Abzaxlar
Abzaxlar Çerkes kabilelerinden Adige grubunun içinde yer alırlar. Günümüz Adigeyinde Abzaxlar azalmış ve grubun büyük bölümü muhacerette yaşar.
Abzaxlar günümüzde Adigeyi Taba, Temdaşı, Dawur, Ğutyukho, Nejukho, Ançokho, Bejukho ve Adige köylerinde yoğun olarak yaşarlar 1864 Abzaxlar vatanlarını bırakmak zorunda bırakılınca, onların boşalttığı yerlere Ç,emguylar yerleşti ve dilde Ç,emguy diyalekti kabul edildi. Buna örnek vermek gerekirse benim dedelerimin köyü olan ve Mıyekhuapeye bağlı Pşıj habl'ı gösterebiliriz.
Abzax sözcüğü genelde, abdzax sözcüğüyle karıştırılır. Bu kabile kendilerine Abzax-abzek dediği gibi kendilerinden olmayanlara da Abdzax derler ki anlamı da yabancıdır. Abdza sözcüğü sanırım kendi soydaşlarından olan Abhazlar iç.in ilk dönemlerde kullanıldı. Şunu da unutmamak gerekir ki Adigeler Abhazlar için Azıge, Abhazlar da Adigelere Azuge derler. Her iki anlatımında anlamı güneşin sulu yerdekileridir.
Abzax ismi genel olarak, Abhazların alt kısmında oturanları (ABAZAX) ifade ettiği söylenir. Yalnız Azıge ve Azuge gibi Abzae ve Abhaz isimlerinin kök birliği göz ardı edilir.
Abhaz ismi APSUGA'dan türemedir. Şu halde A-PSU-ĞE şeklinde ve sulu yerde oturan Güneşzader anlamına gelir. Apsuge zamanla Apsıge, apsaxe, abzaxeve, abzaxe şekillerine dönüştü.
Abhazlar kendilerini güneşin neslinden geldiğine inansalar da, Apsuğa isimleriyle suyla yaşama geçtikleri dönemlerden isimlerini alırlar. İsimleri yer ve güneşle birleşmiştir. Abzaxlar da, Abhazlar'dan sonra ova halkı oldular. Abhazlar'ın dili değişirken, Abzaxlar'ın dili fazla bir değişikliğe uğramadı.
İlk dönemlerde Abhazlar'dan hemen sonra ovaya inen Abzaxlar dış baskılar sonunda Kafkas dağlarına çekilirler. Onların dili burada eski Çerkesçe'den ayrılıp Abhazlar gibi yalnız başlarına geliştirdiler. Bu ovadan dönüş ve dağlarda kaç yıl kaldıkları bilinmemektedir. Zamanla dağlardan tekrar ovaya dönen Adıgelerin, ovaya dönüş efsaneleri ilginçtir. Bu efsaneyle ovaya dönenlerden Abzaxları türediği yazılsa da yanlıştır. Çünkü anlatım Kheberdey Adigelerinde de vardır. Hatta bazı isimleri Kheberdey diyalektlidir. Şu halde bu yerleşim efsanelerinden önce Abzaxlar vardı. Bu efsane şöyledir:
Yaklaşık bin yıl evvelinde Adıgeler dağlar arasında, yaylalarda, vadilerde gruplar halinde yaşarlardı. Bu tarihlerde Kuzey Batı Kafkas'ta TUBE-HAS diye bir yer vardı ve Kırım hanlarının sayfiye yeriydi. Bu bölgede hanlardan başka kimselerin oturmasına müsaade edilmezdi.
Adigeler ovaya inmek ve orada yaşamak zorunda kalırlar. Adigeler aralarında seçtikleri heyeti Tube Has'a hanın yanına gönderirler. Heyet hanın sarayına varınca, han evde değildi. Hanın hizmetçileri gelenleri misafir ederler. Saraydan gelen misafirler kendilerine göre çok değişik tiplerde saç ve sakalları birbirine karışmış durumdaydı. Onların bu görünüşlerini acayip bulan hizmetçiler durumu hanın hanımına bildirirler. Hanın hanımı da bunların acayipliğini ağız ve burunlarının olup olmadığını öğrenmek için, tereyağı, bal gibi yiyeceklerle ikramda bulunur. Misafirler elleriyle sakal ve bıyıklarını yana ayırıp yemeklerini yemeye başladıklarında bunların ağız ve burunlarının olduğunu görürler.
Ertesi günü han dönünce gelen misafirlerine bir öküz keser. Misafirler öküzün etini yedikten sonra, derisini isterler ve hana '' sizleri ziyaret etmemizin amacı, bu derinin kapladığı kadar bir yer istemektir'' derler. Han misafirlerinin niyetlerinin ne olduğunu anlamadan, bu kadarcık yeri bunlar ne yapacaklar diye hayretle, misafirlerin istediği kadarını verir. O zaman Adige heyetinin içinde, deri kesmekte usta olan ASTESGUS deriyi alıp kıl kadar kesmeye başlar. Arkadaşlar da kesilen deriyi alıp, hanın arazisini çevirirler. Bunu gören han, bu kadar uyanık olan bu halk bana yaşam hakkını tanımaz der ve bölgeyi Adigelere bırakıp Kırım'a döner.
Bu yere ilk geldiği söylenen Abzax liderleri şunlardır:
1= Yedıcı Hej
2= Astasguses
3= Tsiye Sudin
4= Gut'e Peots'k'u
5= Henter
6= Gubber
7= Zubber
Bu isimler İsanuri Ançugun Kafkasya'da Adigeler 1937 Halep basımlı eserinde anılmaktadır. Bunların dışında 1983 nalçik basımlı Yiz Adigeyski Wonomastiki adındaki eserde de,
1= Tsey
2= K'ube
3= Dzıb
4= Hatukh
5= Suyuza
6= L'şe
7= K'ut
8= Brits'e
9= Ç'etawur
olarak isimlendirilir.
Abzax ismi ilk dönemlerde oluşmuş ve Apsuğa gibi aynı anlamda güneşin sulu yerdekileri anlamında APSUĞA' dan gelir.
