Türkmenistan Cumhuriyeti

Türkmenistan
MsXlabs.org & Temel Britannica

Resmi adı: Türkmenistan Cumhuriyeti
Yönetim biçimi: Tek meclisli cumhuriyet
Yüzölçümü: 488.100 km²
Başkent: Aşkabat

Kısaca Türkmenistan adıyla tanınan ülke kuzeyde Kazakistan, kuzey ve doğuda Özbekistan, güneyde ise İran ve Afganistan ile çevrilidir. Yüzölçümü 488.100 km²'dir.
Türkmenistan aşırı sıcak ve soğuğun egemen olduğu çok kurak bir bölgedir. Bazı yerlerde ocak ayı ortalama sıcaklığı —4°C'dir; temmuz ayı ortalama sıcaklığı ise ender olarak 35°C'nin altına düşer. Cumhuriyetin büyük bölümü yılda ancak 100-200 mm yağış alır. Yağışların yetersizliği yüzünden, ülkede tarım alanlarını sulamak için kanallar ve göletler yapılmıştır.
Türkmenistan'ın beşte dördünden fazlası, bitki örtüsü ve suyu çok az olan ıssız ve kurak Karakum Çölü ile kaplıdır. Halk çoğunlukla çölün kenarlarında, güney sının boyunca uzanan Kopet Dağlan'nın yakınlannda ya da Amu Derya (Ceyhun), Murgap ve Tecen (Herirud) ırmaklannın geçtiği yerlerde yaşar.
Halkın üçte ikisi Sünni Müslüman olan Türkmenler'dir. Türkmenler'in konuştuğu Türkmence Türkiye Türkçe'sine çok benzeyen bir Türk dilidir. Türkmenistan SSCB'nin bir parçası durumuna gelmeden önce Türkmenler göçebe yaşar ve mevsimlere göre uygun otlaklara göç ederek hayvancılık yaparlardı. SSCB yönetimine girdikten sonra Türkmenler'in büyük bölümü köylere yerleşti. Yerleşik düzene geçtikten sonra, sulama sistemlerinin yardımıyla hayvancılık yanında sulu tarım da yapmaya başladılar. Günümüzde pek çok Türkmen fabrikalarda çalışmaktadır. Türkmenistan halkı içinde ikinci büyük grup, ülke nüfusunun yüzde 15'ini oluşturan Ruslar'dır; onları sırasıyla Özbekler, Kazaklar, Tatarlar, Ukraynalılar, Ermeniler, Azeriler ve Karakalpaklar izler. Yönetim görevlerinin genellikle Ruslar'ın elinde olduğu Türkmenistan'da okullarda Rusça okutulmaktadır. Eğitim 7-17 yaşları arasında parasız ve zorunludur.

Sanayi ve Tarım
Türkmenistan'ın başlıca doğal kaynağı ülkenin batısında çıkarılan petroldür. Türkmenistan SSCB'deki üçüncü büyük petrol üreticisi-dir. Petrol bir boruhattıyla Hazar Denizi'nde-ki bir rafineriye ulaştırılır. Kimyasal maddeler, madencilik ve doğal gaz üretimi öteki önemli sanayi kollarını oluşturur. Hazar Denizi kıyılarında da balıkçılık yapılır.
Ülkenin başlıca kentlerinde hafif sanayi kuruluşları bulunur. Başkent Aşkabat'ta pamuk ve ipek dokuma sanayileri vardır. Cumhuriyetin öbür önemli kentleri Çarcou, Kras-novodsk ve eski Merv kentinin yakınlarında kurulu olan Mari'dir. Türkmenistan'da sanayi ürünlerinin taşınması büyük ölçüde karayoluyla gerçekleştirilir. Ekonomiye katkı açısından sanayi tarımın önüne geçmiş durumdadır; bununla birlikte pek çok Türkmen hâlâ çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşır. Başlıca tarım ürünleri pamuk, ipek, üzüm, mısır ve buğdaydır. Karakul (karagül) koyunu, at ve deve de en çok yetiştirilen hayvanlardır.

Tarih
Türkmenistan, uzun tarihi boyunca pek çok devletin egemenliğine girmiştir. Ülkede bütün bu devletlerden kalan izler görülebilir. Günümüzde başkent Aşkabat yakınlarında, İÖ 3. yüzyılda Part Krallığı'nın ilk başkenti olarak kurulan Nisa kentinin yıkıntıları bulunmaktadır. Mari yakınlarında yer alan eski Merv kenti de Persler'in Ahameniş hanedanı döneminde (İÖ 6.-4. yüzyıllar) bir satraplık (eyalet) merkeziydi. İS 7. yüzyılda Araplar'ca Horasan'ın başkenti olarak yeniden kurulan Merv gittikçe gelişti ve Abbasiler döneminde büyük bir öğretim merkezi oldu. Daha sonra Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun başkenti olan Merv 13. yüzyılda Moğollar tarafından yıkıldı. Türkmenistan 19. yüzyıl sonlannda Rus Çarlığı'nın egemenliğine girdi. 1917'deki Ekim Devrimi sonucunda da SSCB'nin bir parçası oldu. 1924'e kadar Türkmenistan'ın bölgeleri çeşitli SSCB cumhuriyetlerine bağlıydı. Bu tarihte ise SSCB'nin 15 cumhuriyetinden biri olan Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.
SSCB'deki reform süreciyle birlikte Türkmenistan'da Ocak 1990'da yapılan parlamento seçimlerinde komünistler çoğunluğu elde etti. Bunu Ağustos 1990'da egemenlik ilanı izledi. Ekim 1990'da da Saparmurad A. Niyazov cumhurbaşkanı seçildi.
Türkmenistan yönetimi Ağustos 1991'deki başarısız darbe girişimi sırasında daha çok "bekle gör" yaklaşımını benimsedi. Moskova'daki sertlik yanlısı komünistlerin tasfiyesinden sonra Ekim 1991'de yapılan halkoylamasında halkın yüzde 94'ü bağımsızlık yönünde oy kullandı. Türkmenistan Aralık 1991'de Alma Ata'da yapılan toplantıda vanlan anlaşma sonucunda Bağımsız Devletler Topluluğu'nun (BDT) kurucuları arasında yer aldı.
Mayıs 1992'de kabul edilen yeni anayasaya göre en üst yönetim organı Halk Mashalatı olacak ve seçilmiş 50 üyeden oluşan Meclis sürekli parlamento işlevini görecekti. Anayasada siyasal çoğulculuğun öngörülmesine karşın, etnik ve dinsel temele dayalı partiler yasaklandı. Ertesi ay yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminde Niyazov oylann yüzde 99,5'ini alarak yeniden bu göreve seçildi. Ülkede demokratik muhalefetin zayıf olması nedeniyle, iktidar neredeyse bütünüyle cumhurbaşkanının ve eski komünist kadroların elinde kaldı.
Türkmenistan 1992 boyunca ekonomik alanda İran'la daha sıkı bağlar kurmaya yöneldi. Öte yandan, bir ABD-Türkiye konsorsiyumuyla, Avrupa'ya ulaşacak bir doğal gaz boru hattı inşa etmek konusunda anlaşmaya varıldı. Türkiye'yle kültürel değişim programı, sağlık alanında bilimsel ve teknik işbirliği anlaşmaları imzalandı. Türkmenistan Şubat 1992'de de Türkiye, İran ve Pakistan'ın yer aldığı Ekonomik İşbirliği Örgütü'ne kabul edildi.

MsXLabs Üye Girişi