BANKACILIK

Özbekistan’da finansman ve kredilendirme hemen hemen tümüyle bankacılık içerisinde gerçekleştirilmektedir. Bağımsızlıktan sonra her düzeydeki ekonomik örgütlere belirli düzeyde otonomi ve özerklik verilmesi sonucunda, şirket, birlik, kooperatif, ‘’konsern’’ gibi isimler altında faaliyet gösteren ‘’ekonomik birimlerin’’ finansman ve kredi ihtiyaçları için iki kademeli bir bankacılık düzeni kurulmuştur.

Özbekistan’da banka sistemi aşağıdaki şekilde gelişme göstermektedir.
1. Merkez Bankası ve alt kuruluşları
2. Dış Ekonomik Faaliyetler Bankası
3. Devlet Hisseli Endüstri ve İnşaat Bankası
4. Devlet Hisseli Ziraat ve Endüsri Bankası
5. Özbekistan-Tasarruf ve Kredilendirme Devlet Ticaret Bankası
6. Yabancı sermaye ortaklıkları da dahil, hisse senedi ve tahvil ihracı ile kurulmuş ticari bankalar
7. Kooperatif nitelikli veya özel bankalar
Ticari bankaların tüm faaliyetleri Merkez Bankasınca tescil edilmektedir. Merkez Bankasının izni ile diğer ülkelerde şube ve kredi kurumları açma hakları bulunmaktadır.

Bankacılık ve Finans

Bankacılık sektörü, eski SSCB Merkez Bankası’nın bu Cumhuriyette bulunan şubesini, Özbekistan Devlet Bankasına dönüştüren ve ticari bankaların kurulmasına olanak veren Bankacılık Yasasının kabulü ile oluşmaya başlamıştır. Bankacılık sistemindeki uygulamalar eski Sovyet bankacılık yasaları paralelinde olmuş, ancak daha sonraki dönemlerde yeniden yapılanma çalışmalarında batının bankacılık sistemi örnek alınmıştır.
Cumhuriyetin en büyük iki ticari bankası, ihtisaslaşmış kamu bankalarının anonim şirket haline dönüştürülmesi ile oluşturulan Tarımsal Sanayi Bankası ve Ticari-Sınai Yapı Bankasıdır.

1998 yılından itibaren Batı tipi bankacılık sistemi kurulması yönünde adımlar atılan ülkede 3’ü özel banka ve 3’ü ortak girişim olmak üzere 35 civarında banka bulunmaktadır. Ayrıca ülkede 7 yabancı bankanın ofisi bulunmakla beraber halen yabancı banka şubesi açılmamıştır. Bankaların çoğu devlet mülkiyetindedir ve devletin yürüttüğü politikaya uyum sağlamak zorundadır. Devlet, hangi sektörlerin, ne miktarda kredi alacağını belirledikten sonra bankalar tarafından kaynak aktarılmaktadır. Bankacılık sektörü daha çok başkent Taşkent’te bulunmaktadır. En büyük banka, Özbekistan Millî Bankası’dır. Bu banka tüm ticari bankaların mülkiyetinin %45’ine sahiptir. Özbekistan’da faaliyet gösteren en büyük yabancı banka Hollanda’nın ABN-AMRO Bankasıdır.

Bankacılık sistemi yetersizdir, İcra-İflas Yasası bulunmadığından bankalar kredi açmaktan kaçınmaktadır. Mevcut bankalar özellikle dış ticaret işlemleri açısından yetersizdir.
Sigortacılık sektörü gelişmemiştir ve sektörde yalnızca birkaç şirket faaliyet göstermektedir. Ulusal ve Yabancı Yatırımları Sigortalama Şirketi “Uzbekinvest” Özbekistan hükümetinin resmî sigorta şirketidir. Şirket ABD’li sigorta şirketi International Group ile iki sigorta şirketi kurmuş, Japon Tokyo Marine anf Fire Insurance Co. Ltd. ile de işbirliği anlaşması imzalamıştır. Ülkede CRS, Willie Corrooon Group, Bowing, Alexander Mowden, Ingostarkh gibi sigorta şirketleri de faaliyete başlamıştır.
Borsa ile ilgili düzenlemeler 1993 yılında tamamlanmıştır. 1994 yılında ise başta Menkul Değerler Borsası olmak üzere temel kurumlar kurulmuştur. Özbekistan’da halka açık 2000’in üzerinde şirket bulunmaktadır. 600’e yakın şirket borsada işlem görmektedir.
Bununla beraber, diğer bir hizmet sektörü olan sigorta alanını, dolayısıyla da hem yerel hem de yabancı yatırımcıları ilgilendiren bir çok sorunlar vardır.

