Fiilde Edim (Anlam):
Fiillerin iş, oluş, kılış ve yargı olan temel an­lamlarına edim denir. Fiilleri edimlerine göre üç grupta inceleyebiliriz:
1. Kılış (iş) Fiilleri: Bir iş, hareket anlatan bu fiiller, nesne alabilir. Bu fiillere yöneltilen "neyi, kimi" sorularına cevap alınabilir:
Çizmek, okumak, yazmak, kazmak, sevmek, bulmak, görmek...
2. Durum Fiilleri: Herhangi bir varlığın için­de bulunduğu hali (durumu) anlatan fiillerdir. Bu fiiller genel olarak nesne almazlar. Varlığın irade­sine bağlı olarak gerçekleşen fiillerdir:
Yürümek, uçmak, oturmak, uyumak, sevin­mek, ağlamak... Bu fiiller "neyi, kimi" sorularına cevap vermedikleri için nesne almazlar.
3. Oluş Filleri: Herhangi bir varlıkta irade dışı meydana gelen değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş bildiren fiiller nesne almazlar:
Acıkmak, büyümek, sararmak, yaşlanmak, doymak, uzamak...
UYARI:
Durum fiilleri ve oluş fiilleri arasındaki en önem­li fark şudur : Durum fiillerinde eylem varlığın iradesine (isteğine) bağlı olarak gerçekleşir. Ör­neğin "yürümek" fiili insanın iradesine bağlıdır. İstersen yürürsün, istemezsen yürümezsin. An­cak "acıkmak" fiili oluş bildirmektedir. İnsan is­tese de istemese de acıkır. Yani irade dışı oluş­ları anlatır.
ÖRNEK - 1 (ÖYS - 1983):
Anlattıkları şeylerin niteliğine göre fiiller, kılış fiilleri (almak, taşımak, kazmak... gibi), durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak... gibi), oluş fiilleri (doymak, uzamak, kararmak... gibi) diye adlandı­rılır.
Aşağıdakilerden hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmektedir?
A) delmek, dizmek, ezmek
B) solmak, susmak, acımak
C) ağlamak, oturmak, büyümek
D) yolmak, kırmak, saçmak
E) atmak, kalkmak, sararmak
ÇÖZÜM:
A seçeneğindeki bütün fiiller nesne aldığı için kılış bildirmektedir. B'de "susmak" iradeye bağlı ger­çekleştiği için durum, "solmak ve acıkmak" irade dışında gerçekleştiği için oluş bildirmektedir. C'deki "ağlamak, oturmak" durum bildirmektedir, "büyümek" ise oluş bildirmektedir. D'deki bütün fiiller kılış bildirmektedir. E seçeneğinde ise "at­mak" eylemi nesne aldığı için kılış; "kalkmak" ey­lemi iradeye bağlı gerçekleştiği için durum; "sararmak" nitelikte değişiklik anlattığı için oluş bil­dirmektedir.
Doğru cevap (E) seçeneğidir.
ÇEKİMLİ FİİL
Bir fiilin kip ve şahıs bildirecek biçimde yapı­lanmasına çekimli fiil denir. Bu çekimde kip mut­laka vardır; ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimli bir eylemi iyi kavramak için "kip ve şahıs" kavramlarını bilmek gerekir.
FİİLLERDE KİP
Bir fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre farklı eklerle değişik biçimlere girmesine fiillerde kip denir.
Türkçede fiil kipleri genel olarak iki grupta incelenir:
1. Haber (Bildirme) Kipleri
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
1. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Bir fiilin çekiminde kesin olarak zaman bildi­ren fiil kiplerine haber kipleri denir. Bir İşin, olu­şun ya da durumun hangi zamanda yapıldığını anlatan fiil kipleridir. Buna göre fiil kiplerini beş grupta inceleyebiliriz:
a) Şimdiki Zaman Kipi:
Eki -(i)yor'dur. İş ile anlatışın aynı anda ya­pıldığını bildirir. Geçmişten süregelen durumları da anlatır:
· Misafirler için yemek hazırlıyorum.
· Üç yıldır bu işyerinde çalışıyorum.
b) Gelecek Zaman Kipi:
Eki -acak, -ecek'tir. İşin anlatıştan sonra yapılacağını bildirir:
Sınav bir ay sonra yapılacak.
