1. ZAMBAK (LİLİUM) YETİŞTİRİCİLİĞİ
1.1.Genel Özellikleri Zambak, soğanlı bitkiler içinde insanların tanıdığı en eski bitkidir. 120.000’ den fazla çeşide sahiptir. Eski çağlarda bazı şehirlere adını vermiştir. Saflık ve temizliği simgeler. Günümüzde kozmetik alanında da kullanılmaktadır. Son yıllarda zambak üretiminde önemli artışlar görülmektedir. Bunun nedeni, yüksek kâr getirmesi ve talebin artmasıdır. Zambak çok yıllık otsu bir bitkidir. Soğanlı bitkiler içinde soğanlı pullu yapısıyla diğer bitkilerden ayrılır. Balık pullarına benzeyen bu yapılar besin depo eden yapraklardır. Bir soğanda yaklaşık 50 civarında pul bulunur. Bütün pullar dip tablaya bağlıdır. En içteki pul dibinde büyüme noktası bulunur. Zambak soğanı toprağa dikildiğinde önce aşağıya doğru kök kısmı oluşur. Toprak üstünde de diğer kısımlar daha sonradan gelişir.
Çiçek sapı soğanın ortasından çıkar. Boyu 45-50 cm kadardır. Zambak sapının dik olması istenir. Zambak yaprakları ince, uzun, uçları sivri, dipten yukarıya doğru küçülen yapıdadır. Çiçek sapının ucunda çiçekler bulunur. Zambak bitkisi bir sapta 1-12 arasında değişen sayıda
ve 18-30 cm çapında, borazan şeklinde çiçeklere sahiptir. Zambak çiçekleri üçlü çanak yapraklara sahiptir. Erkek organlar iki daire üzerinde, her bir dairede üç olacak şekilde sıralanmıştır. Dişi organın boyu erkek organlarla aynıdır.
Zambağın çok çeşidi olmasına rağmen en çok ekonomik değeri olan iki çeşit yetiştirilir. Bunlar Mis zambağı ve Nisan zambağıdır.
Mis zambağı, her çeşit toprakta yetişir. Ancak özel olarak yetiştirilecekse kumlu, hafif killi, tınlı, organik maddece zengin ve gübreli topraklar tercih edilir. Bitkinin çiçeklenmesi yapraklı olduğu dönemde gerçekleşir. Çiçek sapının uzunluğu 120-150 cm kadardır. Çiçekler çiçek sapının uç noktasında açarlar. Bir sapta 4-12 adet çiçek olabilir.
Nisan zambağı kireçli toprakları sever. Çiçek sapı 60-90 cm kadardır. Bir sapta 1-5 adet çiçek bulunur.
Zambak bitkisinin soğanı iki yöntemle çoğaltılır. Bu yöntemler, soğan pul yaprakları ve çiçek sapları ile çoğaltmadır.
En çok kullanılan soğan pul yaprakları ile yapılan çoğaltmadır. Bu yöntemle yılın her döneminde çoğaltım yapılabilmektedir. Burada dikkat edilecek konu kullanılacak soğanın seçimidir. Soğanlar sağlıklı ve çevre genişliği 20 cm den fazla olmalıdır. Çoğaltım için seçilmiş soğanların dıştaki pullarından bir kaç sırası elle koparılır. Koparılan pul yapraklar bir kaç saat dinlendirildikten sonra mantar öldürücü ilaçlarla ilaçlanır. Hazırlanmış köklendirme ortamına uçları yukarı gelecek şekilde 5-6 cm derinlikte dikilir. Köklendirme ortamının sıcaklığı 18-21 derece arasında olmalıdır. 3-6 hafta arasında pullarda köklenme meydana gelir.
Çiçek sapları ile çoğaltmada ise çiçekleri kesilmiş yapraklı çiçek sapları kullanılır. Çiçek sapları ile köklendirme iki şekilde olur. Birincisinde, çiçek sapları 30–45 derecelik açılarla köklendirme ortamına doğrudan dikilir. İkincisinde ise çiçek sapları önce katlamaya tabi tutulur. Katlama süresi iki aydır. Katlama şu şekilde yapılır. Çiçek hasadı yapılmış bitkinin ağustos – eylül arasındaki çiçek sapları, uygun bir kasaya bir sıra sap bir sıra harç karışımı şeklinde üst üste sıralanır. Katlama ortamı nemli tutularak iki ay bekletilir. Bu şekilde bekletilen çiçek saplarından 10-15 yavru soğancık elde edilir.
