Antep Fıstığı Yetiştiriciliği
Tanımı ve Önemi
Antep fıstığı(Pistacia vera), sakız ağacıgillerden, kabuklu bir meyvedir. Antep fıstığı ağacında yetişir, yağlı ve ince kabukludur. Fıstık ağacı uzun ömrü boyunca bakım ve budama ile görkemli iri bir ağaç durumunu alır. Aslında dışa açılarak gelişen dalları, yeşil renkli yaprakları ile güzel bir görünüm arz eder. Park ve bahçelerde süs ağacı olarak, eczacılıkta, pastacılıkta, tatlıcılıkta, dondurmacılık vb. sektörlerde de kullanılmaktadır.
Meyvelerini salkımlar şeklinde, pembe renkleriyle sergileyen fıstık ağacının verimi diğer benzer ürünlere göre daha fazla değildir fakat çok lezzetli ve besleyicidir.
Ağaç budama bakım durumuna göre 6 ila 9 m boylanır. Ürün yaşı 7, ömrü 50 yıldır. Soğuk isteği orta, aşıya uyumu iyidir. Biçimlendirme ve kapta yetiştirmeye uygun değildir.

Antep fıstığının dünya üzerinde iki gen merkezi bulunmaktadır;

• Yakın Doğu Gen Merkezi: Anadolu, Kafkasya, İran ve Türkmenistan
• Orta Asya Gen Merkezi: Hindistan’ın kuzeyi, Afganistan, Tacikistan, Pakistan

Ülkemiz Yakın Doğu gen merkezinde yer almaktadır ve Antep fıstığı yetiştiriciliği Türkiye’nin 56 iline yayılmıştır. Ancak üretimin %94’ünü Güneydoğu Anadolu Bölgesi oluşturmaktadır. Bu bölgemiz antepfıstığının gen merkezi ve ilk kez kültüre alınan yer olması yanında, sahip olduğu kendine özgü ekolojik özellikleri nedeniyle, bu meyve türünün başarılı bir şekilde yetişmesine ve yayılmasına öncülük etmiştir.
Ülkemizde Antep fıstığı ‘altın ağacı’ veya ‘yeşil altın’ olarak tanımlanır. Bunun en önemli sebebi iyi fiyat bulup üreticiye yüksek gelir getirmesidir. Ancak Antep fıstığının yeterince değerlendirilip üretim ve ihracatımızın istenilen seviyeye artırıldığı, tanıtım ve pazarlama organizasyonlarının sağlıklı bir şekilde işlediği söylenemez. Antep fıstığı yetiştiricisi iki önemli ülke olan İran ve ABD bu yönde önemli mesafeler almıştır.
Antep fıstığı her bakımdan kanaatkâr bir bitkidir. Kayalık, taşlık, meyil, besin elementlerince fakir topraklarda da ekonomik anlamda yetişip başka şekilde değerlendirilemeyen arazileri tarıma açmaktadır. Bunun yanında lezzetli, besin değeri yüksek ve besleyicidir. Ülkemize döviz, çiftçi ekonomisine katkı sağlamaktadır. Böylesi bir kültürümüzün geliştirilmesi, yetiştiriciliğinin iyileştirilmesi, verim ve kalitenin artırılması gerekmektedir.

Çeşitleri
Ülkemiz, Pistaci cinsine giren türlerin gen merkezidir. Bu nedenle Antep fıstığı ülkemizde büyük bir varyasyon göstermektedir. Farklı tip ve çeşitlerle yetiştiricilik yapıldığından, standart verim elde etmek zor olmaktadır.
Türkiye’de yaygın olarak yetiştirilen Antep fıstığı, ‘uzun’ çeşididir. Bunu Siirt, Kırmızı, Halebi ve Ohadi çeşitleri takip etmektedir. Uzun çeşidi lezzetli ve yeşil içli olmasına karşılık, meyve kalitesi ve verim yönüyle Siirt çeşidi ile rekabet edememektedir.

