Yeryüzü Şekilleri - Çöl

Çöl
MsXLabs.org & Temel Britannica

Çöl, aşırı kurak ve bitki örtüsü seyrek, geniş bir alandır. Çöllerin bir kum denizini andırdığı sanılırsa da, kum çölleri yeryüzündeki toplam çöl alanının ancak küçük bir bölümünü oluşturur.
Yıl boyunca, özellikle gündüzleri aşırı sıcak ve kurak olan Kuzey Afrika'daki Sahra
Çölü dünyanın en büyük çölüdür. Orta Asya'da yer alan Gobi ve Tarım çölleri ise yazın çok sıcak olur ve hemen hemen hiç yağış almaz; kışın ise dayanılmaz soğukluktadır. Kuzey Buz Denizi'nin çevresindeki soğuk tundra alanları "soğuk çöl" olarak tanımlanır. Yazın karlar eriyince altından yosunlar ve çeşitli bitkiler çıkar.
Çöller genellikle yağmur almayan yörelerde oluşur. Bununla birlikte, yağış alan bazı bölgelerde sıcak rüzgârların yağmuru neredeyse toprağa değerken buharlaştırması ya da yağışın kumlu ve taşlı topraktan hızla süzülerek, bitki köklerinin ulaşamayacağı derinliklere sızması da kuraklık yaratarak çölleşmeye neden olabilir.
Çöl yüzeyleri çok çeşitlidir. Bazı çöllerde toprak dokusunu kökleriyle sağlamlaştıracak herhangi bir bitki örtüsü bulunmadığından, aşırı ısı değişikliğinin etkisiyle çatlayıp ufalanan toprak güçlü rüzgârlarla savrularak "kumul" adı verilen kum tepecikleri oluşturur. Bazen de rüzgâr toprağın yüzeyindeki kumu sürükleyerek, geriye çakıl ve kırık taşlardan düz bir alan bırakır; buna çöl kaldırımı denir. Yazın göller kuruduğun da, aşırı ısının etkisiyle kavrulmuş, bataklık çölü denen bir alan oluşur.
Büyük çöllerin çoğu, gündüzlerin her zaman sıcak geçtiği tropik iklim kuşağının kurak bölgelerinde yer alır. Örneğin Afrika'daki Sahra ve Kalahari çölleri; Arabistan Yarımadası'ndaki çöller; Hindistan'daki Büyük Hint Çölü bu kuşakta yer alırlar. Orta Asya ve Avustralya'nın iç bölgelerinde, okyanuslardan esen nemli rüzgârların ulaşamadığı yerlerde de çöller oluşur. Alizeler'in karadan denize estiği yerlerde de çöllere rastlanır. Güney Amerika'nın güney ucunda yer alan Patagonya bölgesi, And Dağları nedeniyle Büyük Okyanus'tan esen nemli rüzgârların getirdiği yağışlardan yararlanamadığı için, kurak bir alana dönüşmüştür. Kuzey Amerika'nın iç bölgelerinde, Kayalık Dağlar'ın doğusunda yer alan çöller de aynı biçimde oluşmuştur. Bu çöl bölgesi ABD'nin Arizona, Nevada, Utah ve New Mexico eyaletleriyle birlikte, Meksika'nın kuzeyindeki geniş bir alanı da içine alır.
Çöllerden akarsu doğmaz. Çöllere giren akarsular da ya buharlaşma yüzünden yok olur ya da denize çıkışı olmayan tuzlu göllerde son bulur. Akarsuların oluşabilmesi için yağışın, buharlaşma ve toprağın alt katmanlarına süzülme nedeniyle ortaya çıkan su kaybından daha fazla olması gerekir. Çok yağış alan yerlerden doğan ve bu nedenle suyu bol olan Nü, İndus ve Colorado gibi ırmaklar büyük çöllerin içinden geçseler de denizlere ulaşırlar.

