Uygur Devleti

En eski Türk devletlerinden biri olan Uygurlar Kutluğ Kül Bilge Kağan tarafından 745 te kurulmuş, dahili karışıklıklar ,manihaizimin ,tesirleri ,Kırgızlar'ın istilası ile 840 ta yıkılmıştır.

Ortaçağ da gelişmiş bir uygarlık kuran Uygurlar ,önceleri Kuzey Moğolistan'da yaşıyorlardı.Hun İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Göktürkler'in buyruğu altına girdiler.Daha sonra da onlara karşı ayaklanarak 740 ta bağımsız bir devlet kurdular.Öteki Türk boylarını egemenlikleri altına alarak güçlendiler. Uygurlar Çinliler le de ilişki kurdular. lX.yy.ın ortalarında Tibetliler le Kırgızların saldırısına uğrayarak yıkılan Uygur Devleti ortadan kalkınca ,Uygurlar Batıya göç ederek (840) küçük,dağınık devletler kurdular.Sonunda bütün Uygurlar , Cengizhan zamanında Moğolların egemenlikleri altına girdiler.Böylece son Uygur devleti de ortadan kalktı (1212).O zamandan beri bir daha bağımsız olamayan Uygurlar , bugün Çin'in kuzey batısında ,Çin egemenliği altında yaşamaktadırlar.

Uygurlar Yenisey kaynakları,Çutalas havalisi ,İç Asya ve Kerulen'a kadar olan sahaya yayılmıştır. Uygurlar sanat,yapı,yönetim işlerinde ileri bir uygarlıktılar.14 harfli bir alfabe kullanırlardı.Buddha dinine bağlıydılar. Uygur fikir adamları Arapça ve Hintçe den çeviriler yaptılar.Uygurlardan kalan en önemli yapıt Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig" (mutlu olma bilgisi ) adlı eserdir.

UYGUR DEVLETİ (745-840)

Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan’dır.
Başkenti: Karabalgasun’dur.
Hükümdarları:
Kutluk Bilge Kül Kağan
Moyen- Çor Kağan
Bögü Kağan’dır.

Özellikleri

• İslamiyet’ten önceki Türk devletinin arasında ilk defa göçebe hayat tarzından yerleşik hayata geçerek tarım ve ticaret faaliyetleriyle uğraştılar.
• Türk tarihinde ilk defa şehir ve kasabalar kurarak, ilk Türk mimari eserlerini meydana getirdiler.
• Çinlilerle ilişkileri sonucunda kağıt ve matbaayı kullandılar.
• Kendine özgü Uygur Alfabesi’ni kullandılar.

Yıkılış Sebebi

• 839 yılında meydana gelen kıtlık, açlık, şiddetli soğuklar ve salgın hastalıklarla devletin zayıflaması devletin zayıflamasından yararlanan Kırgızların akınlarını arttırmaları.
• 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkıldılar. Devleti yıkılan Uygurların bir kısmı çeşitli yerlere göç ederek yerleştiler. Uygurlar, XII. Yüzyıl başlarında Moğolların egemenliğine girdiler.
• Uygurlar, Moğol egemenliğinde yaşarken Araplarla Çinliler arasında yapılan Talas Savaşı (751)’ndan sonra Müslüman olmuşlardır.
• Kültür ve medeniyet yönünden Moğolları etkileyen Uygurlar, Moğollardan bir kısmının Türkleşmesini sağladılar.

Devlet - Saray hayatı:
Çağın en ileri ve aydın ülkesi idiler.Hanlığa hukuki esaslara dayanan devlet tadı verdiler. hukuk devleti vücuda getirdiler. Yabancı ellerde yaşayan Türk kolonileri için koruyucu kanunlar çıkardılar. Devlet idaresinin yürütülmesinde memurlar ,vekiller ve çeşitli mansuplar oluşturdular.Saray hayatını ,düzenli merasimleri tanzim ettiler.Han ve saray halkının yakarıcı sefirleri karşılama vazifeleri de düşünüldü.

Fikir Hayatı:
Yüksek seviyedendi. Uygur saraylarında yerli yabancı tarihçiler , alimler, şairler, sanatkarlar, nakkaşlar, munasinaslar himaye gördü. Mürebbilerin ders verdikleri ,kütüphaneler kurdukları Çin gezgincilerince bildirilir. Uygur şehzadesinin kopuz çaldığı ,manzum bir edebiyatın varlığıda unutulmamalıdır.

Son yarım asır içinde Uygur Hanlığı merkezi olan Hoço ve İdikut şehri harebelerinde yapılan kazılarda Budist,Manihey ve Hristiyan mabetlerinde çok sayıda malzeme elde edildi.Malzemeler Uygur dili ve edebiyatının azametini belirtmeye yeter.Çoğu da dinlerden yapılan tercümelerdi.Azı orjinal olmak üzere tabiata ,astronomiye ve edebiyat nevilerine ait tercüme vesikalar idi.Hatta Orjinali elde olmayan ,Tübetçe'den çevrilen Uygur hükümdarlarından birinin çevre memleketlerden bilgi edinmek amacıyla gezen memurların bir seyahatnamesi de vardır.

Çoğu malzemeler çeviridir.Uygurca bu yüzden Uygur dil adını da almıştır.Uygurca'ya İran,Hind ,Sağa ,Çin ,dillerinden kelimeler girdi. Bunlar daha sonra mürebbi Uygurlar tarafından Moğolca'ya da eklenmiştir. Tabiatıyla Uygıurca'ya 1-Dini ve 2-Ticari münasebetler vasıtasıyla pek çok kelime girmiştir.

Uygurların Alfabeleri :

• Uygurlar muhtelif alfabeler kullandılar.Rum,Brahma,Tibet,Süryani,Soğa,Uygur,Mani alfabeleridir.
• Hind harfleriyle Budizm dinine ait Türkçe metinler Avrupalı bilginler tarafından bulunmuştur.629 yılında bu hurufati terkle milli Soğa alfabesi Budist Uygurlarca kullanılmıştır.DAha sonra Mani dinin mensup olanlar
• Mani,Hristiyan Uygurlar da Süryani alfabesini kullandılar.
• Soğal alfabesini Türkler ilkin Kara Balgasun abidesinde kullanmıştır.Bu abide 825-832 yılına kadar egemenlik süren Uygur halkının onuruna kazınmıştır. Bu harfler önce Uygur hurufatı sayıldı.F.W.K. Müller ise Soğa alfabesi olduğunu ortaya koymuştur. Soğa harfleri Uygu harflerinin bir eşidir.Soğa alfabesinin olgunlaşması da Uygur hurufatıdır.Soğaların ticari hayatı etkili olmuştur.
• Soğa harfleri 22 işarettir.Arami alfabesine yakındır.Üç işaret de noktalama işareti olarak kullanılmıştır;belki
• Soğa alfabesinin kaynağı Arami harfleridir.

Uygur Harfleri

• Menşei Arami >soğa> Uygur alfabesi olan bu hurufatı Uygurlar ,müstakil bir devlet olunca Vlll. yy. ilk yarısında kullandıkları birkaçı dışında hepsi bitişik yazıldı.Göktürk alfabesine göre Uygur Alfabesi daha az işaretlidir.Yarı sedalı sese tekabül eden (y) nin dışında 18 işaret bulunur.
• Uygurca 'da ünlüler için üç işaret ;ünsüzler için 15 işaret kullanılmıştır.
• Uygur harflerine ilk temas eden Xl.yüzyılda Kaşgarlı Mahmut olmuştur.