Yarınki maça o da gidecek.
c) Geniş Zaman Kipi:
Eki -r (-ar, -er, -ır, -ir)'dir. İşin herhangi bir zamanda yapılabileceğini anlatır. "Her" anlamını ifade eder. Genel gerçekleri anlatır.
Akşamları bir bardak süt içer.
(her akşam)
Dünya, Güneş'in etrafında döner.
(her zaman)
d) Görülen Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -dı, -di (-ti, -ti)'dir. işin anlatıştan önce yapıldığını anlatır. Bu kiple çekimlenen eylemleri anlatıcı ya kendisi yapmıştır ya da eylemin ger­çekleşmesine tanık olmuştur:
Dünkü konsere o da gitti.
Güzel bir araba aldım.
e) Duyulan Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -mış, -miş (-muş, -müş)'tir. İşin anlatış­tan önce yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır:
· Onlar, üç yıl önce buraya yerleşmiş.
· Dünkü kazada üç kişi yaralanmış.
"-miş" eki, her zaman başkasından duyul­ma anlamı taşımayabilir:
Genç yaşta saçların ağarmış.
(Görülen, şahit olunan bir durumu anlatmak­tadır.)
Yorgunluktan olacak, uyuyakalmışım.
(Sonradan farkına varılan bir durumu anlat­maktadır.)
ÖRNEK - 2 (ÖYS - 1987):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen -mış, -miş, -muş eki cümleye "başkasından du­yulma, aktarılma" anlamı katmaktadır?
A) Az ışıkta okuyorsun gözlerin kanlanmış.
B) Çok yorulmuşsun dinlenmen gerek.
C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür.
D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğen­memiş.
E) Pasta güzel olmuş; biraz daha alabilir mi­yim?
ÇÖZÜM :
-mış ekinin asıl işlevi "başkasından duyulma, aktarılma"dır. A'da gözün kanlanmış olduğuna, C'de dudakların çatlamış olduğuna bizzat şahit olunmuştur. B'de yorgunluk, kişinin halinden an­laşılmaktadır. E'de pasta tadıldıktan sonra durum öznel olarak anlatılmaktadır. Ancak D'de Ayşe'nin sinemaya gittiği başkasından duyulmuş, aktarıl­mıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
2. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu tür fiil kiplerini dört şekilde inceleyebiliriz :
a) Gereklilik Kipi: Eki, -malı, -meli'dir. Ey­lemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katar:
Bu kitabı bir ay içinde bitirmeliyim.
(Gereklilik anlamı vardır.)
Bu saatte işten çıkmış olmalı.
(İhtimal anlamı vardır.)
ÖRNEK-3 (ÖSS-1992):
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gerek­lilik kipindedir?
A) Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akça kavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu Alıp dizdim sevginin ipliğine
ÇÖZÜM:
Gereklilik kipi, fiile eklenen "-malı, -meli" ekiyle çekimlenir. B seçeneğinde yüklem "örter" geniş zaman, C seçeneğinde yüklem "duruyor" şimdiki zaman, D seçeneğinde yüklem "dikmişim" duyu­lan geçmiş zaman ve E seçeneğinde yüklem "dizdim" görülen geçmiş zaman ile çekimlenmiş-tir. A seçeneğinde ise "bakmalıyım" gereklilik ki­piyle çekimlenmiş yüklemdir.
Doğru cevap seçeneğidir.
b) Dilek - Şart Kipi:
Eki, -sa, -se'dir. Bazen koşul, bazen de dilek anlamıyla çekimlenir:
· Çocuk erken uyuşa da çıksak. (Koşul)
· Bugün gelmese yarın gelse. (Dilek)
c) İstek Kipi:
Eki, -a, -e'dir. Cümleye istek anlamı katar:
· Bu yaz Karadeniz'e gidelim.
ÖRNEK - 4 (ÖYS - 1986):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir?
A) Yarın sabah erken kalk.
B) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
E) Yarın öğleden .sonra bize gelsin.
ÇÖZÜM:
istek kipi, fiile "-a, -e" eki getirilerek çekimlenir. Buna göre, A seçeneğinde, "kalk", B seçeneğin­de "yapınız", E seçeneğinde "gelsin" eylemleri emir kipiyle, D seçeneğinde "yürümeliyim" eylemi
gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki "çalışalım" eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir.
Doğru cevap seçeneğidir.
d) Emir Kipi: Kip eki yoktur. Eylemin yapıl­masını buyruk şeklinde bildiren eylem kipidir. Bi­rinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yok­tur.