Antep fıstığı çeşitleri;
• Tekin: Ülkemizin en kaliteli çeşidi olan Siirt’ten daha kaliteli bir çeşittir. Yaz mevsimi uzun ve sıcak olan Gaziantep benzeri yerlerde yetiştirilebilir.
• Barak Yıldızı: Ülkemizde en erken olgunlaşan çeşittir. Koyu yeşil içlidir, Gaziantep’te ağustos ayının 1 veya 2’nci haftasında olgunlaşır. Yaz mevsimi kısa süren yayla kesimlerinde de yetiştirilebilir.
• Kırmızı: Erken olgunlaşan (eylül başı) meyve kalitesi uzun çeşidine yakın çeşidimizdir. Uzun çeşidi kadar yaygın değildir. Gaziantep’ten biraz daha kısa yaz mevsimi olan yerlerde rahatlıkla yetişebilir.
• Halebi: Orta mevsimde olgunlaşan (eylül ortası) meyve kalitesi “uzun” ve “ kırmızı” çeşidinden üstün olan bir çeşidimizdir. Ancak verimi, bu iki çeşitten daha düşüktür.
• Uzun: Orta mevsimde olgunlaşan (eylül ortası), meyve kalitesi orta olan bir çeşidimizdir. Verimi Halebi ve “kırmızı” çeşitlerinden daha yüksektir.
• Ohadi: Meyve kalitesi Siirt çeşidinden biraz daha iyi olmakla birlikte, verimi düşük, ağaç gelişimi zayıftır. Meyveleri Siirt çeşidi gibi geç (ekim başı) olgunlaşır.
• Siirt: Sulu ve kuru koşullarda “uzun” çeşidinden %30 daha verimlidir. Aynı zamanda Siirt ve Ohadi çeşitleri “uzun”, “kırmızı” ve “Halebi” çeşitlerinden 3 yıl önce mahsule yatmaktadır.
Siirt çeşidi iyi bakım şartlarında bir yıl tam, bir yıl yarım olmak üzere hemen her yıl ürün vermektedir. Sulu koşullarda dönümden 262 kg kuru meyve alınabilmektedir. Siirt çeşidi özellikle taze olarak kavlatıldığı (dış kırımızı kabuğu soyulduğu) zaman meyve görünüşü daha çekici olmakta, çıtlama aralığı artmakta, dolayısıyla iç ve dış pazarlarda iyi fiyatla satılmaktadır.
İyi bir Antep fıstığı çeşidinin iç ve dış pazar isteklerine uygun, işlemeye elverişli, yüksek verimli ve kaliteli olması gerekir.

Genel İstekleri
Antep fıstığı yazları uzun, sıcak, kurak ve kışları nisbeten soğuk olan bölgelerde ekonomik olarak yetişebilmektedir. Toprak isteği yönünden çok toleranslı olmasına rağmen, kullanılan anacın türüne göre farklı istekleri vardır. Antep fıstığı yetiştiriciliğinde; bölgenin, sıcaklık, yağış ve toprak durumu iyice incelendikten sonra Antep fıstığı bahçesi tesis edilmelidir.

İklim İsteği
• Sıcaklık: Antep fıstığının yetişme alanlarını belirleyen önemli faktörlerden birisi sıcaklıktır. Yaz aylarında meyvenin gelişmesi ve olgunlaşması için oldukça fazla ve uzun süre yüksek sıcaklık, kış aylarında ise belli bir süre düşük sıcaklığa ihtiyaç gösterir. Ancak kış soğuklarının -15°C ve daha fazla düşme ihtimalinin olduğu alanlarda meyve gözlerinde zararlanma olabilir.
Ülkemizde Antep fıstıkları mart sonu-nisan ayının başlarında uyanmakta, genellikle nisan ayının ilk yarısında çiçek açmaktadır. Bu dönemdeki düşük sıcaklıklar çiçeklere ve genç yapraklara büyük zarar verebilmektedir. Yeni bahçe tesis edilirken özellikle soğuk hava akımının olduğu yerlerde bahçe kurulmamalıdır.
Çiçeklenme periyodunda uzun süre devam eden serin ve yağışlı hava, erkek ağaçların çiçek tozlarının yayılmasını olumsuz etkilemektedir.
• Nem: Hava nemi; çiçekleme periyodunda uzun süre devam eden serin ve yağışlı hava erkek ağaçların çiçek tozlarının yayılmasını olumsuz etkilemektedir.
Toprak nemi; Antep fıstığı karakter olarak kurak şartlarda yetişebilen bir üründür. Kökler toprakta, anacın türüne ve çeşidine bağlı olarak genellikle 5-6m derinliğe gidebilmektedir. Iyi bir verim için toprak neminin olması gereklidir.

Toprak İsteği:
Antep fıstığı kuvvetli kök yapısı nedeniyle başka hiçbir bitkinin yetişemeyeceği sahalarda yaşayabilmekte, hatta ürün de verebilmektedir. Antep fıstığının bu özelliği, bazı yanlış düşüncelere yol açmaktadır. Halk arasında "Antep fıstığı, mutlaka kötü karakterli topraklara dikilir." gibi yanlış bir anlayış vardır. Halbuki bütün meyve türlerinde olduğu gibi Antep fıstığı da nisbeten derin, süzek, tınlı ve kısmen kireçli toprakları sevmektedir. Dikilen fidanın çabuk gelişmesi, erken meyveye yatması, bol ve düzenli ürün verebilmesi için, toprak şartlarının istenilen nitelikte olması ve bakım işlerinin iyi yapılması gerekir. Antep fıstığı derin, kumlu-tınlı bünyede ve kısmen kireç ihtiva eden topraklarda iyi gelişmektedir.

