Teller Edward

Macarca EDE TELLER
(d. 15 Ocak 1908, Budapeşte, Macaristan - 9 Eylül 2003 Stanford, Kaliforniya, ABD)

ilk zincirleme çekirdek tepkimesi deneylerine (1941) ve ilk atom bombasının yapımı çalışmalarına (1945) katılan ve ilk termonükleer bombanın (hidrojen bombası) gerçekleştirilmesinde öncü rol oynayan Macar asıllı ABD’li nükleer fizikçi.
Varlıklı bir Yahudi aileden gelen Teller, Budapeşte Teknoloji Enstitüsü’nde öğrenim gördü, Almanya’da Karlsruhe Teknoloji Enstitüsü’nü bitirerek kimya mühendisi oldu. Öğrenimini Münih ve Leipzig’de sürdürerek fiziksel kimya doktoru oldu. Münih’te geçirdiği bir tramvay kazası sonucunda sağ ayağı kesildi.

Bir süre Kopenhag’da Niels Bohr’un yanında çalıştıktan sonra Göttingen Üniversitesinde öğretim üyesi olan Teller, 1935’te ABD’ye geçti. Washington, D.C.’deki George Washington Üniversitesinde dersler verdi, 1939’da çekirdek bölünmesinin bulunmasından sonra çalışmalarını nükleer silahların geliştirilmesi alanında yoğunlaştırdı.

1941’de ABD yurttaşlığına geçen Teller, Enrico Fermi’nin yönetiminde Chicago’da sürdürülen zincirleme çekirdek tepkimesi çalışmalarına katıldı. Berkeley’deki Califomia Üniversitesinde J. Robert Oppenheimer ile birlikte atom bombasına ilişkin kuramsal araştırmalar yürüttü. 1943’te New Mexico’da atom bombası yapımı için kurulan gizli Los Alamos Bilim Laboratuvan’nm (bugün Los Alamos Ulusal Laboratuvan) başına Oppenheimer getirilince projede ilk görev alanlardan biri Teller oldu. Los Alamos’ta yalnızca atom bombası yapımına yönelik çalışmalar yürütülüyordu; Teller, buna karşılık, atom bombasından çok daha güçlü olacak bir başka bomba türü (hidrojen bombası) üzerinde kendi başına çalışıp araştırma yaptı. Savaşın bitiminde hidrojen bombasının geliştirilmesine öncelik verilmesi gerektiğini savundu.

Hiroşima ve Nagâzaki’de alınmış olan sonuçların da etkisiyle, Oppenheimer ve Los Alamos fizikçilerinin büyük çoğunluğu bu görüşü paylaşmıyorlar ve nükleer silah yapımında çalışmak istemiyorlardı.

1946’da Chicago Üniversitesindeki Nükleer Araştırmalar Enstitüsü’nde görev alan Teller, Los Alamos’ta danışman olarak çalışmaya devam etti. SSCB’rtin 1949’da atom bombası denemesini başarıyla gerçekleştirmesinden sonra Teller’in yeniden gündeme getirdiği hidrojen bombası yapımı önerisini Atom Enerjisi Komisyonu’nun Oppenheimer başkanlığındaki danışma kurulu reddetti. İngiliz atom fizikçisi Klaus Fuchs’un atom sırlarını 1942’den beri SSCB’ye vermekte olduğunu itiraf etmesi üzerine Truman, hidrojen bombası yapımına girişilmesi emrini verdi. Bombanın yapımında Teller de önemli görevler üstlendi.
Oppenheimer hakkında 1954’te yapılan güvenlik soruşturmasında verdiği ifadede Teller, “devlet işleri başkalarının elinde olursa kendimi daha güvenli hissederim” diyerek Oppenheimer aleyhinde görüş bildirdi.

Askeri sırlara erişebilir konumda olması sakıncalı görülerek Oppenheimer’ın Atom Enerjisi Komisyonu’ndaki görevine son verilmesiyle sonuçlanan bu soruşturmadan sonra Teller meslektaşları arasındaki saygınlığını büyük ölçüde yitirdi. California’daki Livermore kentinde ABD’nin ikinci nükleer silahlar laboratuvarının kurulmasında önemli katkıları olan Teller, 1958-60 arasında bu laboratuvarın yöneticiliğini yaptı. Bir yandan da California Üniversitesinde fizik profesörü olarak çahşıyordu. ABD’nin nükleer silahlar alanında öncü konumunu sürdürmesi için yürüttüğü savaşıma daha fazla zaman ayırabilmek amacıyla 1960’ta Livermore’un yöneticiliğinden istifa etti. Nükleer konularda etkin konumunu sürdürdü; nükleer patlayıcıların barışçıl kullanımı olanaklarım araştırmak amacıyla hükümetçe başlatılan Plowshare Programı’nı savundu. Nükleer enerji santralları ve yeraltı nükleer denemelerinin yol açtığı ışınım kirliliği sorunlarına kolaylıkla çözüm bulunabileceğini öne sürdü.

Petrol ve doğal gaz kaynaklarına daha kolay ulaşabilmek için ve liman ya da kanal açılması amacıyla nükleer patlamalardan yararlanmak gerektiğini savundu. 1975’te Lawrence Livermore Ulusal Laboratuvan’ nın (önceki adı Lawrence Livermore Işınım Laboratuvan) emeritus başkanlığına getirilen Teller, nükleer fizik alanındaki çahşmalannı da sürdürdü. Yayınlan arasında Energy from Heaven and Earth (1979; Gökten ve Yerden Enerji) anılabilir.