Köklendirme ortamı hazırlanırken kum, perlit, vermikülit, toprak, torf kullanılır. Çoğaltma sonunda oluşan yavru soğancıklar yeşil yapraklar vermeye başladıktan sonra şaşırtma yapılır. Şaşırtma işleminde, bitkilerin arasında 2-3 cm mesafe kalacak şekilde 5-10 cm derine başka bir yere dikilirler.
1.2.Kesme Çiçek Yetiştiriciliği
1.2.1. Toprak ve Gübre İsteği
Zambak bitkisi serada yetiştirilecekse, kapalı drenaj sistemi kurulmalıdır. Sera toprağı kumlu- tınlı, süzek ve organik maddece zengin olmalıdır.
Zambak yetiştirilecek seralarda önce dikim yastıkları hazırlanır. Yastıkların genişliği 120 cm olmalıdır. Uzunluğu seraya göre değişir. Yastıklar arasında 50-60 cm yollar bırakılmalıdır. Sera toprağının iyileştirilmesi için iyi yanmış çiftlik gübresi kullanılır. Gübre miktarı dekar başına 1-5 ton arasında olabilir. Gübre toprağın ilk 30 cm’lik bölümüne karıştırılır. Soğanlar yastıklara dikildikten sonra malçlama yapılarak toprağın nemli kalması sağlanmalıdır.
1.2.2. Dikim Şekli ve Mesafesi
Sağlıklı soğanlar nemlendirilmiş yastıklara 15-20 cm sıra arası ve sıra üzeri mesafesiyle elle dikilir. Dikim derinliği 5-15 cm olmalıdır. Birinci sıra dikildikten sonra, ikinci sıraya dikilecek soğanlar birinci sıradaki soğanların ortasına gelecek şekilde dikim yapılır. Soğanlar arasında üçgenler oluşturulur. Bir dekara 25.000-30.000 soğan dikimi yapılabilir.
Nisan zambağı ve mis zambağının dikim derinlikleri farklıdır. Nisan zambağı derin dikilir. Nisan zambağının dip tablası ile çiçek sapının toprak içinde kalan kısımları köklenerek yeni soğancıklar oluşturur. Mis zambağında ise böyle bir durum söz konusu değildir. Mis zambağında toprak üstü kısımlarda soğancık oluşumu görülür. Mis zambağı için 3-3.5 cm, Nisan zambağı içinse 10-15 cm derinlik gerekir.
2. EKOLOJİK İSTEKLERİ
2.1. Sıcaklık
Zambak bitkisinin yetiştiği ortamın sıcaklığı gündüz 18-20 derece, gece ise 13-15 derece olmalıdır. Sıcaklığın 21 derecenin üzerine çıkması önlenmelidir. Sıcaklık kontrolü için seralarda havalandırma yapılabilir. Bu nedenle iyi bir havalandırma sistemine gerek vardır.
2.2. Işık
İyi bir zambak bitkisi yetiştirmek için ışık zorunludur. Yetersiz ışıklandırma bitki gelişimini olumsuz yönde etkiler. Bitkide sürgün gelişimi başladıktan sonra 10-15 gün ek ışıklandırma yapılması uygun olur. Böylece çiçek kalitesi artar.
Ek ışıklandırmada florasan lambalar kullanılır.10 m2 lik alana 380 lux ışık şiddetinde lambalar kullanılır. Işıklar 22.00-02.00 saatleri arasında yakılır. Ek aydınlatma yapılırken ortam sıcaklığının 21 derecenin altında olması gerekir.
Elektrik tasarrufu yapmak amacıyla karanlık zamanı 15 dakika aralıklarla bölerek dört saat ışıklandırma yapılabilir. Işıklandırma sistemi kurarken 100 wattlık ampüller 120 cm arayla 60 cm yüksekliğe yerleştirilir.
