MADDE

a. (ar. madde).
1. Cisimleri oluşturan ve fiziksel özellikleri olan nesne: Maddenin yapısı. Maddenin bölünmesi. Canlı madde. (Bk. ansikl. böl. Fels. ve Fiz.).
2. Bir şeyi oluşturan ve özellikleriyle ayırt edilen nesne: Yanmaz, dayanıklı, hafif bir madde.
3. Fiziksel, bedensel nesne (ruh’a, manevi’ye karşıt olarak): Maddenin tutsağı olmak.
4. Bir yasada, bir incelemede, bir katalogda vb. çoğu kez bir rakamla ayırt edilen bir bölümü ya da alt bölümü oluşturan parça: Medeni kanun'un maddeleri. Bir kanun tasarısını madde madde incelemek.
5. Bir sözlükte, bir ansiklopedide ayrı bir bütünlüğü olan yazı.

—Esk. Madde-i vücud, beden. ll Maddet -ül-fesad, kötülüğe, fesada neden olan şey.

—Biyol. Canlı madde, canlı varlıkları oluşturan ve her çeşit gözlem ölçeğinde son derece karmaşık görünen molekülsel, makromolekülsel ve hücresel yapıların tümü. (Birey ölünce bu madde genel olarak hızla parçalanıp dağılır; bu bakımdan yaşayan her şeyin ölümcül karakterini paylaşır.)

—Esk. anat. Erkeklik organı. ll Madde-i musavvere, madde-i müşekkele, protoplazma. ll Madde-i sincabiye, bozmadde.

—Esk. dilbil. Madde-i asliye, sözcük kökü.

—Genet. Kalıtımsal madde, canlı varlıklarda kalıtımın dayanağı olan yapıların tümü. (Kalıtımsal maddesi ribonükleik asit [RNA] olan bazı virüsler dışında tüm canlıların kalıtımsal maddesi dezoksiribinükleik asit [DNA] yapısındadır.)

—Huk. Madde itibariyle yetki, davanın türü ve niteliği açısından bir yargı organının görev alanı. (GÖREV.)

—Nûk. müh.

• Nükleer madde, belli derişim oranlarında uranyum, plütonyum ya da toryum içeren madde. (Örneğin uranyum cevherleri.)
• Parçalanabilir madde, parçalanabilir nüklitler içeren ve kimi koşullarda, zincirleme bir nükleer tepkime gerçekleştirmeye olanak veren madde.

—Polim. Kalıplama maddesi, çözelti, emülsiyon, hamur, tane ya da toz halinde bulunan, bir ya da birçok hal değişimine uğradıktan sonra, sert ve katı bir nesne vermek üzere konulduğu kalıbın biçimini kolayca alan malzeme.

—Tarım. Etkin madde, bir bitkiye ya da hayvana uygulanan ilacın içindeki iyon, molekül ya da kimyasal öğe. Sözkonusu ürünün içinde tek başına ya da yardımcı (ıslatıcı, sulandırıcı, çözücü, koruyucu, durağanlaştırıcı) maddelerle birlikte bulunabilir. Ürünün etkinliğini (verim artırıcı, büyütücü, zararlı otları, mantarları, solucan ve böcekleri yok edici) bu madde sağlamaktadır. (Piyasada satılan ürünlerin içinde etkin madde değişik oranda bulunur. Bu gibi haşere ilaçlarının kullanım miktarı genellikle ilaçlanacak yüzey birimine göre etkin madde birimi olarak ifade edilir.)

—ANSİKL. Biyol.
Canlı madde. Her canlı maddede bulunan çeşitli birimler, birbirine hafif ya da çok sıkı bir biçimde bağlı protein makromoleküllerinden oluşan ve hiyaloplazma denen jel halindeki bir ana madde içinde yer alır. Hiyaloplazma, içinde su bulunan ve canlı maddenin özünü Oluşturan bir çeşit ağ biçimindedir; protein kapakçıkları, glusit molekülleri, lipitler ve iyonlar onun içinde dağınık durumda yer alır. Diyaliz, geçişme basıncı, buhar gerilimi, molekül kütlesi, çözünürlük gibi canlı maddeye özgü nitelikler kolloidal duruma bağlıdır. Canlı madde heterojendir ve kendi kendini üretebilen makromoleküllü çeşitli yapılar içerir, bu da onu çok- fazlı bir sistem haline getirir. Canlı maddenin akışmazlığt, sertliği, esnekliği hücre tiplerine ve fizyolojik durumlara göre değişir. Hatta canlı maddenin yapısı, salgılar ve çıkartılar için gerekli her türlü tepkimeye özgül bir mekân ve birçok enzim sistemlerinin çalışması için olanak sağlar.