Türkiye Büyük Millet Meclisi
MsXLabs.org & Temel Britannica
Türkiye Cumhuriyeti'nin yasama organı olan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) aynı zamanda millet egemenliğinin de simgesidir. TBMM ilk kez, İstanbul'un işgali nedeniyle çalışamaz duruma gelen Osmanlı Mebusan Meclisi'nin çalışmalarını ertelemesi üzerine 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanmıştır. Bu meclisi Mebusan Meclisi'nden gelen üyeler ve yapılan seçimlerde yeni seçilen milletvekilleri oluşturuyordu.
1921 ve 1924 anayasaları yasama ve yürütme yetkilerini TBMM'de toplamıştı. 1921 Anayasası uyarınca TBMM Hükümeti adı verilen İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) meclisten aldığı yetki ile onun adına yürütme görevini yerine getiriyordu. TBMM'nin yasa koyma, değiştirme ya da kaldırma, antlaşma yapma, savaşa ve barışa karar verme yetkileri vardı. TBMM başkanı aynı zamanda bakanlar kurulunun da başkanıydı. 1923'te anayasada yapılan bir değişiklikte TBMM'nin kendi üyeleri arasından cumhurbaşkanını seçmesi ve bakanlar kurulunun cumhurbaşkanının atadığı başkanca oluşturulması öngörüldü. Hükümet cumhurbaşkanının onayından sonra TBMM'nin onayına sunulacaktı.
20 Nisan 1924'te yürürlüğe giren yeni anayasada, 1921 Anayasası'ndan farklı olarak, yürütme yetkisinin İcra Vekilleri Heyeti eliyle kullanılacağı açıkça belirtildi. Ayrıca milletvekili seçimleri iki yıldan dört yıla çıkarıldı. Hem 1921 hem de 1924 Anayasası 1934'teki değişikliğe kadar kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanımadığı için TBMM'de 1923–35 arasındaki dört dönemde kadın milletvekili yoktu.
1960'taki 27 Mayıs askeri müdahalesinin ardından hazırlanan 1961 Anayasası yürütmeyi ayrı bir kuvvet olarak düzenlemekteydi. Böylece kuvvetler ayrılığı ilkesi kabul ediliyor, TBMM yasama yetkisine sahip olurken yürütme yetkisi hükümete bırakılıyordu. Gene bu anayasaya göre TBMM, Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi'nden oluşmaktaydı. Bu iki meclis birleşik olarak toplanmasını gerektiren durumlar dışında ayrı ayrı çalışıyorlardı. Millet Meclisi'nce kabul edilen öneri ve tasarıların yasalaşması için Cumhuriyet Senatosu'nun onayı gerekiyordu. Millet Meclisi'nde 450 milletvekili; Cumhuriyet Senatosu'nda ise 150 seçilmiş üyenin yanı sıra cumhurbaşkanlığı kontenjanından seçilmiş 15 üye ile eski cumhurbaşkanları ve 27 Mayıs askeri müdahalesini gerçekleştiren Milli Birlik Komitesi'nin oluşturduğu "tabii senatörler" grubu yer alıyordu. Anayasa ile ilgili yasadaki koşullara uygun her Türk yurttaşı milletvekili seçilebilmekteydi. Senato üyesi olabilmek içinse 40 yaşını doldurmak ve yükseköğrenim görmüş olmak gerekiyordu.
Yürütme yetkisine sahip olan hükümetin denetlenmesinde ağırlık, tümü seçilmiş üyelerden oluşan Millet Meclisi'ndeydi. Soru, genel görüşme, meclis soruşturması ve meclis araştırması her iki meclise de tanınan haklardı. Hükümetin ya da bir bakanın düşmesi sonucunu yaratabildiği için en önemli denetim yolu sayılan gensoru yetkisi ise yalnızca Millet Meclisi'ne tanınmıştı. Ayrıca bakanlar kurulunun güvenoyuna başvurduğu meclis de Millet Meclisi'ydi. TBMM'nin ortak toplantılarında ise başbakan ya da bir bakan hakkındaki soruşturma önergeleriyle Yüce Divan'a sevk konuları görüşülerek karara bağlanırdı. Cumhurbaşkanını da TBMM kendi üyeleri arasından seçerdi.
