Kanada MsXLabs.org & Temel Britannica
Kanada, kapladığı alan bakımından Rusya’dan sonra dünyanın ikinci büyük ülkesidir. Doğudan batıya ve kuzeyden güneye yaklaşık 5.000 km uzunluğunda olan Kanada, altı zaman dilimini kapsar; yani en doğusu ile en batısı arasında altı saat fark bulunur. Ayrıca üç okyanusta da kıyısı vardır. Bu geniş ülkede yaşayan 25 milyon Kanadah'nın büyük çoğunluğu, güneyde, ABD sınırı boyunca uzanan bölgede toplanmıştır. Ülkenin geri kalan topraklarının çoğunda nerdeyse kimse yaşamaz.
Kanada 10 eyalet ve 2 bölgeden oluşur. Bunlar Alberta, İngiliz Kolumbiyası, Manitoba, New Brunswick, Newfoundland, Nova Scotia, Ontario, Prens Edward Adası, Quebec ve Saskatchewan eyaletleri ile Kuzeybatı Toprakları ve Yukon'dur. 
Kanada'ya ilişkin bilgiler
Resmi adı: Kanada
Yüzölçümü: 9.970.610 km²
Nüfus: 33.426.600 (2009)
Yönetim: Federal parlamenter devlet; iki meclisli, çok partili federal devlet.
Başkent: Ottawa.
Doğal yapı: Hudson Körfezi'ni çevreleyen Kanada Kalkanı, batıda Kayalık Dağlar'a, doğuda ise Labrador'a doğru yükselir. Kuzeyde yaprakdöken ormanlar ve tundralar, orta kesimlerde ve güneyde geniş çayırlıklar yer alır.
Önemli kentler: Toronto, Montreal, Vancouver, Ottawa, Winnipeg, Edmonton, Quebec, Hamilton ve Calgary.
Başlıca ürünler: Kereste; buğday, kolza, mısır, arpa, sebze, meyve, patates, soyafasuİyesi; sığır, domuz, koyun; demir, çinko, bakır, nikel, kurşun, molibden, uranyum, gümüş, altın, petrol ve doğal gaz.
Sanayi: Odun hamuru, demir-çelik, çimento, gazete kâğıdı, sülfürik asit, yapay kauçuk, motorlu taşıtlar, çamaşır makinesi, buzdolabı, giyim ve işlenmiş yiyecek maddeleri.
Eğitim: Okula 5-6 yaşında başlayan çocuklar eyalet yasalarına göre 14, 15 ya da 16 yaşına kadar eğitim görür.
Doğal Yapı
Kanada'da yaşamı etkileyen en önemli öğelerden biri ülkenin yüzey şeklidir. Bütün Kuzey Amerika kıtasının tabanında çok eski dönemde oluşmuş büyük bir granit kaya vardır. Kıta ters duran dev bir yemek tabağını andırır. Milyonlarca yıl sonra, sığ denizler, tabağın kıyılarının büyük bölümünü örttü. Minik deniz kabuklularının oluşturduğu kireçtaşı ve içinde aşınmış küçük kaya parçaları bulunan kumtaşı katmanları ortaya çıktı. Bu katmanlar, eski orman ve canlıların toprağın altına gömülü kalıntılarıyla karıştı ve yerkabuğunun hareketiyle kırılıp, büküldü. Bu katmanlar, zamanla basınç ve sıcaklığın etkisiyle sertleşti ve değişime uğradı. Böylece,kayalar oluştu. Kanada, kayaların geçirdiği değişimlere ve bu değişimlerin geçmişte hangi jeolojik zamanda gerçekleştiğine bağlı olarak beş bölgeye ayrılabilir.
