Gazel
Gazel divan edebiyatının en yaygın kullanılan nazım biçimidir. Genellikle 5-12 beyitten oluşmuş, ilk beytinin dizeleri birbiriyle, öteki beyitlerin ise birinci dizeleri serbest, ikinci dizeleri ilk beyitle kafiyeli bulunan bir nazım biçimidir. Önceleri Arap edebiyatında kasidenin tegaüzzül adı verilen bir bölümü iken sonra ayrı bir biçim halinde gelişmiştir. Arapça olan sözcük, "kadınlarla âşıkane söyleşme" anlamındadır. İlk Gazel'i 530'da ölen İmruü'l-Kays'ın yazdığı söylenmektedir. İlk dönemlerde (İslam dininin ilk dönemlerinde) fazla ilgi görmemekle birlikte tepkiler de toplayan gazel daha sonra İran edebiyatında çok büyük ilgi görmüş ve Osmanlı Edebiyatı'na da buradan geçiş yapmıştır. Osmanlı Edebiyatı'nda gazelin en güzel örneklerini Fuzuli,Baki, Şeyhülislam Yahya, Nabi,Nedim,Şeyh Galib vermiştir. Başlangıçta Arap şiirinde gazel denilen bağımsız bir tür yoktur. Yalnız Arap şairleri, kasidelerde, konusu kadın, aşk, şarap, güzellik olan bölümler için tagazzül (gazel söyleme) terimini kullanmışlardır. İlk gazel örneklerinin de Emevîler döneminde tagazzül bölümünün kasideden ayrılıp bağımsızlaşmasıyla doğduğu sanılmaktadır. Ama bağımsız bir biçim olarak asıl gelişimi İran edebiyatında gerçekleşmiştir.
Türk edebiyatına da İran edebiyatı yoluyla girmiştir. Başlangıçta konusu aşk, güzellik ve kadın olan lirik bir biçimken, sonradan öğretici, dinsel ve tasavvufî konulardan da gazel yazılmıştır. Gazelde nazım birimi beyittir. Beyitler arasında konu birliği bulunması zorunlu değildir. AA, BB, CC, DD, EE biçimindeki kafiye düzenine uymak gerekmektedir. Yek-ahenk, gazelin beyitleri arasında konu birliği bulunması, anlam açısından bütünlük taşıması demektir. Her beyti aynı güzellikte olan gazellere de yek-âvâz denilir.
Gazelin beyit sayısı en az 5, en çok 15'le sınırlandırılmıştır. Ama dört beyitlik gazeller yazıldığı gibi, on beş beyti aşan gazeller de bulunmaktadır. Genelde şairler 10-12 beyti aşmamaya özen göstermişler, 5-7 beyitlik gazelleri makbul saymışlardır. Bir gazelde ilk beyte matla (Arapça tulû: doğmak'tan), ikinciye hüsn-i matla, son beyte makta denilir. Ayrıca son beyit, şair adını belirttiği için mahlas beyti olarak da anılır. Gazelin en güzel beytinin adı ise beytü'l-gazel'dir. Gazellerin belli bir adı, başlığı yoktur. Genellikle şairinin adıyla birlikte kafiyesi ya da redifi belirtilerek anılır. Divanların gazeliyyat bölümleri de kafiye ya da redif olan seslerinin son harfleri göz önünde tutularak Arap alfabesine göre sıralanır. Gazelin özellikleri: - Gazel beyit denilen ikili dizelerden oluşur.
- konusu genellikle liriktir.
- Gazelin beyit sayısı 5-15 arasında değişir. Daha fazla beyitten olaşan gazellere müyezzel ya da mutavvel gazel denilir.
- Gazelin ilk beyti "matla", son beyti ise "makta" adını alır.
- Matla beytinin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır (musarra). Sonraki beyitlerin ilk dizeleri serbest ikinci dizeleri ilk beyitle uyaklı olur (aa, ba, ca ...). Birden fazla musarra beytin bulunduğu gazel zü'l-metali, her beyti musarra olan gazel ise müselsel gazel adıyla bilinir.
- İlk beyitten sonraki beyte "hüsn-i matla" (ilk beyitten güzel olması gerekir), son beyitten öncekine "hüsn-ü makta" (son beyitten güzel olması gerekir) denir.
- Gazelin en güzel beyti ise beytü'l-gazel ya da şah beyit adıyla anılır. Bunun yeri ya da sırası önemli değildir. Bazı gazellerin matlasını oluşturan dizelerden birinci ya da ikincisinin matlası ikinci dizesi olarak yenilenmesine "redd'i-matla" denir. Şair mahlasını (şairin takma adı, ya da tanındığı ad) maktada ya da "hüsn-ü makta"da söyler. Bu durumda beyit ikinci bir adla "mahlas beyti" ya da "mahlashane" olarak anılır. Şairin mahlasını tevriyeli kullanmasına hüsn-ü tahallüs denir.
- Dize ortalarında uyak bulunan gazele musammat, sonu getirilmemiş ya da beyit sayısı 5’in altında bulunan gazellere de "natamam" gazel denir. Başka şairlerin birkaç dize ekleyerek bend biçimine dönüştürdüğü gazellere "tahmis", "terbi" adı verilir. Bütün beyitlerinde aynı düşüncenin ele alındığı gazeller "yek ahenk gazel", her beyti öncekinden ustalıklı biçimde söylenmiş gazeller de "yek avaz gazel" olarak adlandırılır.
- Gazeller konularına göre de çeşitli isimlerle tanımlanır. Aşka ilişkin acı, mutluluk gibi içli duyguların dile getirildiği gazeller "aşıkane", içki, yaşama boş verme, yaşamdan zevk alma gibi konularda yazılanlara "rindane", Yalnızca kadından bahseden gazeller "Şuhane", Öğretici konuları öğüt verici biçimde işleyenlere "Hakimane" denir.
- Aşıkane gazellere en iyi örnek Fuzûlî’nin gazelleri, rindane gazellere en iyi örnek ise Bâkî’nin gazelleridir. Kadını, içkiyi ve ten zevklerini konu edinen gazeller ise, örneğin Nedîm’in gazelleri, "şuhane", öğretici nitelikli gazellere, örneğin Nâbî’nin ve Gülşehri'nin gazelleri, "hakimane gazel" denir. Ayrıca felsefi konularda yazılmış gazeller de vardır.
- Gazeller eskiden bestelenerek okunurdu. Özelikle bestelenmek için yazılmış gazeller de vardır. Gazelleri makamla okuyan kişilere "gazelhan", gazel yazan usta şairlere ise "gazelsera" adı verilir.
- Gazel, Türk müziğinde ise şiirin bir hanende tarafından doğaçtan seslendirilmesidir. Sesle taksim olarak da bilinir.
Vikipedi
MsXLabs.org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi
