İklim ve Hava Durumu Arasındaki Farklar


Hemen hemen her yıl özellikle de alışılagelenden çok soğukyağışlı ve fırtınalı hava koşullarının ya da tersine çok sıcak kurak (bazen çok nemli de olabilir) ve sakin hava durumlarının uzun süre etkili olduğu dönemlerde basında yer alan konuyla ilgili açıklamalarda hava iklim ve iklim değişikliği kavramlarının yanlış bir biçimde kullanıldığı görülmektedir. Bu yazıda çoğu kez birbiriyle karıştırılan özellikle hava ve iklim kavramlarının üzerinde durulacaktır.
Hava herhangi bir yerde ve zamandaki atmosfer koşullarının kısa süreli durumudur. Atmosferin bu bir anlık durumu yani hava yeryüzünün herhangi bir yerindeki sıcaklık yağış nem sis bulut rüzgar ve hava basıncı gibi çok sayıdaki değişkenin birlikteliği ile açıklanmaktadır. Hava insanoğlunun ve öteki tüm canlı türlerinin yaşamını doğrudan etkiler. Özellikle insan etkinlikleri havadaki ani ve şiddetli değişikliklerle kesintiye uğrayabilmektedir. Bilindiği gibi Türkiye subtropikal kuşak karalarının batı bölümünde gözlenen ve Akdeniz iklimi olarak adlandırılan bir makroklima bölgesinde yer almaktadır. Akdeniz İklim bölgesi hava koşulları açısından hem polar (soğuk) ve ılıman kuşağın hem de tropikal (sıcak) kuşağın özelliklerini taşımaktadır. Kışınılıman kuşağa özgü yağışlı soğuk rüzgarlı ve zaman zaman cephesel orta enlem alçak basınçlarının oluşturduğu fırtınalı hava koşulları egemendir. Yaz mevsiminde isesıcak kuşağa özgü sıcak kurak ve sakin hava koşulları egemendir. Bahar mevsimlerinde her iki büyük iklim kuşağına özgü hava koşulları da etkili olabilmektedir. Hava tipleri bahar mevsimlerinde özellikle ilkbaharda çok çeşitli ve değişkendir. Gezici orta enlem alçak basınçlarının etkili olduğu kısa süreli hava devrelerinde bazen aynı gün içerisinde kar yağışlı soğuk ve rüzgarlı sonra ılık ve güneşli ve daha sonra sağanak yağışlı hatta gökgürültülü sağanak yağışlı ve fırtınalı hava durumları yaşanabilir. Yaz mevsiminde ise daha uzun süreli ve kararlı hava tipleri egemendir.


Hava ve rüzgar koşullarında genel hava dolaşımına bağlı olmayan değişiklikler de olmaktadır. Hava ve rüzgarın günlük değişimi olarak bilinen bu değişiklikler doğrudan doğruya güneşin günlük hareketi ile gece ve gündüz arasında değişen ışınım koşulları yüzünden oluşurlar. Havadaki günlük değişimin en iyi örneği esas olarak ekvatoral kuşakta ve tropikal kuşağın büyük bir bölümünde kümülonimbüs bulutlarının oluşumu ve dağılmasıdır. Günlük değişime oldukça benzeyen bïr başka süreç mevsimsel değişikliklerdir. Hava devreleri bazen o kadar uzun süreli olur ki onların özellikleri tüm bir mevsime damgasını vurur. Örneğin Türkiye'nin büyük bir bölümünde genel olarak Ekim ayında etkili olmaya başlayan yağışlı serin ve rüzgarlı hava tiplerini Aralık ayının başından Mart ayına kadar yüksek basınçlara bağlı yağışsız ve soğuk hava tipleri ile orta enlem alçak basınçlarına bağlı kar ve yağmur yağışlı soğuk ve rüzgarlı hava tipleri izler. Bunlar sırasıyla sonbahar ve kış mevsimlerine ana özelliklerini kazandıran uzun süreli hava devreleridir. Mart ayından Mayıs sonuna bazı yıllarda Haziran ayı ortalarına kadar etkili olan ılık-soğuk yağışlı ve rüzgarlı-fırtınalı cephesel hava tipleriAzor yüksek basınç merkezinden ve Basra alçak basınç alanından kaynaklanan sıcak ve kurak hava tipleri egemendir. Yaz mevsiminde Kuzey Afrika ve Orta Doğu-Arabistan üzerindeki karasal ve çok sıcak hava kütlelerinin doğrudan etkisi altına giren Türkiye'nin güney yarısı kuzey yarısına göre daha sıcak ve kuraktır.
Yukarıda Türkiye için oldukça genelleştirilerek özetlenen mevsimsel değişiklikler hemen her yıl düzenli bir biçimde oluşurlar. Ama bazı yıllardaatmosferik işleyişin kendi doğal değişkenliğine bağlı olarak mevsimlere ana niteliklerini kazandıran bu uzun süreli hava devrelerinin zamanlamasında değişiklikler olabilmektedir. Hava devreleri normal etki dönemlerine göre erken davranabilir ya da gecikebilirler. Uzun süreli bir hava devresinin gecikmesi ise atmosfer olaylarında süreklilik olduğuna göre o yerde etkili olan sonuncu hava devresinin zaman açısından öndeki döneme kayması ya da taşması anlamını taşımaktadır. Uzun süreli hava devrelerindeki değişiklikler hava anomalisi kavramı ile açıklanabilir.