Bu bölgelerin en büyüğü Kanada Kalka-nfdır. Bu bölgede, 570 milyon yılı aşkın bir zaman önce, Prekambriyen Zaman'da oluşmuş kayalar, yüzeyde ya da yüzeye yakın konumda bulunur. Burada 4 milyar 300 milyon yıllık dünyanın en eski kayaları yer alır. Kalkan, Kuzey Buz Denizi kıyılarında Amundsen Körfezi'nden başlar, bütün Kuzeybatı Toprakları'nı, Ontario ve Quebec'in büyük bir bölümünü, Labrador'un tümünü kapsayarak Atlas Okyanusu'na ulaşır. Kanada topraklarının neredeyse yarısını kaplayan bu bölge, herdemyeşil (yaprak dökmeyen) ormanları, yuvarlak tepeleri ve sayısız golleriyle çok güzeldir. Kuzeybatıda toprak, turbalıklar ve bodur çalılıklarla kaplıdır. Daha kuzeyde kalan bölgelerse çok soğuktur ve ağaçların yetişmesine elverişli değildir. Kanada Kalkanfnda zengin maden yatakları vardır.
Kanada'nın Atlas Okyanusu kıyılarındaki eyaletler ve Ouebec'in bir bölümü, çok eski tortul kayalıklardan oluşan ve Appalaşlar'ın da içinde olduğu dağlık bir bölgededir. Bu ağaçlarla kaplı yumuşak eğimli tepeler ve kıvrımlı vadiler, aynı zamanda, ABD'nin doğu bölgelerini de içine alan uzun zincirin bir parçasıdır. Appalaşlar'ın görece ılık geçen yaz ve yumuşak olan kış mevsimleri, bu bölgede iğne yapraklıların yanında, yaprakdöken ağaçların da yetişmesine olanak sağlar. Yaprağı, Kanada'nın ulusal simgesi olan akçaağaç ormanları da burada yetişir.
Atlas Okyanusu kıyısındaki eyaletlerin batısında, Appalaş Dağları ile Kanada Kalkanı arasında uzanan verimli topraklara Büyük Göller-St. Lawrence düzlükleri adı verilir. Burası Kanada'nın en güney bölgesidir. İlk göçmenler, yazları ılık, toprağı verimli, suyu ve yapı gereçleri bol olan bu bölgede yerleşmeyi seçmişti. Kanada Kalkanı'ndaki madenlere ve ırmaklar yoluyla Atlas Okyanusu'na ulaşmak kolay olduğu için burası zamanla Kanada'nın en canlı bölgesi oldu. Ülkenin en büyük kentlerinin bulunduğu Güney Ouebec'le Ontario arasında nüfusun yarısından çoğu yaşar. Kalkanla batıdaki dağlar arasında, Kuzey Buz Denizi'ne kadar uzanan geniş topraklara İç Ovalar denir. Kanadalılar'ın çoğu, tahıl yetiştirilen ve hayvancılık yapılan bu ağaçsız bölgeyi çayırlık olarak adlandırır. Manitoba, Saskatchevvan ve Alberta eyaletleri bu bölgededir. Bölgedeki tortul kayaçlar yerkabuğu hareketlerinden hiç etkilenmemiştir ve bu nedenle de İç Ovalar hemen hemen dümdüzdür. Topraklarının verimliliği ve yağışların uygun olması yüzünden bu bölge ülke tarımının belkemiği durumundadır. Petrol, doğal gaz ve potas yatakları da bölgenin zenginliğine katkıda bulunur.
Kayalık Dağlar ile Büyük Okyanus arasında, yalçın dağlar, derin vadiler ve geniş yaylalardan oluşan Cordillera bölgesi yer alır. Kısa bir süre önce bazı jeologlar Kanada'nın bu bölümünün, milyarlarca yıl önce bir kıtadan koparak ülkenin batı kıyılarıyla çarpıştığını ve bölgedeki inişli çıkışlı görünümün bu nedenle oluştuğunu ileri sürmüştür. İngiliz Kolumbiyası'nın büyük bölümü ile Yukon, Cordillera' dadır. Alaska sınırı yakınlarında Kanada'nın en yüksek noktası olan Logan Dağı 6.050 metre yüksekliğindedir. Kanada'nın en çok ve en az yağış olan yerleri İngiliz Kolumbiyası'ndadır. Batıdaki bu bölgede yaşayanlar ormancılık, madencilik, çiftçilik, hayvancılık ve balıkçılık yaparlar.
