Beş Büyük Faktör Kuramı (Beş Etmen Modeli)

Beş Büyük Faktör Kuramı
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Seçilmiş Bilimsel Bulgular
Psikologların uzlaşıyla Büyük Beş'i desteklemeye başladığı 1990lardan beri, bu kişilik özelliklerini çevreleyen birçok araştırma yapılmıştır.

1. Kalıtsallık
Bütün beş etmen de kalıtım ve çevreden etkilenme gösterir. İkiz araştırmaları göstermektedir ki bu etkiler yaklaşık aynı orana sahiptir:

Açıklık: 57%
Dışadönüklük: 54%
Sorumluluk: 49%
Duygusal denge: 48%
Uyumluluk: 42%

2. Gelişim
Erken yetişkinlik sırasında, bir bireyin beş etmen puanları, ortalamada Uyumluluk ve Sorumluluk genel olarak artan ve Dışadönüklük, Duygusal denge ve Açıklık genel olarak azalan bir şekilde, değişebilir. Fakat, 30 yaşından sonra, araştırmacılar genel olarak kararlılığın genel kural olduğunu keşfetmişlerdir. Hem insanların belirli bir süre boyunca test puanlarını ilintileyen uzunlamasına veri hem de farklı yaş gruplarındaki kişilik seviyesi farklılıklarını inceleyen kesitsel veri, yetişkinlikte hissedilir kararlılık göstermektedir.[15] Bu, yaşamı etkileyen koşullarda ve çabalarda Büyük Beşin değişmeyeceğini göstermez. Fakat, göstermektedir ki, 30 yaşından sonra insanlar genellikle kişiliklerini çok değiştirmezler.

3. Cinsiyet Farklılıkları
26 ülkeden (N = 23,031 denek) kültürler-arası araştırma ve 55 ülkeden (N = 17,637 denek) üzerinde araştırma, Büyük Beş Envanterine karşılık gelen evrensel bir cinsiyetler arası farklılık örüntüsü göstermektedir. Kadınlar tutarlı bir şekilde daha yüksek Duygusal denge ve Uyumluluk göstermekte iken, erkekler sıklıkla daha yüksek Dışadönüklük ve Sorumluluk gösterir. Kadınların daha fazla erkeklerle eşitliğe sahip olduğu zengin, refah ve sağlıklı kültürlerde cinsiyete dayalı farklılıklar daha belirgindir.

4. Doğum Sırası
Bireylerin doğum sırasına göre farklılık gösterdikleri sıklıkla belirtilen bir görüştür. Frank J. Sulloway, doğum sırasının kişilik özellikleriyle ilintili olduğunu iddia etmektedir. İlkdoğanların daha sorumlu, sosyal olarak baskın, daha az uyumlu ve yeni görüşlere sonradoğanlara göre daha az açık olduğunu iddia etmektedir.
Sulloway'in görüşleri sorulara açıktır. Bir eleştiri, onun verisinin aile büyüklüğünü doğum sırasıyla karıştırdığı biçimindedir. Daha sonraki incelemeler göstermiştir ki doğum sırası etkileri, deneklerin kişilik özellikleri aile bireyleri tarafından ya da doğum sırası hakkında bilgi sahibi olanlar oylandığında ortaya çıkmaktadır. Rastgele örnekler kullanan daha büyük ölçekli NEO PI-R gibi çalışmalar önemli bir etki göstermemiştir.

5. Kültür
Büyük beş, birçok dilde ve kültürde tekrarlanmıştır. Ostendorf'un önemli bir çalışması asıl sözcüksel varsayımın geniş bir Almanca kişilik özelliği sıfatları kümesiyle sınanması olmuştur. Bu özellikler üzerindeki etmen çözümlemesi büyük beş etmenin Amerikan araştırmacılarınkiyle ilişkili sonuçlar vermiştir.
Yakın zamandaki çalışmalar Geert Hofstede'in kültüren etmenleriyle, Bireysellik, Güç Uzaklığı, Erkeklik, Belirsizlikten Kaçınma, ilişkiler göstermiştir. Örneğin, bir ülkenin bireysellik konumu, ortalama dışadönüklüğüyle ilintilidir. Güç dengelerindeki büyük eşitsizlikleri kabul edebilen kültürlerde yaşayan insanlar daha fazla Sorumluluk göstermektedir. Bunun nedenleri tam olarak bilinmemektedir, etkin bir araştırma alanı durumundadır.