İklim yeryüzünün herhangi bir yerinde uzun yıllar boyunca gözlenen hava koşullarının ortalama durumudur. Ancak iklim yalnızca ortalamaya yakın koşulları değil uç değerleri (ekstremleri) ve tüm istatistiksel değişimleri de içerir. Örneğin kışların sert geçtiği bir yerde soğuk bir kış mevsimini ılık bir kış mevsimi izleyebildiği gibi; yaz kuraklığı normal bir iklim özelliği olarak kabul edilen bir yerde bir sonraki yıl nemli ve serin bir yaz mevsimi yaşanabilir. Ya da yıllık ortalama yağışların fazla olmadığı yarıkurak bir iklim bölgesinde şiddetli bahar yağışları sonucunda yıllık ortalama yağış miktarına yakın bir yağış birkaç günde düşebilir. İşte bu yüzden iklim terimi son yıllarda iklim terimiyle bütünleşmiş ve iklim "belirli bir alandaki hava koşullarınınatmosferik değişkenlerin varyansları ve ortalama değerleri gibi uzun süreli istatistiklerle karakterize edilen sentezi (bireşimi)" biçiminde tanımlanmaya başlanmıştır. Şüphesiz yeni tanımlarda geçen bireşim terimiİklim değişikliğini tanımlama konusunda da iki farklı eğilim bulunmaktadır. Bu yaklaşımlar arasındaki fark temelde pratik nedenlere dayanmaktadır. İklim değişikliğini tanımlamaya yönelik birinci yaklaşım çeşitli insan etkinlikleri sonucunda atmosferdeki birikimleri giderek artan sera gazı salımlarını azaltmaya ve bu gazların doğal sera etkisinde oluşturduğu kuvvetlenmeyi en aza indirmeyi amaçlayan uluslararası girişimlerde yansımasını bulmaktadır. Örneğin İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi'nde "karşılaştırılabilir bir zaman periyodunda gõzlenen doğal iklim değişikliğine ek olarak doğrudan ya da dolaylı olarak küresel atmosferin bileşimini bozan insan etkinlikleri sonucunda iklimde oluşan bir değişiklik" biçiminde tanımlanmıştır. İkinci yaklaşıma göre iklim değişikliği "fiziksel nedeni ya da istatistiksel niteliği göz önünde bulundurulmaksızınaynı alanda farklı periyotlar için hesaplanan uzun süreli iklim istatistikleri arasındaki farkları ve iklimdeki tüm öteki süreksizlik tiplerini kapsayan değişiklikler" biçiminde tanımlanmaktadır. Bu tanım birçok iklim bilimcinin paylaştığı konunun daha çok klimatolojik yanını vurgulayan bir yaklaşımı sergilemektedir. Gerçekte bu tanım ardışık iki iklim normali ya da ardışık iki alt dönem arasındaki farkın sıfır olmadığı tüm durumlarda bir iklim değişikliğinin varlığını kabul etmektedir. Bu yüzden eğer böyle bir tanım ileride küresel ya da bölgesel bir sözleşmeye temel oluşturacaksa ana iklim elemanlarının uzun süreli ortalamaları arasındaki farklar için kritik değerlerin ya da istatistiksel anlamlılık düzeylerinin belirlenmesi gerekir.

Uzun süreli ve yavaş gelişen değişiklikler biçiminde tanımlanabilir. İklimdeki değişiklikler Yukarıdaki tanımların ve değerlendirmelerin ışığı altında ve daha genel bir yaklaşımla iklim değişikliği nedeni ne olursa olsun iklim koşullarındaki büyük ölçekli (küresel) ve önemli yerel etkileri bulunan buzul ve buzularası çağlar arasında dünyanın çeşitli bölgelerinde ortalama sıcaklıklarda oluşan büyük değişiklikler şeklinde ortaya çıktığı gibi yağış değişimlerini de içermektedir. Bugünkü bilgilerimize göre Yer'in yaklaşık 4.5 milyar yıllık jeolojik tarihi boyunca iklim sisteminde doğal yollarla birçok değişiklik olmuştur. Jeolojik devirlerdeki iklim değişiklikleri ekosistemlerde de kalıcı değişiklikler oluşturmuştur. Ödev için