Ses Değişmeleri

Ses değişmeleri
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine geçmesi ya da türemesi ve düşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin çoğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını göstererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya çalışmaktadır.
Dil biliminde ses değişmelerine yönelik üç farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Üreticiler (Generativists)(1).

Ses Değişmelerinin Nedenleri

Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.

Ses Değişmeleri

Aykırılaşma (Dissimilation)

Benzeşme (Assimilation)
a. Kaynaşım (Coalescence)
b. Eşsöyleyiş (Coarticulation)
c. Damaksılaşma (Palatalization)
d. Artdamaksıllaşma (Velarization)
e. Dudaksıllaşma (Labialisation)
f. Önötümlüleşme (Initial voicing)
g. Sonötümsüzleşme (Final devoicing)
h. Ünlü Atlaması (Metaphony)
Ünlü uyumu (Vowel Harmony)
Tını Değişimi (Umlaut))
i. Ünsüz Uyumu (Consonant harmony)

Birleşimli Biçim (Sandhi)
a. Ulama (Liason)
b. Ünsüz Değişimi (Consonant mutation)
c. Titremli Birleşimli Biçim (Tone sandhi)
d. Ünlü Boşluğu (Hiatus)
e. Derilme (Synalepha)
f. Ünlü Düşmesi (Elision)
g. Ünlü Göçüşmesi (Crasis)
h. Ünlü Çatışması (Synaeresis)
Karşıtı: İki Ünlünün Ayrılması (Diaeresis)
i. İki Ünlü Birleşmesi (Synizesis)

İz kalıntısı (Cheshirisation)
a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)
b. Genizsileşme (Nasalization)
c. Tonogenesis
d. Floating tone

Göçüşme (Metathesis): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği görülür. Türkçede köprü=körpü, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ekşi=eşki gibi.

Ses Düşmesi (Elision)
a. Önses Düşmesi (Aphaeresis)
b. İç Ses Düşmesi (Synocope)
c. Sonses Düşmesi (Apocope)
d. Hece Düşmesi (Haplology)
e. Kaynaşma (Fusion)
f. Demetçik Daralması (Cluster reduction)

Ses Türemesi (Epenthesis)
a. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)
b. Ünsüz Türemesi (Excrescence)
c. Önseste Türeme (Prosthesis)
d. Sonseste Türeme (Paragoge)
e. Unpacking
f. Vowel breaking (diphthongization)

Ses Yumuşaması (Lenition): Birçok dilde görülen ünsüz değişimi türüdür. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine öncülük eder.
a. Ünsüz Aşamalanması (Consonant gradation): Çeşitli derecelerde ünsüz değişiminin olduğu ünsüz değişimi türüdür.
b. Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Ötümsüzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca ts
c. Sızıcılaşma (Spirantization)
d. R'leşme (Rhotacism)
e. L Ötümlüleşmesi (L-vocalization)
f. Yer Yitimi (Debuccalization)

MsXLabs Üye Girişi