6. İnsan-dışı Etmenler
Bu etmenler bazı insan-dışı türlerde de uygulanmıştır. Bir seri çalışmada, şempanzelerin Şempanze Kişilik Testi üzerinden insanlar tarafından oylanmasıyla, dışadönüklük, sorumluluk ve uyumluluk etmenlerini açığa çıkarmıştır. Duygusal denge ve açıklık etmenleri bir hayvanat bahçesi örneğinde bulunmuş, fakat yeni hayvanat bahçesi örneklerinde görülmemiştir.

Eleştiriler
Büyük Beş üzerinde çok sayıda araştırma yapılmıştır. Bunlar hem eleştiri hem de destek olarak sonuçlar göstermiştir.

1. Sınırlı Kapsam
Büyük Beş üzerindeki bir yaygın eleştiri, insan kişiliğinin tamamını kapsamadığı konusundadır. Bazı psikologlar, dindarlık, makyavelcilik, Dürüstlük, Tutumluluk, Muhafazakarlık, Feministlik, Züppelik, Mizah yeteneği, Psikolojik Kimlik, Motivasyon gibi kişiliğin diğer alanlarını görmezden gelmesi nedeniyle modelden tamamen ayrılmışlardır. Bu değişkenlerin bazılarıyla Büyük Beş arasında ilintiler bulunmuştur. Örneğin politik muhafazakarlık ve Açıklık arasında ters ilişki gibi. Fakat bu özelliklerdeki değişimler sadece Büyük Beş tarafından iyi açıklanmamaktadır. McAdams Büyük Beş'i "yabancının psikolojisi" olarak adlandırmaktadır. Çünkü bu etmenler bir yabancı üzerinde kolaylıkla gözlemlenebilecek özellikleri tanımlamaktadır, daha öznel olan ve duruma bağımlı nitelikler Büyük Beş'in dışında kalmaktadır.
Birçok çalışmada büyük beş etmenin tamamen ortogonal olmadığı ve tam bağımsız olmadıkları görülmüştür. Olumsuz ilişkiler genellikle Duygusal denge ve Dışadönüklük arasında görülmektedir. Olumsuz duygular yaşamaya yatkın olan bireylerin daha az konuşkan ve geçimli oldukları görülmektedir. Boyutlar arasındaki bağları azalttığı için ortogonallik bazı araştırmacılar tarafından arzu edilmektedir. Kişiliğin en az değişkenle genel bir açıklamasını yapmak istendiğinde bu daha da önem kazanmaktadır.

2. Metodolojik Sorunlar
Kişilik özelliklerinin farklı boyutlarını ortaya koymak için kullanılan etmen çözümlemesi metodu, farklı sayıdaki etmene sahip çözümlerden birini seçerken evrensel olarak tanınmamış bir temel olmakla eleştirilmektedir. Yani çözümleme, inceleyicinin yorumuna kısmen dayanmaktadır. Daha büyük bazı etmenler bu beş etmenin altında yatıyor olabilir. Bu, "doğru" sayıdaki etmen konusunda tartışmalara neden olmuştur. Büyük Beş savunucuları, diğer çözümlerin tek bir veri kümesinde görülmesine rağmen sadece büyük beşin diğer çalışmalarla tutarlı sonuçlar verdiği şeklinde karşılık vermektedirler.
Büyük Beş'e yöneltilen genel bir metodolojik eleştiri, kendini rapor eden testlere dayanıyor olmasıdır. Bu, başa çıkılamayacak yanılsamalara ve yanlış yanıtlara yol açmaktadır. Bireyler veya gruplar arasında sonuçların neden farkettiğini bulmaya çalıştığınızda bu konu daha da önem kazanmaktadır. Bu yapı ikili raporlarda tekrar etmektedir. Fakat çoğu bulgu insanların kendi raporlarına dayanmaktadır.

MsXLabs Üye Girişi