Çekimi
Gel- ­gelin(geliniz)
Gelsin gelsinler
UYARI 1
Emir kipinde II. tekil kişide şahıs eki yokken, diğer kiplerde III. tekil kişide şahıs eki yok­tur:
okudu-m
okudu-k
okudu-n
okudu-nuz
okudu- -
okudu-lar
Şahıs ekleri
Şahıs ekleri
UYARI - 2 :
Bir fiilin, kip ve şahıs biçiminde yapılanmasına çekimli fiil denir. Buna göre, fiilin olduğu her yerde çekimli fiil de vardır.
· Yarın erken kalk.
· Bir ay sonra gelecek.
· Yağmur yağarsa toprak güzel kokar.
· Biraz daha bekleyelim.
Fiillerde Olumsuzluk:
Fiillerde olumsuzluk, kip eklerinden önce "-ma, -me" olumsuzluk eki getirilerek yapılır. Bu­na göre fiil + olumsuzluk eki + kip eki + şahıs eki düzeni vardır.
Olumlu Fiil Olumsuz Fiil
Okuyorum Oku-mu-yor-um
Okuyacaksın Oku-ma-y-acak-sın
Okumalıyız Oku-ma-malı-y-ız
Geniş zamanla çekimlenmiş fiiller olum­suz yapıldığında kip eki "-r", "-z"ye dönü­şür.
— O, erkenden kalkar .
— O, erkenden kalkmaz
· I.tekil ve çoğul kişilerin çekiminde fiil olumsuzlaştırılırsa geniş zaman kip eki düşer.
— Yarın ben de gelir im.
Yarın ben de gelmem.
geniş zaman kip eki düşmüş
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI
Fiil çekimlerinde kip ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmayabilir. Bir kip ekinin, ken­di anlamının dışında başka bir kip eki yerine kul­lanılmasına fiilde anlam (zaman) kayması denir.
Bu durumda yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zaman farklıdır:
· "Balıkçılar yarın dönüyor." cümlesinde "dö­nüyor" eylemi şimdiki zamanla çekimlendiği halde iş "yarın" yani gelecek zamanda yapı­lacaktır. İşte bu duruma zaman kayması denir.
·
Aşağıdaki cümlelerde de anlam (zaman) kayması vardır:
· Sen sabahları erken kalkıyorum.
(kalkarım)
· N. Hoca, bir gün komşusuna gider.
(gitmiş)
· O, bizden bir gün sonra gelir.
(gelecek)
· Mutfakta bir şişe süt olacak.
(olmalı)
· Sabaha İstanbul'da mı oluruz?
(olacağız)
ÖRNEK - 5 (ÖSS - 1994):
Aşağıdakilerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur?
A) Pazar günü gelmeye çalışacağım.
B) Sabahları erken kalkmayı seviyorum.
C) Yağmur yağdığı için gelememiş.
D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.
E) İstanbul'a gitmekten vazgeçmişler.
ÇÖZÜM:
Bir kip ekinin kendi anlamının dışında, başka bir kip eki yerine kullanılmasına anlam kayması de­nir. Buna göre seçenekleri incelersek, A seçene­ğinde "çalışacağım" eyleminde anlatış önce iş gelecekte olduğu için anlam kayması olmamıştır. C seçeneğinde, "gelememiş" eylemi duyulan geçmiş zamanla çekimlenmiş, iş de önceden ya-
pıldığı için anlam kayması olmamış. D seçeneğin­de, "uğrayacak" eyleminde konuşma önce iş sonra yapılacağı için anlam kayması olmamış. E seçeneğinde "vazgeçmişler" eylemi başkasından duyulmayı ifade etmektedir, anlam kayması ol­mamıştır. Ancak B seçeneğinde "seviyorum" ey­lemi şimdiki zamanla çekimlenmiş; fakat cümlede "her zaman" anlamı vardır. Yani şimdiki zaman, geniş zaman bildirecek şekilde kullanılmıştır. Buna da anlam kayması denir.
Doğru cevap (B) seçeneğidir.