2.3. Nem
Zambak açık havada da yetiştirilebilen bir bitkidir. Bu yüzden nem kontrolü yapılamaz. Serada yetiştirilen zambaklarda ise fazla nem bazı hastalıkların oluşumuna zemin hazırladığından neme dikkat etmek gerekir.
2.4. Havalandırma
Seralarda yetiştirilen zambaklarda havalandırma önemlidir. Ortamın sıcak ve nemin fazla olması durumunda sera pencereleri açılarak havalandırılma yapılmalıdır.
3. KÜLTÜREL İŞLEMLER
3.1. Sulama
Zambak bitkisi için su çok önemlidir. Zambak dikilecek toprak dikimden önce iyice sulanmalıdır. Toprağın nemini kaybetmemesi için malçlama yapılması uygun olur. Dikimden sonra da sulama dikkatli yapılmalıdır. Çünkü fazla su soğanlara zarar verebilir. Ayrıca nematodların gelişmesini sağlayabilir. Zambak bitkisi sulanırken toprağın çeşidi, yetişme ortamı ve zambak çeşidi göz önüne alınmalıdır. Zambak bitkisi yağmurlama yöntemiyle sulanmalıdır. M2 ye 8-9 litre su verilmelidir.
3.2. Gübreleme
Zambak bitkisi yetiştirilecek toprak hazırlanırken temel gübreleme yapılmalıdır. Kimyasal gübreleme dikimden üç hafta sonra başlar ve hasada kadar devam eder. Kimyasal gübreleme toprak analizlerine göre yapılmalıdır. Zambak bitkisi tuza karşı hassastır. Tuz birikimi kontrol edilerek gerekli önlemler alınmalıdır.
Dikimden üç hafta sonra kimyasal gübrelemeye başlanır. Kimyasal gübre hazırlanırken 1 kısım amonyum sülfat, 4 kısım kalsiyum nitrat karışımı 400 g/100 litre suda eritildikten sonra sulama suyu ile birlikte iki haftada bir toprağa verilmelidir. Zambak bitkisinde azot eksikliği yaprak renginin sararması ve yaprak uçlarının kuruması ile belli olur. Bu durumda azotlu gübre ihmal edilmemelidir. Azotlu gübre verilmediği zamanlarda potasyumlu gübreler ihtiyaca göre verilmelidir. Temel gübrelemede fosfor verildiği için daha sonra fosforlu gübre verilmesine gerek yoktur.
3.3. Hastalık ve Zararlılar
Zambak bitkisinde en çok görülen hastalıklar, zambak pası, yaş çürüklüğü, fusarium solgunluğu, beyaz yaprak yanıklığı ve mozaiktir. Bunların içinde en önemlisi zambak pasıdır. Bu hastalıkta yapraklar üzerinde kırmızı-kahverengi noktalar oluşur. Hastalık fark edildiğinde bakırlı ilaçlar kullanılır. Hastalık yayıldığında, hastalıklı yapraklar toplanıp yakılmalıdır.
Yaprak bitleri zambak bitkisine zararlı olan canlıların başında gelir. Yaprak bitleri sürgün uçlarında ve tomurcuklarda yoğunlaşarak, bitkinin özsuyunu emerek bitkiye zarar verirler. Zambak bitkisine zarar veren diğer canlılar, kırmızı örümcekler, beyaz sinek, soğan akarları ve toprak kurtlarıdır.
3.4. Yabancı Ot Mücadelesi
Zambak yetiştiriciliğinde, üretim yastıklarında mevsimlik otlar ve ayrık otları çok görülmektedir. Yabancı otlar yetiştirmek istediğimiz bitkinin topraktaki besin ve suyuna ortak olduklarından bitkinin gelişmesini olumsuz yönde etkiler. Bu nedenle yabani otların temizliği önemlidir. Yabani otlarla mücadelede çapa yapmak önemlidir. Çapalama hem toprağın havalandırılmasını hem de yabancı otlardan temizlenmesini sağlar. Ancak çapalama derin yapılmamalıdır.
