Alp Er Tunga

Alp Er Tunga
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Alp Er Tunga, veya Alp er Tonğa, efsanevi bir Türk hakanıdır.
"الب Alp; Alp, yiğit, kahraman, bahadır", "ار er; Er, erkek, adam" ve "تنكا tonğa; bebür" anlamındadır.
Türkçe kaynaklarda Alp Er Tonga veya Tonga Alp Er, Farsça kaynaklarda Arjāsp, Franngrasyon, Frasyav, Frasiyak, Frangrasyak ve Efrasiyab, Arap kaynaklarında Frasyab ve Frasyat şeklinde geçen efsanevi Turan padişahı, Türk hükümdar soyunun atası kabul edilmiş ve birçok Türk boylarının tarihi destanlarında kahramanlığın sembolü olarak günümüze kadar devam etmiştir.
Yaşamıyla ilgili bilgiler efsanelere dayanan Alp Er Tunga'nın, Turancılarca Türklerin eski atalarının soyundan geldiği öne sürülür. Ayrıca, Divân-ı Lügati't-Türk'te ve Kutadgu Bilig'de, İran destanı Şehnâme'nin kahramanı Efrasiyab (Afrasyab)'la aynı kişi olduğu belirtilir. Şehname'ye göre İran - Turan savaşları sırasında Zaloğlu Rüstem ile giriştiği mücadele sırasında pusuya düşürülüp öldürülmüştür. Öldürülmesiyle ilgili Alp Er Tunga Sagusu, Divân-ı Lügati't-Türk'ün çeşitli yerlerinde örnek metin olarak verilmiştir.

1. Orhun Yazıtlarında
Alp Er ismi, Altay Dağları'ndan bulunan eski runik Türk yazıtlarında da bahsedilmiştir. Orhun Yazıtları'nda (i, kuzey. 7, ii, doğu. 31), Kül Tigin 714 yılında Oğuzlara karşı beşinci defa yaptığı seferi başarı ile kazanınca, kitabeye şöyle yazdırmıştır;

"tunga tigin yoghinda kiri ölürtimiz."

2. Şehnâme'de

İran ile Turan birlikleri arasındaki bir savaş sahnesi

Ad: 396px-Baysonghori_Shahnameh_battle-scene.jpg
Gösterim: 1188
Boyut: 82.6 KB

Şehnâme'ye göre Efrasiyab'ın İran'a ilk saldırısı Minuçur'un oğlu Nodar dönemine rastlar. Efrasiyab'ın babası Peşen Minuçur'un ölmesiyle İran'ın zayıfladığını düşünerek oğlunu İran'a saldırtır. Nodar öldürülür ve Alp Er Tunga 12 yıl İran'a egemen olur. Daha sonra Alp Er Tunga'nın Agriras'ı öldürmesi üzerine Zâl Agriras'ın intikamını almak üzere harekete geçer ve Alp Er Tunga'yı yenebilmek için Minuçur'un torunu Zav'ı ordunun başına getirir. Sonuçta Alp Er Tunga yenilir. Zav büyük ganimetlerle İran'a döner. Daha sonra Zav'ın ölmesi üzerine Turanlıların hükümdarı Peşen, oğlu Alp Er Tunga'yı İran'ı alması için tekrar gönderir.Yaşlanmış olduğundan Alp Er Tunga'ya karşı koyamayacağını düşünen Zâl, oğlu Rüstem'i ordunun başına getirir. Rüstem, Alp Er Tunga'ya karşı giriştiği savaşta galip çıkar. Sonuçta Alp Er Tunga'nın babası Peşen ile Zâl barış antlaşması yapar. Antlaşmaya göre Amu Derya tekrar Turan ile İran'ın sınırı kabul edilir. Bu olay yine Şehnâme'de Alp Er Tunga'nın ağzıyla şöyle anlatılmaktadır:

"Çin'den Amu Deryasına kadar olan topraklar benim hakimiyetim altındadır Amu Deryası sınırındaki Soğdlar benim orduma tabidirler... Turan ile İran'ın düşmanlığı aslında Selm ile Tur'dan başlamıştır. .. "

Müslüman bir yazar olan Firdevsi'nin, İran'a rakip olan Turanlıları Türklerle aynı görmesi ve Alp Er Tunga'yı da onların kağanı olarak kabul etmesi, Türklerin İslami dönemdeki Maveraünnehir akınları karşısında İran milliyetçilerinin olumsuz etkileri altında kalmış olmasının sonucudur.