BASİT VE BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER
Bir fiilin, tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde kullanılmasına basit zaman denir. Yani dokuz kipten herhangi biriyle çekimlenmiş bir fiil biçimidir:
okudum okumalıyım
okuyorum okusam
okurum okuyayım
okuyacağım oku
okumuşum
Yukarıdaki çekimli eylemler basit zamanlıdır. Bu fiillerin birden çok kip ve zaman bildirecek bi­çimde çekimlenmesine bileşik zamanlı fiil denir. Basit zamanlı fiillere ekfiilin gelmesiyle bileşik za­manlı fiil oluşur.
Bileşik zamanlı fiilleri üç grupta inceleyebili­riz:
1. Hikâye Bileşik Zaman :
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "idi" şekli getiri­lerek oluşturulur:
· Oku - yor - du - m (Bileşik zamanlı fiil)
Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki
Yukarıdaki fiil, şimdiki zamanın hikâyesi I. te­kil kişiye göre çekimlenmiştir.
Aşağıdaki fiiller de hikâye bileşik zamanlı­dır:
· Çözüyorduk —> Çözmek fiili
(Şimdiki zamanının hikâyesi I. çoğul kişi)
· Anlasaydın -> Anlamak fiili
(Dilek - şart kipinin hikâyesi II. tekil kişi)
· Sormuştunuz -> Sormak fiili
(Duyulan geçmiş zamanın hikâyesi II. çoğul
kişi)
2. Rivayet Bileşik Zamanı:
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "imiş" şekli geti­rilerek oluşturulur:
· Oku - yor - muş - sun (Bileşik zamanlı fiil)
Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki
Yukarıdaki fiil, şimdiki zamanın rivayeti II. te­kil kişiye göre çekimlenmiştir.
Aşağıdaki fiiller de rivayet bileşik zaman­lıdır :
· Çözüyormuşuz
(Şimdiki zamanın rivayeti I, çoğul kişi)
· Anlasaymışsın
(Dilek - şart kipinin rivayeti II. tekil kişi)
3. Şart Bileşik Zamanı:
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "ise" şekli getiri­lerek oluşturulur:
· Oku - y - acak - şa - _n_ (Bileşik zamanlı fiil)
· Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki
Yukarıdaki fiil, gelecek zamanın koşulu, II. tekil kişiye göre çekimlenmiştir.
Aşağıdaki fiiller de koşul bileşik zaman ile çekimlenmiştir:
· Çözüyorsanız
(Şimdiki zamanın koşulu - II. çoğul kişi)
· Anlamışsak
(Duyulan geçmiş zamanın koşulu I. çoğul kişi)
ÖRNEK-6 (ÖSS-1996):
Eşyalar yerleştirilince, otobüse yolcular da bindi. Şoför beklemeksizin kontağı açtı. O sırada oto­büs yazıhanesinden biri fırladı. Otobüse koşuyor­du; soluk soluğa yetişti. Önümüzdeki tek boş ye­re oturdu. Çevresindekileri selamladı. Otobüsteki herkesi tanıyordu anlaşılan.
Bu parçada bileşik zamanlı kaç fiil vardır?
A)1 B)2 C)3 D) 4 E) 5
ÇÖZÜM:
Basit zamanlı bir fiile idi, ise, imiş ekeylemlerin-den biri getirilerek bileşik zamanlı fiil yapılır. Buna göre parçadaki çekimli fiiller: "bindi, açtı, fırladı, yetişti, oturdu, selamladı, koşuyordu ve tanıyor-du"dur. Bu fiillerden sadece "koşuyordu ve tanı­yordu" bileşik zamanlıdır.
Doğru cevap (B) seçeneğidir.
FİİLDE YAPI
Fiilleri yapı bakımından üç grupta inceleyebi­liriz :
1. Basit Fiiller:
Yapım eki almamış, başka sözcüklerle birleşmemiş fiillerdir:
· Birkaç soru çözdü.
· Birkaç gün önce de gelmişti.
· Çocuk, durmadan gülüyordu.
2. Türemiş Fiiller:
Basit yapılı sözcüklere yapım eklerinin geti­rilmesiyle elde edilen fiillere türemiş fiiller denir.
· Çocuk, etrafına bakındı.
· Havuzun içini temizledim.
· Adamın eli kanıyordu.
· Çocuğunu görünce duygulandı.
3. Bileşik Fiiller:
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluş­turduğu fiillere bileşik fiiller denir. Bileşik fiilleri oluşum ve anlam özellikleri bakımından şu grup­larda inceleyebiliriz:
a) Yardımcı Fiille Oluşan Bileşik Fiiller:
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen ad soylu bir sözcükten oluşan sözcüklerdir. Yardımcı fiil olarak "etmek, olmak, eylemek, kılmak" gibi fiiller kullanılır:
· Bizim önerimizi o da kabul etti.