Üretimi
Antep fıstığı, ülkemizde üç şekilde çoğaltılmaktadır. Birincisi, doğada kendiliğinden yetişen ve kültür çeşitlerine anaç olabilecek Antep fıstığı, buttum, melengiç ve atlantik sakızı türlerinin yerinde aşılanması, ikincisi bu türlerin tohumlarının ekilmesiyle elde edilen çöğürlerin üretim bahçelerine dikilerek aşılanması, üçüncüsü ise tohumların tüplere ekilmesi ve aşılı tüplü fidanların doğrudan bahçeye dikilmesi suretiyle bahçe tesisidir.

Çöğür Üretimi
Çöğür üretiminde başarı elde etmek için tohum seçimi, toprak hazırlığı, tohum ekimi, ekilen tohumların korunması ve bakım işlerine dikkat edilmelidir.
Antep fıstığı çöğürü yetiştirmek amacıyla kullanılacak olan tohumların aynı yılın ürünleri olmasına özen gösterilmelidir. Tohumlukların selekte edilmiş, olgun tohumlar olmasına dikkat etmek gereklidir.
Kültür çeşitleri ve yabani türlerin tohumları kullanılmadan önce özellikle gelişme, açılma ve aşı tutma gibi özellikleri kontrol edilmelidir. Tohum elde etmek amacıyla kullanılacak olan tohumlar hasatta seçilir. Dış kabuğuyla iyice kurutulduktan sonra, ekim zamanına kadar rutubetsiz ve ambar zararlılarından arındırılmış bir yerde muhafaza edilmelidir.
Çöğür yetiştirilecek tarlanın toprağı, tavında işlenmeli ve iyi imar edilmiş olmalıdır. Aksi taktirde çimlenme oranı düşük olur.
Tohumların en uygun ekim zamanı, kasım ve aralık aylarıdır. Hava şartlarının elverişsiz olduğu dönemlerde bu süre şubat ayı sonuna kadar uzatılabilir.
Tohum ekiminde sıra arasının 50-55cm sıra üzerinin 5-6cm olmalıdır. Bu mesafeler çöğürlere yapılacak bakımı kolaylaştırır. Tohumlar ekildikten sonra tarlada olabilecek zararlılara (karga, tarla faresi, köstebek vb.) karşı korunmalıdır.
Tohumların çimlenmesi nisan ayının ilk haftasında başlar ve yağışlar iyi olursa çıkarlar, mayıs ayı sonuna kadar devam eder. Çıkışlardan sonra yapılacak ilk iş yabancı otların çapalanarak tamamen temizlenmesidir.
Söküm büyüklüğüne gelmiş çöğürler, sonbahar dikimi yapılacak yerler için sonbaharda, ilkbahar dikimi yapılacak yerler için ilkbaharda sökülürler. Sökülen çöğürler soğuktan ve sıcaktan korunacak şekilde muhafaza edilmelidir.

Dış kabuğu alınan, suda ıslatılan ya da hormon uygulamasına tabi tutulan tohumlar, yaklaşık 10 cm kalınlığında içerisinde perlit bulunan köklendirme kasalarına konulur. Daha sonra bu kasalar ısıtmalı seraya konulup sık sık sulanır. Tohumlar çimlendikten sonra kazık kökün ucu hafifçe kesilerek, 20x50 cm ebatındaki tüplere şaşırtılır.

Tüplü Fidan Üretimi
Tüplü yetiştiricilikte en önemli amaç, bitkinin hızla büyümesi ve erken aşıya gelmesidir. Çöğür gelişiminde tüp büyüklüğü de önemlidir.
Köklendirilen bitkiler, 20x50 cm ebatındaki tüplere şaşırtılır. Tüplerin üst kısımlarında 4-5 cm bir boşluğun olması, sulama için önemlidir. Havalandırmayı sağlamak ve su birikmesini önlemek için; tüplerin değişik yerlerinde 6-8 tane küçük delik açılmalıdır. Tüplere şaşırtma işi bittikten sonra su verilmelidir. Çöğürlerin bakımı zamanında yapılmalıdır. 10-15 günde bir su verilmeli, otlar temizlenmelidir. Iyi bakım yapılan çöğürler 1,5-2 yaşında aşı kalınlığına gelmekte ve aşılanarak aşılı tüplü fidan şeklinde üreticilere sunulmaktadır.