Kanada'nın yüzölçümünün yüzde 7'si suyla kaplıdır; bu da dünyadaki tatlı suların yüzde 25'idir. Dünyanın en büyük tatlı su gölü olan Superior Gölü kıtanın ortalarından Atlas Okyanusu'na kadar uzanan 3.000 km uzunluğundaki suyolunun bir parçasıdır. Kanada, Superior, Huron, Erie ve Ontario gibi dört büyük gölünü ABD ile paylaşır. Büyük göllerden Michigan ise tümüyle ABD sınırları içindedir. Gölleri okyanusa bağlayan suyolu ve St. Lawrence İrmağı bu iki ülke arasında paylaşılır.
Kanada'da ters yönlere akan büyük ırmak sistemlerini ayıran iki büyük doğal sınır vardır. Kayalık Dağlar, Büyük Okyanus'a sularını boşaltan ırmak ve gölleri kıtanın öbür göl ve ırmaklarından ayırır. Daha az göze çarpan bir sınır da, kuzeye doğru akarak Kuzey Buz Denizi'ne ve Hudson Körfezi'ne dökülen ırmaklarla, güneyde Meksika Körfezi'ne ve Atlas Okyanusu'na dökülen ırmakları birbirinden ayıran topraklardır. Bu sınır, kabaca 49. enlemi izler.
Kanada'nın üzerinde üç ayrı hava akımı bulunur. Büyük Okyanus'tan serin ve nemli hava, Kuzey Kutup Bölgesi'nden soğuk ve kuru hava, Meksika Körfezi ve Karayib Deni-zi'nden ise sıcak ve nemli hava akımları gelir.
Batıdaki dağlarda ve Kanada Kalkanı'nda bulunan geniş yerleşilmemiş alanlar, yüzyıllar boyunca çok değişik yabanıl hayvanların yurdu olmuştur. Bugün yeryüzündeki boz ayı, dağ koyunu, rengeyiği, kurt ve volverin gibi hayvanların çoğu Kanada'da bulunur. Bir geyik türü olan sığın, kara ayı, kunduz, mink, misk sıçanı, tilki gibi eti ya da kürkü değerli olan daha birçok hayvan ve çok sayıda kuş büyük ormanlarda yaşar. Atlas Okyanusu'n-daki Labrador Akıntısı'nın soğuk suları küçük deniz canlılarıyla doludur ve sayısız balığı Grand Sığlığı'na çeker. Bu sığlık Newfoundland açıklarında balıkların beslendiği ve çoğaldığı bir bölgedir. Bu bölgede en çok ringa, morina ve yassıbalıklara rastlanır. Benzer biçimde, soğuk sular Büyük Okyanus kıyılarında yaşayan sombalığı ve ringa gibi birçok balığa besin taşır. Her iki okyanusta da balinalar büyük ölçüde azalmıştır, hatta bazı türler yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bazı hayvanların, özellikle de bazı kuş türlerinin tükendiğini, bazı türlerin de tükenme tehlikesiyle yüz yüze bulunduğunu gören Kanadalılar yabanıl yaşamın korunması konusunda duyarlıdır. Kuzey Amerika'ya ilk gelenler, bir zamanlar Sibirya ile Alaska arasında bulunan dar bir toprak şeritten geçmişlerdi. Kanada'nın Yerli nüfusunun ataları olan bu insanlar doğuya ve güneye doğru yayıldılar. Sonra gelen göçmenler Kuzey Kutup Bölgesi'nin kıyılarını izlediler. Kanada ve Alaska'daki Eskimolar, bu sonraki göçmenlerin soyundandır. Kanada' da, Yerliler ile Eskimolar'a "Yerli halk" denir. Bunların sayıları yaklaşık 600 bindir.