· Onun kazanacağını hissettim.
· Şarkılarıyla herkesi mest eyledi.
· Bu olaydan da söz etti.
· İçerde biz de hapsolduk.
UYARI :
"Etmek ve olmak" sözcükleri, ad soylu bir söz­cükle kalıplaşmamışsa ya da tek başına bir an­lam taşıyorsa yardımcı fiil sayılmaz; bağımsız bir fiil kabul edilir:
· Bu araba yirmi bin eder.
"Etmek" sözcüğü, yardımcı fiil değil; çünkü tek başına "değer" anlamı taşımaktadır.
· Yarın erkenden orada olurum.
"Olmak" sözcüğü, bu cümlede yardımcı fiil de­ğil; çünkü tek başına "bulunurum" anlamı taşı­maktadır.
ÖRNEK - 7 (ÖSS - 1982):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" söz­cüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilir­sin.
B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on milyon lira eder mi?
E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim.
ÇÖZÜM:
"Etmek" sözcüğü, cümlede kendinden önce ge­len ad soylu bir sözcükle birleşerek bir anlam taşırsa bileşik eylem yapar. Ad soylu sözcükle ilgi kurmadan bir eylem bildirirse tek başına esas fiil olur. A'da "yardım etmek", B'de "yolcu etmek", C'de "hak etmek", E'de "rica etmek" eylemlerin­de "etmek" bileşik eylem oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak kullanılmıştır. Ancak D'de "değer, tutar" anlamında kullanıldığı için yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
b) Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiile getirilen "a, e, ı, i, u, ü" ses­leriyle birlikte "bilmek, vermek, durmak, kalmak, yazmak" gibi fiillerin birleştirilerek yazılmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir.
Kurallı bileşik fiiller anlam özellikleri bakı­mından dört gruba ayrılır:
1. Yeterlilik Fiili:
Bir fiilin sonuna "(e) bilmek" sözcüğü getiri­lerek elde edilir. Eyleme "gücü yetme, başarma, ihtimal" anlamlarından birini katar:
· Bu masayı kaldırabilirim. (Gücü yetme)
· Bu sorunu çözebilirim. (Başarma)
· Bugün kar yağabilir. (İhtimal)
NOT:
Yeterlilik fiilinin olumsuz biçimi de bileşik fiil kabul edilir:
Gelebilirim > gelemem
Okuyabilir okuyamaz
2. Tezlik Fiili:
Eylemin, çabucak, hemen, kolayca yapıldığı­nı anlatır. Bir fiilin sonuna "(i) vermek" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
· Kitabı okuyuverdim.
· Olanları oracıkta anlatıverdi.
· Suyu getiriverdi.
3. Sürerlik Fiili:
Eylemin bir süre devam ettiğini anlatır. Fiille­rin sonuna "(e) durmak, (e) kalmak, (e) gelmek" sözcüklerinin getirilmesiyle oluşur:
· Sen süredur, biz sonra geliriz.
(Sürmeye devam et.)
· Bu olaylar geçmişten süregelmiş.
(Devam ederek gelmiş.)
· Arabanın ardından bakakaldı.
(Bir süre baktı.)
4. Yaklaşma Fiili:
Fiilde anlatılan işin, oluşun yapılmasına çok az kalındığını, neredeyse gerçekleşeceğini anlatır. Bir fiilin sonuna "(e) yazmak" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
· Merdivenlerden düşeyazdım.
(Az kalsın düşecektim.)
· Çocuk, açlıktan öleyazdı.
(Neredeyse ölecekti.)
c) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
Ad soylu sözcüklerle fiillerin kimi zaman biri­nin kimi zaman da tümünün gerçek anlamların­dan uzaklaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşturu­lan bileşik fiillerdir. Bu tür fiiller, deyimsel özellik taşıyan sözlerdir:
· Sınav günü kimseye göz açtırmadı.
· Kimse ona diş geçiremez.
· Bir daha yanlış yaparsan külahları değişiriz.
· Bu işin yürümeyeceğine sana senet veririm.
UYARI:
Aşağıdaki sözcükler de kaynaşmış bileşik fiil kabul edilir:
vazgeçti, başvurdu, öngördü, varsaydı, elve­rir... gibi.