12 Eylül 1980 askeri müdahalesinin ardından hazırlanan 1982 Anayasası yasama organını tek meclisten oluşan TBMM olarak belirlemiştir. TBMM ulusça tek dereceli, eşit, gizli ve genel oyla seçilen 450 milletvekilinden oluşur. TBMM seçimleri beş yılda bir yapılır. Boşalan üyelikler için yapılan ara seçimler ise her dönemde bir kez gerçekleştirilir. Genel seçimlerin üzerinden 30 ay geçmeden ya da genel seçimlere bir yıl kala ara seçim yapılmaz. Boşalan üyeliklerin TBMM'nin tam sayısının yüzde 5'ini bulması durumundaysa meclis üç ay içinde ara seçim yapılmasına karar verebilir.
Ayrıca, meclis beş yıllık süresi tamamlanmadan da seçimin yenilenmesi doğrultusunda karar alabilir. Bakanlar kurulunun çalışmalarına başlarken güvenoyu almaması ve güvensizlik oyuyla düşürülmesi durumlarında, eğer 45 gün içinde yeni bir bakanlar kurulu kurulmazsa cumhurbaşkanı da seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Cumhurbaşkanlığı seçiminde dört turda da sonuç alınamaması TBMM seçimlerinin yenilenmesine yol açan bir başka nedendir. Savaş nedeniyle seçimlerin yapılma olanağının ortadan kalkması durumundaysa seçimler bir yıl için ertelenebilir.
1982 Anayasası TBMM seçimlerinin yansızlığını ve güvenilirliğini sağlamak amacıyla geçici bir seçim kabinesinin kurulmasını öngörmüştür. Anayasa uyarınca TBMM genel seçimlerinden önce adalet, içişleri ve ulaştırma bakanları çekilirler. Bu görevlere başbakanca bağımsız kişiler atanır.
Milletvekili seçilebilmenin koşullarını anayasa belirlemiştir. Buna göre 30 yaşını dolduran her Türk milletvekili seçilebilme hakkına sahiptir. Ayrıca, milletvekili seçilebilmek için en az ilkokul mezunu olmak gerekir. Kısıtlılar, askerlik görevini yapmayanlar, yasaca belirtilen suçlardan hüküm giyenler milletvekili seçilemezler. İşçi konumunda olmayan kamu görevlileri milletvekili adayı olabilmek için seçimlerin başlamasından en az bir ay önce görevlerinden ayrılmak zorundadırlar. Yenileme durumundaysa bu kişilerin yenileme kararının duyurulmasından başlayarak yedi gün içinde istifa etmeleri gerekir.
TBMM başka bir devlet organının gözetimi altında olmayan ve kendi iç düzenini anayasanın sınırları içinde serbestçe düzenleyen bir devlet organıdır. TBMM kendisinin yaptığı iç tüzük çerçevesinde organlarını oluşturur. Kabul ettiği kendi bütçesinin uygulanmasını doğrudan kendisi denetler.
TBMM'nin çalışmalarını kendi üyeleri arasından seçtiği başkanlık divanı yürütür. Başkanlık divanını meclis başkanı, başkanvekilleri, kâtip üyeler ve idare amirleri oluşturur. Bir yasama döneminde başkanlık divanı için iki kez seçim yapılır. İlk seçilenlerin görev süresi iki yıl, ikinci seçilenlerinse üç yıldır. TBMM başkanlığına siyasal parti grupları aday gösteremez. Meclis başkanı seçimleri gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada adaylardan üye tam sayısının üçte ikisini alan başkan seçilir. Bu oy oranı sağlanamazsa üçüncü oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu aranır. Bunun da sağlanamaması durumundaysa en çok oy alan iki aday için dördüncü bir oylama yapılır ve en çok oy alan meclis başkanı seçilir. Meclis başkam ve başkan vekilleri, üyesi bulundukları parti grubunun meclis içinde ya da dışındaki etkinliklerine katılamazlar. Görevlerinin gereği olan durumlar dışında meclis tartışmalarının dışında kalırlar. Oturumu yöneten başkan ya da başkan vekili oy kullanamaz.
TBMM'nin genel kurulu, bakanlar da içinde olmak üzere milletvekillerinin tümünce oluşturulur. TBMM'nin toplanabilmesi için üye tam sayısının en az üçte biri gerekir. Kararlar ise toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile alınır. Ama karar için yeter sayı üye tam sayısının dörtte biridir.
Milletvekilleri seçildikleri bölgenin değil tüm ulusun temsilcisidirler. Bir partiye üye olan milletvekilleri üyesi oldukları partinin program ve siyasal hedefleriyle sınırlıdırlar. 1982 Anayasası parti değiştirilmesini engellemek amacıyla partisinden istifa ederek bir başka partiye geçen milletvekilinin üyeliğinin düşmesini öngörmüştür.
