Karahanlılar (840–1212)

Doğu ve Batı Türkistan'da egemenlik kurmuş olan Karahanlılar aynı zamanda İslam dinini kabul eden ilk Türk hanedanıdır.

Karahanlılar aslında Karluk soyundandır. Kırgızlar'ın 840'ta Uygur Devleti'ni ortadan kaldırmaları üzerine Türkistan'ı elinde tutan Kartuklar bağımsızlıklarını ilan etmişlerdi. Karluk hükümdarlarına güçlü anlamına gelen "kara" sıfatı verildiğinden tarihçiler bu hane­danı Karahanlılar olarak anmışlardır. Kara­hanlılar ülkelerini başlangıçtan beri eski Türk devlet anlayışına göre doğu ve batı olmak üzere ikiye ayırarak yönetmişlerdir. Doğu bölgesi hükümdarı büyük hakan sayılmış, batı bölgesi hükümdarı ona bağlı olarak hüküm sürmüştür.

Karahanlılar tarihinin başlangıç dönemi ol­dukça karanlıktır. Bu dönemde Karahanlılar daha çok güçlü komşuları Samaniler'le müca­dele etmişlerdi. Söylenceye göre 10. yüzyılın ortalarında Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğ­ra Han Samaniler'den etkilenerek İslam dini­ni kabul etmiş, ondan sonra bu yeni din Türkistan'da hızla yayılmıştır. Karahanlılar 11. yüzyılın başlarında Samani egemenliğine son vererek güneye doğru yayılmaya başlamış ve Gazneliler'le komşu olmuşlardır. İki devlet arasında Ceyhun (Amu Derya) Irmağı sınır kabul edilince Karahanlılar topraklarını kuze­ye ve doğuya doğru genişletmeye çalışmışlar­dır. Ama topraklar genişledikçe doğu ve batı hakanlıkları arasındaki çekişme de artmıştır. Taht kavgasına dönüşen bu çekişme sonunda Karahanlı Devleti 1041'de doğu ve batı olarak ikiye bölünmüştür. Bu dönemde Doğu Karahanlılar'ın merkezi Balasagun, Batı Karahanlılar'ın merkezi de Buhara olmuştur. Doğu Karahanlılar bundan sonraki tarihleri boyun­ca Karahitaylar'ın baskısına karşı direnmişler ama 1212'de onlara boyun eğmek zorunda kalmışlardır.

Batı Karahanlılar ise egemenliklerini Bü­yük Selçuklular'a karşı korumak durumunda kalmışlardır. Alp Arslan döneminde (1063-72) başlayan Selçuklu-Karahanlı mücadelesi Sencer döneminin (1118-57) sonuna kadar sürmüştür. Selçuklular'ın dağılmasından son­ra Batı Karahanlılar Oğuzlar, Karahitaylar ve Harezmşahlar'la mücadele etmişler, son Batı Karahanlı Hükümdarı Osman'ın 1212'de öl­dürülmesiyle Harezmşahlar yöreye egemen olmuşlardır.

Karahanlılar, Türk tarihinde daha çok kül­tür alanında bıraktıkları yapıtlar dolayısıyla anılırlar. Bunların başında Kâşgarlı Mahmud'un (bak. Kâşgarlı Mahmud) kaleme aldı­ğı Divanü Lügatit-Türk adlı sözlük ile Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı yapıtı gelir. Türk dilinin bilinen en eski yazılı yapıtları olan bu ürünler o dönemin Türk dünyasını tarih, coğrafya, toplumsal yapı, dil ve daha birçok bakımdan aydınlatan bilgilerle do­ludur.

Karahanlılar İslami Türk mimarlığının da ilk örneklerini vermişler, bu alanda Arap ve İran mimarlık gelenekleriyle Orta Asya Türk mimarlığını birleştirerek yeni bir üslup yarat­mışlardır. Karahanlı mimarlığının izleri daha sonraki bütün Türk devletlerinde açıkça gö­rülür.