Özbekistan’daki bazı yabancı banka temsilciliklerinin adresleri şöyledir:
Berliner Banks AG 1, Turob Tula Street Tashkent, Uzbekistan 700003 Tel: (998) (71) 144-2158 Fax: (998) (71) (2) 45-5553
Credit Suisse 1, Turob Tula Street Tashkent, Uzbekistan 700003 Tel: (998) (71) (2) 45-7247
Chase Manhattan Bank 1, Turob Tula Street Tashkent, Uzbekistan 700003 Tel: (998) (71) 139-1726, (2) 45-3688
Uzbek-Turkish Bank Kvartal C-3, Chilansar District Tashkent, Uzbekistan 700128 Tel: (998) (71) (2) 77-4495

Kambiyo Sistemi
Özbekistan döviz sistemi bir çok değişikliğe maruz kalmıştır. Diğer Cumhuriyetlerde olduğu gibi az sayıda banka ve Vneshenkonombank döviz işlemlerini yürütmekle görevli olmuşlardır. Cumhuriyetin ilk yıllarında Ruble tedavülde kalmış, buna rağmen bir döviz politikası oluşturulmamıştır. Ülkede başlıca üç ayrı kur politikası uygulanmaktadır. Bunlar; Özbekistan Merkez Bankası’nca belirlenen resmî kurlar, yetkili bankalar tarafından serbestçe belirlenen kurlar döviz bürolarındaki işlemler sonucu belirlenen efektif kurlardır.

1997 yılı Ocak ayı başından itibaren Interbank döviz kuru, ithal edilen pek çok malın ve diğer cari işlemlerin ödemelerinde kullanılmaya başlanmıştır. Aynı tarihten itibaren, Sum’un yabancı para cinslerine karşı resmî değeri, cari kurlar ve işlem hacimlerinin yanı sıra önemli makroekonomik göstergelerin dikkate alınmasıyla, haftalık olarak belirlenmeye başlanmıştır. İşlem gerçekleşmeyen para cinslerinin değerleri ise uluslararası piyasalardaki çapraz kurlara göre belirlenmektedir.
Yurtiçinde, altın mülkiyeti ve ticareti alanlarında kontrol bulunmaktadır. Ziynet eşyası hariç, uluslararası piyasalarda altın ticareti yapmak yasaktır. Ancak, değerli metaller sektöründe faaliyet gösteren Joit-Venture’ların ürünlerinin, yabancı ortağın kar payına tekabül eden bölümünün ihraç edilmesine izin verilmektedir. Yurtdışına göç eden vatandaşların, ziynet eşyası veya şahsi eşya şeklinde, ülke dışına 100 gram altın ve 200 gram gümüş çıkarmalarına izin verilmektedir.
Döviz rezervlerini korumak için Özbekistan ithalat kontratı lisansı denilebilecek bir sistem ortaya koymuştur. Bu sistem çerçevesinde dövizin bulunabilirliğini zorlaştırarak ithalatı önemli ölçüde kısıtlamaktadır.

1996 yılında Özbek Hükümeti döviz tedavülüne doğru giderken, aynı yıl yaşanan hasatın beklenen seviyenin altında olması ve döviz azlığı hükümetin daha önceki dövizdeki kota sistemini genişleterek bu günkü kısıtlayıcı sisteme dönmesine neden olmuştur. Bunun temel sebebinin döviz sıkışıklığı olduğu bilinmektedir. Fakat, Özbek Hükümeti, bu kısıtlamanın yönlendirici ve ithalatın kalitesini artırıcı olması sebebiyle yapıldığını belirtmektedir. Ancak görünen o ki, bu uygulama ithalatı kısıtlayıcı bir araçtır. Özbekistan’ın uyguladığı bu döviz kısıtlamaları Özbekistan ile iş yapmanın önündeki en büyük engeldir. Özbekistan’da iş yapan yabancı şirketlerin veya ortak girişimcilerin Özbekistan’ın dışında kendi kaynaklarıyla finanse ettikleri sermaye nitelikli malların ithalatında da uygulanmaktadır. Her bir ithalat Özbekistan Hükümeti tarafından ulusun döviz rezervlerine karşı bir tehdit gibi algılanmaktadır.

Öte yandan, resmî kur ile kara borsa kuru arasındaki makasın Nisan 2000’de %400 gibi dramatik bir orana ulaşması üzerine Hükûmet Mayıs 2000’de müdahale ederek %35 oranında bir devalüasyonu mütekip bankacılık sistemi üzerindeki yaygın sübvansiyonların hafifletilmesi cihetine gitmiştir. Operasyon genel hatları ile başarısız olmakla birlikte anılan makas %100’lere kadar gerilemiştir. IMF, raporun önceki safhalarında değinilen şekilde, bu husustaki “memnuniyetsizliğini” 2003 yılı boyunca Özbek Hükûmetine iletmiş bulunmaktadır.
Sözkonusu yapının pratiğe yansıması anlamında, ihracat gelirlerinin yurda getirilme zorunluluğu vardır. Konvertibl para cinslerinden sağlanan gelirlerde %30 oranında zorunlu devir uygulanmaktadır. İhracat işlemlerinin bir dökümanla belgelenmesi gerekir.