3. Divân-ı Lügati't-Türk'de
"الب ار تنكا Alp er Tonğa; Türklerin ulusal kahraman ve büyük Hakanı." dır.
Kaşgarlı Mahmud, "ترم Tarım; Tekinlere ve Afrasyab soyundan olan hatunlara ve bunların çocuklarına karşı söylenen bir kelime, Hakanlı hanları oğullarından başkasına söylenmez." ve "التن ترم Altun Tarım; Büyük kadınların lakâbıdır." şeklinde "Tarım" kelimesinin anlamını açıklar. Yine Kaşgarlı, "Tégin" kelimesinin Afrasyab oğullarından oluşan Hakanlı ailesi çocukları için kullanıldığını belirterek bunun nasıl oluştuğunu anlatır. Ayrıca "Han" kelimesinin Türklerin başbuğları için kullanıldığını, bütün Türk hanlarının Afrasyab soyundan gelenler olduğunu, Afrasyab için "Hakan" kelimesinin kullanıldığını ve bunun uzun bir hikayesinin olduğunu yazar.

3.1. Afrasyab'ın oğulları ve kızı
Kaşgarlı Mahmud, Afrasyab (Afrāsīāb)'ın, Barsgan (Bārsgān) ile Barman (Bārmān) adında oğulları ve Kaz (Kāz) adında bir kızının olduğundan bahseder.

3.1.1. Barsgan

"يرسغان Barsgan" "Afrasyab’ın oğlunun adıdır. Barsgan şehrini bu yaptırmıştır. Bu şehir Mahmud'un babasının şehridir. Bir takımları şöyle söylerler: Uygur Hakanının Barsgan adında bir at bakıcısı varmış. Havası güzel olduğu için atları burada yetiştirirmiş. Sonra Barsgan adı buraya ad olarak verilmiş.", "جرق Çaruk" "Türklerden bir oymak olup برجق Barçuk" ta otururlar. Barçuk şehri Afrasyab'ın şehridir. Orada Buth-ü-nassar'ın oğlu بآتزآن Betzen"i hapsetmişti."

3.1.2. Barman

"ينكو Yunğu" "بارمان Barman kasabasına akan büyük bir derenin adıdır. Bu kasabayı Afrasyab'ın oğlu - ırmağın kenarına - yapmıştır. Barman adı bu kasabayı yapan adamdan almıştır."

3.1.3. Kaz

"الا İla" "Bir ırmak adıdır. Türklerden Yağma, Toxsı ve Çiğillerden bir bölüğün indiği bir deredir. Bu ırmak Türk illerinin Ceyhun'udur." ve "قازسڤى Kaz suwı" "الا Ila = Ilı deresine akan büyük bir çay. Bu adın verilmesinin sebebi, Afrasyab'ın kızının bunun kenarında bir kale yaptırmasıdır; bu ad oradan kalmıştır.", "....ينكند Yenkend"in bir adı da "دِزرويِن Dizrûyin" dir, -sarılığı dolayısiyle- "Bakır Kale" demektir. Burası "بخارا Buhara" ya yakındır. Afrasyab'ın kızı olan Kaz'ın kocası "صِياڤاش Siyavuş" burada öldürülmüştür. ....", "قاز Kaz" "Afrasyab'ın kızının adı. "قازوِن Kazvin" şehrini bu kurmuştur. Aslı "قاز ْينِ Kaz oynı"dır. Çünkü Afrasyab'ın kızı orada oturur, orada oynarmış. Türklerden bir takımları, Türk ülkesi sınırını Kazvin'den sayarlar; "قوم Kum" şehri de sınır sayılır." "... Bir takımları da Türk sınırının " Merv-eş-şahıcan" dan başladığını söylerler. Çünkü Kaz'ın babası olan "تنكا الب ار Tonğa Alp er" Afrasyap demektir; "مءرڤ Merv" şehrini yapan zattır. Afrasyap burayı, "Tahmures" tarafından şehrin iç kalesi yapıldıktan üçyüz sene sonra kurmuştur." ve "..... Bu şehirleri Türkler yaparak adlarını kendileri koymuşlardır. Bu adlar olduğu gibi şimdiye kadar gelmiştir. Bu yerlerde Farslılar çoğaldıktan sonra Acem şehirleri gibi olmuş. Bugün Türk ülkesinin sınırı "ابِسغُن Abisgûn" denizi ile çevrili olarak Rûm diyarından ve Özçent'ten Çin'e kadar uzanır. Uzunluğu beşbin fersah, eni üçbin fersahtır; hepsi sekizbin fersah eder."