Avrupalılar, Kuzey Amerika'ya 16. yüzyılda gelmeye başladı. Kanada*da ilk sürekli yerleşimi 17. yüzyılda Fransızlar kurdu. Ülkenin denetimi, 18. yüzyılın sonlarından başlayarak İngilizler'in eline geçti. İngiltere'den çok sayıda insan, daha iyi bir yaşam kurmak amacıyla Kanada'ya göç etti. 15 milyonun üzerinde Kanadalı İngilizce, 6 milyon Kanadalı da Fransızca konuşmaktadır (1981). 19. yüzyılın sonlarında kıtayı bir uçtan bir uca geçen demiryolunun tamamlanmasından sonra, Batı Kanada'nın yerleşime açılması ve her iki dünya savaşını izleyen göçler sonucu, Doğu ve Güney Avrupa'dan çok sayıda insan bu ülkeye yerleşti. Parasız ya da çok ucuza toprak edinme olanağı, özellikle inşaat sanayisinde sürekli iş bulma umudu insanları Kanada'ya çekti. Bugün Kanada'da anadili İtalyanca olan 500 binin üstünde insan yaşar. Bundan başka 500 bin Almanca, 500 bin Ukrayna ya da başka Slav dillerini konuşan insan vardır. Hong Kong, Güneydoğu Asya ve Hindistan'dan son yıllarda gelen göçmenlerle, Kanada'da konuşulan diller listesine birçok Asya dili de eklendi.
Kanadalılar spora düşkündür. Kışın, en yaygın sporlar buz pateni, kayak ve buz üstünde altı düzleştirilmiş taşlarla oynanan curling'dir. Kanada dünyanın en iyi profesyonel buz hokeyi takımlarından birine sahiptir. En önemlisi Quebec'de düzenlenen kış karnavalları da oldukça yaygındır. Yazın ise en gözde spor beyzboldur. Amerikan futboluna benzeyen Kanada futbolu da yaz aylarında oynanır. Kentlerde yaşayanların yazın oynadıkları başlıca spor golftur. Federal hükümetin düzenlediği, içinde kamp alanları ve çeşitli olanaklar bulunan 28 ulusal park vardır.
Tarım, Hayvancılık, Ormancılık ve Balıkçılık
Kanada topraklarının yüzde 7'sinden azında tarım yapılmasına ve 500 binden az Kanada-h'nın toprakla uğraşmasına karşın, tarım ürünleri ve bu ürünlerin işlenmesiyle elde edilen üretim, toplam üretiminin altıda birini oluşturur. Tarım büyük çiftliklerde, makinelerden yararlanarak, doğal ve kimyasal gübrelerin yaygın olarak kullanılmasıyla yapılır. Nüfus ülke büyüklüğüne oranla oldukça azdır ve tarımsal üretim ülkenin tüketebileceğinden çok fazladır. Bu nedenle Kanada tarım ürünleri satışında dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olmuştur. Örneğin buğday satan ülkeler arasında dünyada ikincidir.
Buğday, yulaf, mısır gibi tahıllar dışında Kanada'da kolza, keten, tütün, patates, meyve ve sebze yetiştirilir. Sığır, koyun, domuz beslenir; bunlardan et ve süt ürünleri elde edilir. Büyük Göller Yöresi ve St. Lawrence vadisinde tütün, hayvancılık ve sebze üretimi önde gelir. Ontario ve Erie gölleri arasında üzüm bağları ve meyve bahçeleri vardır. Manitoba, Saskatchewan ve Alberta eyaletlerinin geniş düzlükleri tahıl üretiminde ülkenin en önemli bölgeleridir.
Kanada'da 15. yüzyıldan beri ticaret amacıyla balıkçılık yapılmaktadır. Deniz ürünlerinin zenginliği nedeniyle Kanada'nın Büyük Okyanus kıyıları çok sayıda balıkçı gemisini bu kıyılara çeker. Uluslararası anlaşmalar Kanada'ya kendi 200 millik sınırlarının dışında da balıkçılığı denetleme yetkisi vermiştir. Öbür ülkelerle arasında rekabet olmasına karşın, balıkçılık Kanada'da bugün de çok önemlidir.
