BESİN MADDELERİ

Canlılar tarafından tüketilen besin maddeleri değişik şekillerde gruplandırılabilir.

GÖREVİNE GÖRE BESİNLER

1. Enerji Verici Besinler
Bunlar karbonhidratlar yağlar ve proteinlerdir.
Açlık anında tüketim sırasına göre;

• Karbonhidratlar
• Yağlar
• Proteinler olarak sıralanır.

Solunum kolaylığı sırasına göre;

• Karbonhidratlar
• Proteinler
• Yağlar olarak sıralanır.

Sağladıkları enerji miktarına göre;

• Yağlar
• Proteinler
• Karbonhidratlar olarak sıralanır.

2. Yapıcı ve Onarıcı Besinler
Canlının yıpranan kısımlarının tamirinde ve yeni hücre yapımında kullanılırlar. Bunlar; proteinler yağlar karbonhidratlar madensel maddeler ve su’dur.

3. Düzenleyici Besinler
Düzenleyici besin maddeleri hücredeki metabolik olayların düzenlenmesinde rol oynar. Bunlar proteinler madensel maddeler vitaminler ve sudur.

YAPILARINA GÖRE BESİNLER

Organik besin maddeleri; proteinler yağlar karbonhidratlar ve vitaminlerdir.
İnorganik besin maddeleri; su ve madensel maddelerdir.

1. Karbonhidratlar
Karbonhidratlar adından da anlaşılacağı gibi karbon hidrojen ve oksijen atomlarından meydana gelmiştir. Karbonhidratlar bütün canlı hücrelerde bulunur ve en önemli enerji kaynağıdır. Genel formülleri (CnH2nOn) dir. Karbonhidratlar yapısındaki şeker sayısına göre değişik gruplara ayrılabilirler.

Monosakkaritler:
Sindirime uğramadan direkt olarak kana geçerler. Altı karbonlulara (heksozlar) glikoz (üzüm şekeri) fruktoz (meyva şekeri) ve galaktoz (süt şekeri) beş karbonlulara (pentozlar) ise riboz ve deoksiriboz örnek verilebilir.


Disakkaritler:
İki monosakkaritin birbirleriyle glikozit bağı kurarak meydana getirdiği karbonhidratlardır. Bu birleşme sırasında su açığa çıktığı için olaya dehidrasyon sentezi de denir. Disakkaritler ancak sindirilerek hücre zarından difüzyonla geçebilir.

Polisakkaritler:
Çok sayıda glikozun dehidrasyon sentezi sonucu glikozit bağları kurarak birleşmesiyle oluşur.Bir polisakkaritin yapısında kaç tane monosakkarit kullanılmışsa reaksiyon sonucu bunun bir eksiği kadar su açığa çıkar. Yani n – molekül su açığa çıkar. Burada n glikoz sayısıdır. Polisakkaritler hidroliz edildiklerinde monosakkaritlere indirgenirler. Polisakkaritleri dört grupta toplayabiliriz.

Depo Polisakkaritler

• Nişasta : Bitkilerde karbonhidratların depo şeklidir. Suda çözünmez.
• Glikojen : İnsanlarda ve hayvanlarda karbonhidratların depo şeklidir. Suda kısmen çözünür.

Yapısal Polisakkaritler

• Selüloz : Bitki hücrelerinde hücre çeperinin yapısına katılır. Suda çözünmez.
• Kitin : Eklem bacaklılar grubundaki hayvanların dış iskeletine ve birçok mantarın çeper yapısına katılır.

Her dört polisakkarit de glikozun polimeri olduğu halde fiziksel ve kimyasal özellikleri farklıdır. Çünkü glikozların bağlanma biçimleri farklıdır.

2. Proteinler
Yapısında karbon hidrojen oksijen azot ve bazılarında bunlara ek olarak kükürt ve fosfor da bulunabilir.
Protein moleküllerinin yapısında en fazla 20 çeşit amino asit bulunabilir.
Her bir amino asitte amino grubuyla (NH2) karboksil (COOH) grubu aynıdır. Amino asitlerde radikal grup farklıdır. Proteinler sentezlenirken amino asitler birbirlerine peptid bağlarıyla bağlanırlar.
Her peptid bağına karşılık bir molekül su açığa çıkar. n tane amino asit kullanılırsa n–1 su molekülü açığa çıkar.
Peptid bağı sayısı = su sayısı

3. Yağlar (Lipidler)
Yağlardan fosfolipidler hücre zarının yapısına katılır. Steroidler zarların yapısınakatıldığı gibi metabolizmayı düzenlemede de görev yaparlar. Steroidler bazı vitamin ve hormonların sentezinde kullanılır.
Hayvansal yağlar genellikle doymuş olup katıdır. Bitkisel yağlar ise genellikle sıvı olup doymamıştır. Bitkisel yağlar yüksek ısı ve basınç altında hidrojenle doyurulursa katılaşırlar ve margarinler oluşur.
Gliserol üç molekül yağ asitiyle birleşerek nötral yağları meydana getirir.

4. Vitaminler
Vitaminler sindirilmezler ve doğrudan kana emilirler. Organik yapılı olmalarına karşın canlılarda enerji verici olarak kullanılmazlar. Genel özellikleri bakımından vitaminler iki grup altında toplanabilir.
Yağda Eriyen Vitaminler : A D E ve K vitaminleridir. Bu grup vitaminlerin fazlası özellikle karaciğerde depo edilir.
Suda Eriyen Vitaminler : B ve C vitaminleridir. Bu grup vitaminlerin fazlası depo edilmez dışarıya atılır.

5. Madensel Tuzlar (Mineraller)
Organizmada az da olsa 15 kadar mineral maddeye mutlaka ihtiyaç duyulur. Mineral maddelerin vücut içindeki görevlerini üç ana başlık altında toplayabiliriz.
1. Vücut içindeki birçok enzimin ve hemoglobin gibi moleküllerin yapısına katılırlar. Bunlar demir (Fe) ve fosfor gibi elementlerdir.
2. Kemiklerin ve dişlerin normal olarak gelişmesini sağlarlar. Bunlar için gerekli olan madensel maddeler kalsiyum (Ca) fosfor ve mağnezyum (Mg) dur.
3. Vücut ve hücre sıvısının osmotik basıncını düzenlerler. Bunlardan hücre içi sıvıda sodyum (Na) klor (Cl) hücre dışı sıvıda potasyum mağnezyum (Mg) ve fosfor bulunur.
4. Su Vücudumuzun en fazla ihtiyaç duyduğu maddelerden biridir. Kimyasal reaksiyonlar sulu bir ortamda gerçekleşir. Su iyi bir çözücü olduğu için besinlerin sindiriminde emilmesinde taşınmasında ve artıkların atılmasında kullanılır. Vücut ısısının fazlası yine su ile atılır.