şeklinde Afrasyab'dan bahseder.

4. Kutadgu Bilig'de
Yusuf Has Hacib'de Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a armağan olarak sunduğu Kutadgu Bilig adlı eserinde dünya hükümdarları içinde en adaletli olanların Türk hükümdarları olduğunu ve onların içinde adı meşhur olanın Taciklerin (İranlıların) Efrasiyab dedikleri Alp Er Tonga olduğunu Ayrıca;

"Kent: Şeher. Bu kelmeden alınaraq Qaşqar üçün "Ordu Kend" derlər. Hanın oturduğu şeher demekdir. Çünki Afrasiyab, havası gözel olduğu üçün burada otururdu."

şeklinde kaydeder.

5. El-Mesûdî
Şehnâme'den başka Arap ve Fars kaynaklarında Efrasiyab ve ataları, isimlerin söylenişindeki bazı farklılıklar dışında Şehname'ye benzer bir şekilde anlatılır. Ancak 10. yüzyıl Arap tarihçisi El-Mesûdî Türklerden ve Türk hakanlarından bahsederken Türk topluluklarının Çin ile Horasan arasında oturduklarını, buralarda birçok şehirler kurduklarını anlatır. Ayrıca Efrasiyab'ın buralardaki Türklerin hükümdarı ve hakanlar hakanı olduğunu, Türk ülkelerinin hakimi bulunduğunu, diğer hanların ona bağlı olduğunu belirtir. İran'a hükmeden Efrasiyab'ın da bu hanlara mensup olduğunu söyler. ve ayrıca milattan sonra 7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" (Afrasiyap ya da Franrasyan) soyundan olduğunu yazmaktadır.

6. Alaaddin Ata Melik Cüveynî
Moğol tarihçisi Alaaddin Ata Melik Cüveynî'de Uygur Devletinin hükümdarlarının Efrasyap soyundan olduğunu yazmıştır. Aynı biçimde Oğuzların Kınık boyundan olan Selçuklular, Karahanlılar ve Harzemşahlar devletide soylarını Alp Er Tunga'ya bağlamışlardır.

7. Tarih-i Müluk-i Acem'de
Avesta'da "Arjasp" (Arjāsp) şeklinde geçen karakterin Alp Er Tonga olduğunu Ali Şir Nevai'nin Tarih-i Müluk-i Acem (İran Padişahlarının Tarihi) adlı eserinde "Arjasp Binni Efrasiyab kim, Türk Padişahi erdi." şeklinde görebiliriz.

8. Şecere-i Terakime'de
Ebu'l Gazi Bahadır Han, 17. yüzyılda yazdığı Şecere-i Terakime adlı eserinde Selçukluların padişahlığı ele geçirmelerini anlatırken onların tavrını şöyle belirtir:

"Selçuklular Türkmen olup, kardeşiz deyip, ile ve halka faydası dokunmadı. Padişah olunca, Türkmen' in Kınık uruğundanız, dediler ve padişah olduktan sonra Efrasiyab'ın bir oğlu Keyhüsrev'den kaçıp, Türkmen'in Kınık uruğunun içine varıp onda büyüyüp kalmıştır. Onlar biz onun oğulları ve Efrasiyab'ın neslinden oluyoruz deyip, atalarını sayıp, 35 göbekte Efrasiyab'a eriştirdiler".

9. Uygur Halk destanlarında
Uygur Halk kahramanlık destanlarından Uygur Oniki Muqamlarından olan Irak Muqamının üçüncü destan kısmında yer alan "Yusuf-Ahmed"in şu destanında Aprasiyap’ı Oğuz nesli ile özleştirir:

"Şahı alem, peķır esli,Aprasiyap, Oġuz nesli, İzdep keldim dildar vesli,Yoktur candin teşvişları."

İslâm kaynakları, Karahanlıların, Koçu (İdikut) Uygur Devletinin ve Selçuklu Hanedanlarının Efrasiyab'a mensup olduklarını ifade ederlerken bu münasebetle, onu tarihi ve milli ananeye uygun olarak, Oğuzhan ile birleştirmişlerdir.

10. Vasili Radloff
Alp Er Tunga, Radloff'un sandığı gibi "kahraman bir adam" manasına umumi bir kelime olmayıp, bir tarihi şahsiyetin, uluata kabul edilen Afrasiyab'ın Türkçe adıdır.

MsXLabs Üye Girişi