Çölde Yaşam

Çölde yaşamak kolay değildir. Suyun azlığı, kışların kuru ve soğuk geçmesi canlıların yaşamını olumsuz yönde etkiler, insanlar, hayvanlar ve bitkiler şu ya da bu biçimde güç yaşam koşullarına uyum sağlarlar. Kimi çöl bitkilerinin çok derinlere inen kökleri vardır. Pek yaprağı bulunmayan bu gibi bitkiler böylece buharlaşmaya karşı korunmuş olurlar. Yapraklarında koruyucu bir mum katmanı bulunan ya da yaprakları kapanan bitkiler de su yitirmez. Kaktüsgillerden bitkiler uzun süre su depolayabilir. Kurak dönemler boyunca tohum ya da soğan biçiminde kalan pek çok bitki, hafif bir sağanak sonrasında bile, bir ya da iki gün içinde yeni tohumlar üretmek için hızla çiçek açarak canlanır. Bu tohumlar bir sonraki yağışta büyümeye başlar.
Çöl hayvanları su içmeden çok uzun zaman dayanabilirler. Örneğin çöl antilobu pek seyrek su içer. Çöl hayvanları içinde sürüngenler, böcekler, yarasalar, kemiriciler ve az sayıda kuş türü vardır. Araptavşanı gibi kemiriciler, sakangur gibi sürüngenler, bazı kınkanatlılar çölde rahatlıkla dolaşırlar. Deve en donanımlı çöl hayvanlarından biridir. Tabanları yastık gibi yumuşak ve yayvandır. Az besinle yetinir. Çok acıktığı zaman kullanmak için hörgücünde yağ depolar. Susuzluğa dayanıklıdır. Kum fırtınalarına karşı iki sıra koruyucu kirpiği, tüylü kulak delikleri ve gerektiği zaman örtülen burun delikleri vardır. Kuzey Amerika'da yaşayan çöl tilkisinin kocaman kulaklarının vücut ısısını dışarı atmaya yaradığı söylenir. Çöl hayvanlarının çoğu gündüz inlerinde kalır; geceleri avlanır.
Çölde yaşayan insanlar için en yaşamsal nesne sudur. Sulama yapılabilen yerlerde yerleşik topluluklara rastlanır. Çöl insanlarının çoğu ise hayvancılıkla geçinen göçebelerdir. Yaşamları deve, koyun ve keçi sürülerini bir otlaktan öbürüne gütmekle geçer. Toprak yüzeyinde ya da yüzeye yakın katmanlarda bazı bitkilerin yeşermesine yetecek kadar su bulunan bölgelere vaha denir.
Vahalarda en çok rastlanan bitki türleri hurma ağaçları, çeşitli meyve ağaçları, soğan ve havuç gibi sebzelerdir. Arpa ya da buğday yetiştirilen birkaç hektarlık vahaların yanı sıra, bir kenti kapsayacak kadar büyük olanları da vardır. Suriye'nin başkenti Şam böyle bir vaha kentidir.
Bazı çöllerin yüzeylerinde ya da yüzeye yakın katmanlarında zengin maden yatakları bulunur. Örneğin, Avustralya çöllerinden altın elde edilmekte, Arabistan Yarımadası'nın doğusundaki çöllerde ve Sahra Çölü'nde petrol kuyuları bulunmaktadır. Şili'deki çöl bölgesinde ise nitrat yatakları vardır.
Çöllerde yağıştan sonra bataklıklar ya da göller oluşur. Eğer yağış yeraltı sularıyla da destekleniyorsa tatlı su gölleri ortaya çıkabilir. Ama çöllerdeki göllerin çoğunun dışarıya akışı olmadığından tuzluluk oranı yüksektir. Suyun sürekli buharlaşması da tuzluluk oranını artıran bir etkendir. Örneğin, ABD'nin Utah eyaleti topraklarında yer alan Büyük Tuz Gölü böyle oluşmuştur. Ne var ki, çöllerdeki yeraltı sularından yararlanarak gerçekleştirilen sulamayla, toprak verimli bir duruma getirilebilir. Bu topraklarda yetişen bitkiler ve özellikle ağaçlar, kökleriyle toprak dokusunu pekiştirerek toprak aşınmasına karşı etkili bir önlem oluştururlar.

MsXLabs Üye Girişi