Kanada, dışarıya sattığı ürünlerin beşte birini ormanlarından elde eder. Kanada Kal-kanı'nda toprakların önemli bir bölümünü kaplayan Boreal Ormanı, toplam ülke ormanlarının yüzde 80'ini oluşturur. Buradan elde edilen odun, çoğunlukla kâğıt hamuru ve kâğıt üretiminde kullanılır. Ontario ve Quebec ormanlarının sert odunlu ağaçlarından mobilya yapımında yararlanılır. İngiliz Kolumbiyası'nda Büyük Okyanus'tan gelen nemli rüzgârlarla büyüyen köknar ve ladinler görkemli boyutlara erişir. Toplam ormanların yüzde 3'ünü oluşturan bu ormanlardan, toplam kereste üretiminin yaklaşık yarısı karşılanır. Dünyanın önde gelen mineral kaynaklarına sahip olan Kanada mineral satışında dünya birincisidir. Bu mineralleri arama çabasıyla yürütülen çalışmalar sırasında ülkenin en uzak köşelerine kadar ulaşan kara ve demiryolları yapıldı ve bu bölgelerde yerleşim birimleri kuruldu. Kanada'da elde edilen mineraller, metaller, ametaller ve yakıtlar olarak üç gruba ayrılabilir. Demir, bakır, nikel, çinko, altın, gümüş ve uranyum gibi metaller, Kanada'nın başka ülkelere sattığı mineralin değer olarak yüzde 30'unu oluşturur. Alçıtaşı, kum ve çakıl gibi ametaller, yapılarda kullanılır. Kömürden elektrik üretiminde yararlanılırsa da bu maden elverişsiz yerlerde bulunduğu için ülke ekonomisi açısından büyük önem taşımaz. Potas kimyasal gübre üretiminde kullanılır ve Kanada dünya potas gereksiniminin yüzde 40'ını sağlar. Asbestin önemi, sağlığa zararlı olduğu anlaşıldığından beri azalmıştır. Ham petrol ve doğal gaz Kanada'nın önemli dış ticaret ürünlerindendir.
Kanada'da batıdaki kuyulardan çıkarılan petrol ve gaz, doğuda bulunan rafinerilere ve ABD pazarına petrol boruhatlarıyla taşınır. Alaska'nın petrol ve doğal gazını, Kanada üzerinden ABD'ye ulaştıracak yeni bir boru-hattı da yapılmaktadır. Kuzey Kutup Bölgesi'ndeki araştırmalar burada çok büyük gaz ve petrol yataklarının bulunduğunu göstermiştir, ama bunların çıkarılması ve pazarlanması çok pahalıdır.
Kanada maden, orman, yapı gereçleri ve gerek sanayide, gerek ucuz elektrik üretiminde yararlandığı tatlı su kaynakları bakımından çok zengindir. Bu kaynaklar ülkeye gelişmiş ve çeşitlenmiş bir sanayi kurabilme olanağını sağlamıştır. Sanayinin en yoğun olduğu bölge Ontario ve Ouebec eyaletlerindeki Büyük Göller-St. Lawrence düzlükleridir. İş ve ticaret etkinlikleri gene bu bölgedeki iki kentte yoğunlaşmıştır. Bunlar 3 milyonun üzerindeki nüfusuyla Kanada'nın en büyük kenti olan Toronto ve nüfusu 2.850.000 dolaylarındaki Montreal'dir. Kanada gibi geniş bir ülkede ulaşım büyük önem taşır. Kanada-Pasifik Demiryolu'nun
1885'te tamamlanmasıyla ülkenin doğusu ile batısı ilk kez gerçek anlamıyla birleşmiş oldu.
Karmaşık bir karayolu sistemi Kanada'nın kentlerini birbirine bağlar. Yaklaşık 8.000 km uzunluğundaki Trans-Kanada Karayolu, Nevvfoundland'deki St. John's ile İngiliz Kolumbiyası'ndaki Vancouver arasında uzanır.
İki büyük ve çok sayıda küçük havayolu şirketi Kanada içinde ve dışında insan ve yük taşımacılığı yapar. Kanada'da pek çok göl ve ırmak olmasına karşın, ülke içinde tek önemli suyolu St. Lavvrence üzerindedir. Okyanustan gelen gemiler bu suyolundan yararlanarak, kıtanın ortalarında bulunan Minnesota'nın Duluth limanına kadar ilerleyebilir.