İthalat
Özbekistan’da Özbekistan Merkez Bankası tarafından verilen bir lisans sistemi mevcuttur. 1 Kasım 1996’dan itibaren tüm ithalat sözleşmelerinin Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı’na kaydedilmesi gerekmektedir. İlaç, silap, değerli metaller, uranyum ve diğer radyoaktif malzemeler, yabancı film ve video ithalatı için bu bakanlıktan lisans alınması zorunludur. Devlet ve toplum düzenine aykırı yayınların, görsel ve işitsel donanımların ve fotoğrafların ise ithalatı kesinlikle yasaktır.

Gümrük İşlemleri
Ülkeye sermaye malları sokmaya çalışan Ortak Girişimler için bile gümrüklerdeki sürecin işlemesindeki gecikmelerden kaçmak imkansızdır. Bu gecikmeler bazen 2-3 aya kadar uzamaktadır. Bu da vakit kaybıyla gelen bir pahalılaşmaya ve Özbekistan’da yatırım yapmak hususunda isteksizliğe sebeb olmaktadır.
Gümrük vergi oranları son olarak 31 Mart 2001 tarihinde tadilata uğramıştır. Mal bazında gümrük oranları ile ilgili olarak Merkezimizden bilgi alınabilir.
İhracat ve ithalat belgesi uygulaması bulunmamaktadır. Ancak, ihracat ve ithalat kontratlarının Özbekistan Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı'ndan kayıttan geçmesi gerekmektedir.
Hububat, un, canlı hayvan ve kuşlar, et ve yenilebilen sakatadlar, süttozu, çay, şeker, etilalkol, bitkisel yağlar, deri hammaddesi ile sanat, tarih, bilimsel ve kültürel değeri olan antika eşyanın ihracı yasaktır.

İthali yasak mallar ise, devlet sistemini ve sosyal düzeni sarsmaya yönelik, toprak bütünlüğüne, siyasî bağımsızlığa ve devletin egemenliğine karşı savaş, şiddet, ulusal ve dini ayrımcılık, ırkçılık ile ilgili basılı metaryaller, el yazı metinler, resimler, fotoğraflar ve filimlerdir.

Standartlar, Etiketleme ve Sertifikasyon
Özbekistan tebliğde belirtilmeden değiştirilebilen bir sisteme sahip olup, ISO gibi uluslararası sertifikasyonları kabul etmemektedir.
Diğer ülkelerin kalite belgeleri ve teknik standartları da Özbek Hükümeti tarafından kabul edilmemektedir. Gümrük memurları bazen mamüllere de zarar verebilen testler uygulamakta ve bütün yabancı kalite belgelerini reddetmektedirler. Bu da iş yapmak isteyen yabancılar için en büyük engel olarak görülmektedir.
1 Ocak 1995 tarihinden itibaren ithal ve ihraç edilen mallarda kalite standardı aranmakta olup, özellikle gıda ürünlerinin tamamında kalite sertifikası aranmaktadır. Türkiye'den ithal edilen ürünlerde TSE belgesi yeterli görülmektedir. Özbekistan'da standarttan sorumlu kurum Uzdavstandard'dır. Taşkent'te TSE'nin irtibat bürosu bulunmaktadır.

Özbekistan’dan İhracatta Yaşanan Sorunlar
Özbek Hükümeti, Özbek ya da yabancı ortak girişimlerin yaptıkları ihracatta bazı vergi muafiyetleri getirmektedir. Fakat bu muafiyetin karşısında ihracatçıların getirdikleri dövizin çevrilmesinde bazı mecburiyetler bulunmaktadır. Bu uygulama çerçevesinde ihracatçıların ülkeye getirdikleri dövizin %30’unu resmî döviz kurundan bozdurması gerekmektedir. Resmî döviz kuru da dışarıdaki reel piyasa fiyatlarından %45 oranında daha düşük olmaktadır. Bu değişim mecburiyeti ihracatçıların buradaki kayıplarını ihraç fiyatlarını yükselterek kapamaları anlamına geliyor ki, bu da Özbek ihraç ürünlerinin uluslararası piyasadaki rekabet gücünü azaltmaktadır.

Telif Hakları
Özbekistan’da telif haklarının korunmasından pek bahsedilemez. Özbekistan kendine ait bir korsan endüstrisine sahip değildir. Bununla beraber korsan ürünler satılmaktadır. Özbek Hükümeti, telif haklarının korunması konusunda meşru bir sistem kurma yolunda gelişmeler kaydetmiş gibi görünmektedir. Dünya Ticaret Örgütüne girebilmesi için gerekli olan yasaları kısmen çıkartmıştır. Özbek Hükümeti memurları ve halkı telif haklarının korunması konusunda bilinçlendirmek için ülke genelinde seminerler organize etmektedir.
Bu süreç yeterli değildir. Caddelerde korsan olarak üretilmiş radyolar, teypler, videolar, cdler açık olarak satılmaktadır.