Göktürkler'in tarih sahnesine çiktiklari siralarda Orta Asya Mogol asilli Juan-Juanlarin hâkimiyetinde idi. Göktürkler de Altay daglari civarinda, önemli bir siyasî güç hâlinde onlara bagli olarak yasiyorlardi. Bu esnada geleneksel sanatlari demircilikle ugrasan Göktürkler, Juan Juanlarin silâhlarini imal etmekteydiler. Göktürkler, daha 534 yillarinda Çin ile diplomatik iliskiler kuracak güce erismislerdi. Bu siralarda baslarinda Bumin bulunuyordu. Bumin, bir Türk boyu olan Töleslerin isyanini bastirmasi karsiliginda Juan Juan Kagan'inin kizi ile evlenmek istedi. Ancak bu isteginin kabaca geri çevrilmesi üzerine Bumin, üst üste vurdugu darbelerle onlarin bütün topraklarini ele geçirmis ve kaganlarini da öldürmüstür. 552 yilinda meydana gelen bu olayla Göktürk devleti de kurulmus oluyordu. Il-Kagan ûnvanini alan Bumin, devletinin merkezî olarak da, Büyük Hun devletinin merkezinin bulundugu Ötüken'i (Orhun irmaginin hemen batisi) seçti.
Türk devlet gelenegine göre devlet dogu ve bati olmak üzere iki kanat hâlinde teskilâtlanmaktaydi. Devletin bati kanadi dogunun yüksek hâkimiyetini tanimak durumundaydi. Bumin doguda kagan oldugu zaman, küçük kardesi Istemi de Yabgu unvaniyla devletin bati kanadinin basina geçti. (552-576). Bumin Kagan'in devleti kurdugu yil içerisinde ölmesi üzerine yerine oglu Ko-lo (Kara) kagan olmustur. Ancak O'nun da erken ölümü ile kisa süren kaganliginin ardindan, Bumin' in diger oglu Mukan Kagan'i (553-572), devletin dogu kanadinin basinda görüyoruz. Onun zamaninda Istemi Yabgu bati kanadini yönetmeye devam etmistir. Mukan Kagan, devleti daha da güçlendirerek, hâkimiyetini genisletmis ve Çin üzerinde baski kurmustur.Devletin bati kanadini idare eden Istemi Yabgu, kisa zamanda, Altaylarin batisini Isik göl ve Tanri daglarina kadar hâkimiyeti altina aldi. batidaki faaliyetleri sonucunda, Orta Çag'in en büyük iki devleti Sasani ve Bizans imparatorluklari ile iliskiler kuruldu. Ipek Yolu'nu ellerinde tutan Akhun (Aftalit) devleti, Sasanilerle is birligi yapilarak ortadan kaldirildi. Topraklari Ceyhun nehri (Amuderya) sinir olmak üzere iki devlet arasinda paylasildi (557). Böylece Göktürkler egemenliklerini Kuzey Hindistan'daki Kesmir bölgesine kadar uzatacaklardir.
Göktürkler'le Sasaniler'in arasi Ipek Yolu meselesinden dolayi bozuldu. Sasanilere karsi Bizans ile is birligine yönelen Istemi, Istanbul'a bir elçilik heyeti gönderdi. Imparator 2.nci Justinos tarafindan kabul edilen bu heyet, ayni zamanda Orta Asya'dan Dogu Roma'ya giden ilk resmî heyetti (568). Bizans da ipek ticaretinde Sasaniler'in araciligindan memnun degildi. Bu sebeple Göktürklere karsi bir elçilik heyeti göndererek iki devlet arasinda ittifak yapildi (571). Bu ittifak neticesinde 571 yilinda 19 yil sürecek olan Sasani-Bizans savaslari baslamistir. Bu savaslar her iki devleti de sarsmis ve Islâmiyet'in Iran'da yayilip yerlesmesinde büyük rol oynamistir. Dünya tarihinde çok önemli gelismelere yol açan bu duruma, Istemi'nin bati siyasetinin katkisi büyüktür.
Mukan Kagan'in 572 yilinda ölmesi üzerine Göktürk tahtina kardesi Ta-po geçti. Agabeyinden saglam bir devlet düzeni devralan Ta-po, daha çok kültür meseleleri ile ugrasmistir. O'nun zamaninda, Çin edebiyat ve fikir eserleri Türkçeye tercüme edilmistir. Ta-po devri Göktürk kaganliginin en parlak devri olmakla birlikte çöküsün de basladigi devirdir. O kaganligin kendi idaresinde bulunan dogu kanadini ikiye ayirarak dogu tarafindaki kisma kardesi Ko-lo'nun oglu Isbara'yi, batidaki kisma küçük kardesi Jo-tan'i tayin etti. Ayrica Türk töresi ile çelisen Budizm'i benimsemis olmasi hata olarak kabul edilmektedir. Çünkü büyük sürülere sahip olan atli ve savasçi Türklerle, et yemeyen, hayvanlari bile öldürmeyen Budistler'in temel inançlarinin uyusmasinin hiç imkâni yoktu.
Göktürk Kaganliginin dogu kanadinda bu zayiflama belirtilerinin görüldügü bir sirada bati kanadinin basinda bulunan Istemi Yabgu öldü (576). Istemi'nin yerine kaganligin bati kanadinin basina oglu Tardu geçti (576- 603). Kaganligin dogu kanadinda ise Ta-po Kagan'in 581 yilinda ölmesi üzerine yerine kardesinin oglu Isbara kagan oldu. Isbara'nin kaganligi devrinde, bati kanadinda görev yapan Tardu, ihtirasi yüzünden dogunun üstünlügünü tanimamasi üzerine devlet 582 yilinda resmen ikiye ayrilmis oldu.
MsXLabs.org & Osmanlı Tarihi