Kanada 1867'de bağımsızlığını kazandığında, yasama yetkisi federal hükümet ve eyalet yönetimleri arasında bölünmüştü. Eğitim, Yukon ve Kuzeybatı Topraklan'nda federal yönetimin, öbür bölgelerde ise eyalet yönetimlerinin sorumluluğundadır. Her eyaletin kendi eğitim sistemi vardır. Okula gitmenin zorunlu olduğu yaşlar eyaletten eyalete değişir. Genellikle 6 yaşında başlayan zorunlu eğitim çağı 14, 15 ya da 16 yaşlara kadar uzanır. Eğitimin ilkokul, lise ve yüksekokul ya da üniversite olarak üç düzeyde yürütüldüğü Kanada'da 65 üniversite ve 196 yüksekokul vardır.
Ülkede İngilizce ve Fransızca olarak, günlük, haftalık ya da aylık 1.30()'den fazla dergi ve 1.250'yi aşkın gazete yayımlanır. Ayrıca, azınlıkların dillerinde basılan 20ü'e yakın yayın vardır.
Federal hükümet 1957'de, güzel sanatları özendirmek için bir kurul oluşturdu. Bu kurulun çalışmaları gösteri sanatlarının gelişmesine katkıda bulundu. Kurulun yanı sıra özel kişi ve kuruluşların parasal desteğiyle çok sayıda tiyatro, konser salonu ve kültür merkezi yapıldı. Ontario eyaletindeki Strat-ford Shakespeare Tiyatrosu ve Shaw Festival Tiyatrosu ülkenin en önemli gösteri merkez-lerindendir. Montreal, Toronto, Vancouver ve Hamilton senfoni orkestraları ile Ottawa'daki Ulusal Sanat Merkezi Orkestrası uluslararası düzeyde ünlüdür. Ayrıca Kanada bale toplulukları da özgünlükleri ve yetkin gösteri düzeyleriyle dünyaca tanınmaktadır.
Kanada resim sanatı ve edebiyatı ilk başlarda Avrupa'dan etkilendi. Resimde modern akım James Wilson Morrice'le başladı. 20. yüzyılın başlarında Yediler Grubu adıyla bilinen ve ilk üyeleri Lavvren Harris, A. Y. Jackson, J. E. H. Macdonald ve Tom Thomson olan bir grup ressam özgün Kanada resminin gelişmesinde öncülük etti.
Kanada parlamenter sistemle yönetilen federal bir devlettir. Ottovva'daki Kanada Parlamentosu savunma, dış politika, ticaret, maliye, bankacılık ve ceza hukuku gibi bütün ülkeyi ilgilendiren konularda yasa yapar. Ayrıca, 10 eyaletin her birinde kendilerini ilgilendiren konulardaki yasaları düzenleyen yasama organları vardır. İngiltere kral ya da kraliçesi simgesel olarak devlet başkanı sayılır ve Kanada başbakanının önerisiyle atanan bir genel valice temsil edilir. Kanada Parlamentosu, Senato ve Avam Kamarası olarak iki meclisten oluşur.
Avam Kamarası'nın 295 üyesi beş yıl için seçilir. Genel vali, genel seçimlerde en çok oyu alan partinin önderini başbakan olarak seçer ve hükümeti kurmasını ister.
Senato'nun, başbakanın önerisiyle genel vali tarafından atanan 104 üyesi vardır. Yasa tasarılarının yasalaşabilmesi için her iki mecliste de onaylanması gerekir. Meclislerden geçen yasalar genel valinin de onayıyla yasa-laşır.
İngiltere kral ya da kraliçesi eyaletlerde, gene başbakanın önerisiyle genel valinin atadığı bir vali vekilince temsil edilir. Bütün eyaletlerde seçimle gelen bir meclis vardır. Eyalet yönetimleri eğitim, çalışma koşulları, mülkiyet yasaları ve sağlık gibi konulardan sorumludur. Her eyalette, ayrıca yerel işlerle ilgilenmek üzere seçilen belediye meclisleri de bulunur.
Yukon ve Kuzeybatı Toprakları, Avam Kamarası'nda temsil edilir. Her ikisi de bir ölçüde özerktir.
Kanada'da mahkemeler bağımsızdır ve gerek federal, gerek yerel yasalar tek bir mahkeme sistemi tarafından uygulanır. 