Zambak bitkisi yetiştiriciliğinde soğanların sürmesinden hemen sonra kimyasal mücadelede yapılır. Zambak boyları 10 cm’ den büyükse çapalama yapmak gerekir.
3.5. Preparasyon ve Zambaklarda Çiçeklenme Zamanının Programlanması
Zambak soğanlarının istenildiği zamanda ve vaktinden önce çiçek açmasını sağlamak için yapılan sıcaklık uygulaması çalışmalarına preparasyon denir. Soğanlar dikimden önce ve sonra bir takım işlemlere tabi tutulur. Bu işlemler genellikle zambak bitkisinin ışığa ve sıcaklığa duyarlılığından faydalanılarak yapılır. Bu amaçla iki preparasyon yöntemi geliştirilmiştir.
Soğanların soğuklatılması: Zambak soğanları 0 -20C’de iki hafta, 2 ila 50C’de bir hafta depolandığında erken çiçek elde edilir.
Ek ışık uygulama: Bitkide sürgün gelişimi başladıktan sonra 1-2 hafta ek ışık uygulaması yapılır. Bu uygulama ile çiçek boyu uzar, çiçek kalitesi artar.
Zambakta zorlama: Soğanlı bitkilerde erken çiçeklenme sağlamak amacıyla yapılan işlemlere zorlama denir. Zorlama yapılırken sıcaklık ve nem miktarı artırılır. Sulama suyu ılık ve dinlendirilmiş olarak verilir. Ek ışık uygulaması yapılır.
Zambaklarda zorlama soğanların soğuklatılması ile başlar. Soğanların dikiminden sonra devam eder.
Zorlama çiçeklenmeden 75 gün önce başlar. Bu dönemde bitkilerin boyu 10-15 cm’yi bulmuştur. Sıcaklık 210C’nin üzerine çıkarılır. Nem ise %70-75 civarında olmalıdır. Bu şartlarda bitkiler istenildiği sürede çiçeklenir.
Ek ışıklandırma ile zorlama yapılacaksa 35 foot kandil şiddetinde ışık kullanılır. Her gün 5-8 saat süreyle, 15-180C gece sıcaklığında uygulanır. Bu yöntem ile yapılan zorlamada çiçeklenme hızlı olur. Çiçek sapları da uzun olur.Zorlama yapılırken düzenli gübreleme de yapılmalıdır.
4. HASAT İŞLEMLERİ
4.1. Hasat
Zambakta hasat, bir sap üzerindeki en alttaki kandil renklenip tümüyle açıldığında yapılmalıdır. Hasat yapılırken keskin bıçak kullanılmalıdır. Zambak sapı toprak seviyesinin 10-15 cm yukarısından kesilir. Kesilen zambaklar serada bir saatten fazla bekletilmemelidir.
4.2. Tasnif
Kesilen zambaklar içinde ılık su bulunan kovalarda 5-8 saat su çektirilir. Odanın sıcaklığı 8-150C arasında olmalıdır. Su çektirilen bitkiler kandil sayısına ve sap uzunluğuna göre tasnif edilir.
4.3. Pazara Hazırlama
Çiçekler 4-6 ‘ lık demetler hâline getirilir. Özel kutular içinde pazara gönderilir.
4.4 .Depolama
4.4.1. Çiçekler
Zambak bitkisine talebin az olduğu dönemlerde fiyatın düşmemesi için depolama yapılmaktadır. Saksılı zambak çiçekleri depolanırken bolca sulanır. Sıcaklığı 5-100C olan soğuk hava depolarında saklanır. Odaların karanlık olması gerekir. Bu durumda bitkiler 10-15 gün bekletilir.
4.4.2. Soğanlar
Zambak soğanlarında koruyucu kabuk yoktur. Ayrıca soğanlar dinlenme dönemi yaşamazlar. Bu nedenlerden zambak soğanı kontrollü koşullarda depolanmalıdır.
Zambak soğanları uzun süre depolanacaksa sıcaklık 00C olmalıdır. Bu durumda soğanlar en fazla 9 ay depolanabilir. Kısa süreli depolanacaksa sıcaklık 2-100C olmalıdır.