İçtüzük uyarınca milletvekilleri TBMM çalışmalarına katılmak zorundadırlar. Anayasa, meclis çalışmalarına bir ay içinde beş birleşime özürsüz katılmayan milletvekilinin üyeliğinin düşmesini öngörmüştür. TBMM buna üye tam sayısının tam çoğunluğu ile karar verir. Milletvekillerinin en önemli görev ve yetkileri yasa önerileri sunmak; Anayasa Mahkemesi'ne başvuru, anayasada değişiklik önerisi, gensoru önergesi gibi öneri, önerge ve başvurulara katılmak; genel kurulda ve komisyonlarda görüşlerini açıklamak, eğer meclisçe alınan bir yasak karan yoksa bu düşünce ve görüşlerini meclis dışında da dile getirmek; soru önergesi vererek başbakan ya da bakanlardan gerekli gördüğü konularda bilgi almaktır. Milletvekillerinin görevlerini kesintisiz ve bağımsız bir biçimde görebilmelerini güvence altına almak için dokunulmazlıkları vardır.
TBMM çalışmalannı siyasal olarak parti gruplarına, uzmanlık açısından da komisyonlara aynlarak sürdürür. Aynca yasama konuılarrında parti gruplanna bilgi vermek ve görüş bildirmekle görevli bir de danışma kurulu bulunur.
Siyasal partiler meclis çalışmalarını gruplar halinde yürütürler. Bunlara siyasal parti grupları denir. Bir siyasal partinin grup oluşturabilmesi için TBMM'de en az 20 üyesi bulunmalıdır. Meclisin tüm etkinliklerine siyasal parti gruplan üye sayılan oranında katılırlar. Hem yasamaya ilişkin sorunlar, hem de siyasal sorunlar milletvekillerince önce parti gruplarında tartışılıp görüşülür. Her parti kendi görüşü doğrultusunda bir çözüme ulaşarak kararlar alır. Buna parti meclisi kararı denir. Bu çözüm önerileri meclis genel kuruluna getirilir. Buradan çıkan karara ise meclis kararı adı verilir.
Meclis komisyonlan, TBMM'deki işlerin, özellikle ve çoğunlukla yasa tasarı ve önerilerinin genel kurula getirilmeden önce görüşülerek karara bağlandığı yerdir. Her yasama dönemi başında iki yıl için seçilen komisyonlar bir ölçüde uzmanlık işi üstlenirler. Siyasal partiler komisyonlara güçleri oranında katılırlar. Komisyonlar kendilerine gönderilen yasa önerilerini reddedebilecekleri gibi değiştirerek kabul de edebilirler. Ama komisyonlar yasa önerisinde bulunamazlar.
TBMM'nin görev ve yetkilerinin başında yasa koymak gelir. TBMM Türk milleti adına yasa koyar, değiştirir ve kaldırabilir. Yasa önerileri ya milletvekilleri tarafından ya da hükümetçe hazırlanarak TBMM başkanlığına verilir. Milletvekillerinin önerilerine teklif, hükümetin önerilerineyse tasarı denir. TBMM başkanlığı yasa teklif ya da tasarılarını incelenmek üzere ilgili komisyona gönderir. Komisyonlar içtüzükte belirtilen süre içinde inceleyerek bu yasa önerilerini bir karara bağlar. Daha sonra yasa teklif ve tasarıları genel kurulda görüşülerek oylanır. Yasalaşmaları için salt çoğunluk yeterlidir.
TBMM'nin anayasal yetkilerinden biri de hükümeti denetlemektir. Bu denetlemeyi soru, meclis araştırması, gensoru, genel görüşme ve meclis soruşturması biçiminde gerçekleştirir. Bu denetim yollarından meclis soruşturmasıyla ilgili olarak parti gruplarında görüşme yapılamaz ve karar verilemez.
Bu iki ana görev ve yetkisinin dışında TBMM kendi işleyişine ilişkin kararlar alır. Sıkıyönetim ve olağanüstü hal ilan eder. Meclis üyeliğinin düşürülmesi ya da dokunulmazlığın kaldırılmasına karar verir. Savaş hali ilan eder ve silahlı kuvvetlerin kullanılmasına izin verir.
Tanrı varsa eğer, ruhumu kutsasın... Ruhum varsa eğer!
