İSLÂMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI’NDA ŞİİR
SÖZLÜ EDEBİYAT

SAGU

Alp Er Tonga öldi mü
İsiz ajun kaldı mu
Ödlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur

Ulşıp eren börleyü
Yırtıp yaka orlayu
Sıkrıp üni yurlayu
Sıgtap közi örtülür

Könglüm için örtedi
Bütmiş başıg kartadı
Keçmiş ödüg irtedi
Tün kün keçip irtelür


Şiirin kafiye düzeni ise aşağıdaki gibidir:

1.Dörtlük:İlk üç mısrada; mısra sonlarındaki fiiller, önce görülen geçmiş zaman eki almışlar(-di,-dı ), daha sonra ise soru eki almışlardır.(-mı, -mi) Bu ekler aynı görevde ve aynı yazılışta bulunduklarından (Farklılıklar ünlü uyumlarından kaynaklanmaktadır.), redif oluştururlar.(-di mü, -dı mu) Bu eklerden önce gelen ve fiillerin kökünde bulunan “l” harfleri yarım kafiye oluştururlar.Dörtlüğün kafiye şeması; “aaab” şeklindedir.
2.Dörtlük:Yine ilk üç mısrada; mısra sonlarındaki “-la, -le” ve “-yu, yü-” ekleri redif oluştururlar.(“”-layu, -leyü) Bu mısralarda fiilin kökünde bulunan “r” harfleri yarım kafiye oluştururlar.Dörtlüğün kafiye şeması; “cccb” şeklindedir.
3.Dörtlükörtlüğün ilk üç mısrasında; “-te, –ta” ekleri ile “-dı, di” ekleri redif oluştururlar.(“-tedi, -tadı”) Bu eklerden önce gelen ve “r” harfleri yarım kafiye oluştururlar.Dörtlüğün kafiye şeması; “cccb” şeklindedir.
Dörtlüklerin son mısralarının sonlarındaki, “-ılur, -ülür, -elür” ekleri redif oluşturmuşlardır. Bu eklerden önce gelen ve fiillerin kökünde bulunan “r” ve “t” harfleri tam kafiye oluştururlar
KONU:Şiirin konusu Alp Er Tonga’nın ölümünden duyulan üzüntüdür.
TEMA: İnsanların ölmesi üzüntü verici bir olaydır.


ŞİİRE GENEL BAKIŞ: Şiirde, dönemin edebiyat anlayışının genel özellikleri görülür: Anonimdir.Nazım birimi dörtlüktür. Hece ölçüsünün 7’li kalıbı ile yazılmıştır. İçerisinde yabancı kelime yok denecek kadar azdır. Bir milletin ortak duygularını yansıtır.
Şiirde Alp Er Tonga’nın ölümünden doğan üzüntü anlatılır.Hissedilen duygunun şiddetini anlatabilmek için,benzetme, tasvir ve deyimlere yer verilmiştir.Şair ilk kıtada onun öldüğüne inanmıyormuşçasına sorular sorar.Sonra gerçeğin farkına varıp, feryat etmeye başlar.Son dörtlüğün son iki beytinde, onunla geçirilen günlerin özlendiği ve o günlere dönülmek istendiği anlatılır.


KOŞUK

Keldi esin esneyü
Kadka tükel osnayu
Kirdi bodun kasnayu
Kara bulıt kükreşür

Kar buz kamuğ erüşdi
Taglar suvı akışdı
Kökşin bulıt örüşdi
Kayguk bolup ögrişür

Tümen çeçek tizildi
Bükünden ol yazıldı
Üküş yatıp özeldi
Yirde kopa adrışur


Şiirin kafiye düzeni aşağıdaki gibidir:

1.Dörtlük:İlk üç mısrada; mısra sonlarındaki “-neyü, -nayu” ekleri redif oluştururlar.Bu eklerden önce gelen “s” harfleri ise yarım kafiye oluşturmuşlardır. Dörtlüğün kafiye şeması; “aaab” şeklindedir.
2.Dörtlük: İlk üç mısrada; mısra sonlarındaki “-dı, -di” ekleri redif oluştururlar.Bu eklerden önce gelen “ş” harfleri ise yarım kafiye oluşturmuşlardır. Dörtlüğün kafiye şeması; cccb” şeklindedir.
3.Dörtlük: İlk üç mısrada; mısra sonlarındaki “-dı, -di” ekleri redif oluştururlar.Bu eklerden önce gelen “l” harfleri ise yarım kafiye oluşturmuşlardır. Dörtlüğün kafiye şeması; cccb” şeklindedir.
Dörtlüklerin son mısralarının sonlarındaki, “-ışur, -eşür, -işür” ekleri redif oluşturmuşlardır. Bu eklerden önce gelen ve fiillerin kökünde bulunan “r” harfleri yarım kafiye oluştururlar.
KONU:Şiirin konusu baharın gelişidir.
TEMA:İnsanlar baharın gelişinden mutlu olurlar.

ŞİİRE GENEL BAKIŞ: Atlı göçebe medeniyetinde insanlar tabiatla baş başadır. Hayvanlarını otlatabilmek için baharın gelişini sabırsızlıkla beklerler.At bu medeniyetin temel taşıdır.Atların otlaması için baharın gelmesi gerekir.Bu yüzden kışın sona erip baharın gelmesi, insanlarda yeniden doğmuş gibi, bir mutluluk uyandırır. Bu koşukta, kışın bittiği ve baharın kendini göstermeye başladığı, sevinç ve coşku ile anlatılmaktadır. Şiir; nazım birimi(dörtlük), kullanılan ölçü(hece ölçüsü-7’li kalıbı) ve kafiye şeması(aaab, cccb vb.) bakımından devrinin özelliklerini yansıtır. Ayrıca okuyucuya, yazıldığı dönemin sosyal hayatı ile ilgili de bilgi verir,Şiirde bahar unsurları kullanılmıştır.Bu yolla, baharın gelişi daha iyi tasvir edilmeye çalışılmıştır.Şâir, “kökşin bulut” yani “mavi bulut” derken, baharın insanlarda uyandırdığı yeni umutları ve hayalleri anlatır. Mavi bu duyguları anlatmada en güzel renktir. Ayrıca, çiçeklerin açması ve dağların karının eriyip seller halinde akması da baharın gelişini müjdeler.İlk dörtlükte, kış unsurları anlatılır. İkinci dörtlükten itibaren, bahara doğru geçiş hissettirilmeye çalışılmıştır.


SAV


Öküz adakı bolgınça buzagu başı bolsa yig.
(Öküz ayağı olacağına, buzağı başı olmak daha iyidir.)

AÇIKLAMALAR:
İnsanlar, daha güçlü bir kurumda görev alıp da, başkalarına boyun eğerek hareket etmek yerine, daha küçük bir kurumda önemli bir görev almalıdırlar. Bu daha iyi bir davranıştır. Tabi burada görevi sadece iş olarak düşünmemek gerekir. Burada bir de bağımsızlık duygusu göze çarpar. Türkler hiç bir zaman esareti kabul etmemişlerdir. Bu açıdan bakarsak; bu atasözü Türk kültürünün önemli bir parçasıdır. Türkler her zaman, büyük bir devlete tâbi olarak yaşamaktansa, küçük bir devlet olarak hayatlarını sürdürmeyi tercih etmişlerdir. Ama bazen bu da mümkün olmamıştır. İşte o zaman ya istiklâl ya ölüm diyerek, bağımsızlık için sonun kadar savaşmışlardır. Bu atasözü Türklerin yaşamış olduğu bu duyguları ve onların bağımsızlık anlayışlarını çok iyi anlatır.