olmazdı.
Günümüzde bazı heykeltıraş ve oymacılar hâlâ fildişi kullanıyorlarsa da, fildişi Avrupa'da, süs eşyası yapımında kullanılmaktan çok, işlevsel bir nitelik kazandı. Örneğin şemsiye ve bıçak sapları, tarak ve bilardo topları fildişi ya da fildişi benzeri maddelerden yapılır. Fil ve mors gibi fildişi elde edilen hayvanların sayısı giderek azaldığı ve bu hayvanlar koruma altına alındığı için, fildişi niteliğinde yeni maddelere gereksinme duyuldu. Bunlar arasında, bazı palmiyelerin besi dokusundan elde edilen yapay fildişi ile düğme, piyano tuşu ve bilardo topu yapımında kullanılan selüloit ve plastikler sayılabilir.
Sibirya ve Kuzey Amerika'da yaşayan Eskimolar yaklaşık 2.000 yıldan uzun bir süredir fildişi, diş ve kemikten oyma süs eşyaları ile dinsel heykelcikler yapmayı sürdürmektedirler
Ayrıca Bknz: Fil Resimleri
MsxLabs & Temel Britannica
