Tasavvuf

Tasavvuf
MsXLabs.org & İslam Ansiklopedisi

En büyük din ilimlerinden birisidir. Tasavvuf kelimesinin kaynağı konusunda yüzyıllardan beri çok şey söylenebilmiş yazılmış ama kesin bir sonuca varılamamıştır. Bugün de ihtilaflıdır. Bu kelimenin aslının eski Yunancadaki sofos sözcüğü olduğunu, öne süren çıktığı gibi İran ve Hint kayı kökenli olduğunu öne sürenler de çıkmıştır. Arapça süf (yün) veya suffa kelimesi olduğunu söyleyenlerin sayısı da kabarıktır. Kelime olarak kökeni ne olursa olsun, terim veya ıstılah olarak kazandığı anlam açıktır, ne olduğu doğru dürüst bilinmektedir. Buna göre tasavvuf dünyadan, dünya ilgilerinden olabildiğince sıyrılmak, bedensel arzu ve istekleri frenleyip tam bir denetim altına almak, yönelmen Allah yolunda maddi alakaları engel olmaktan çıkarmaktır. Dinin iyi bir insan olmak yönündeki telkinlerini eksiksiz olarak uygulamak, adaleti, dürüstlüğü, cömertliği, fedakârlığı en ileri boyutlarda temsil etmektir. Bazı tasavvuf büyükleri bu dal hakkında şunları söylemişlerdir:

"Tasavvuf, varlığından ölmen, Tanrı ile dirilmendir." (Cüneyd-i Bağdadi)

"Tasavvuf,, iyi huydur, iyi huyların ne kadar çoğahrsa tasavvufta o kadar ilerlemiş olursun." (Cüneyd-i Bağdadi)

"Tasavvuf, nefse ait bütün istekleri, zevkleri bırakmaktır." (Ebü'l-' Hüseyin Nuri)

"Tasavvuf, bir şeye sahip olmaman, bir şeye de kul olmamandır." (Sümnûn)

"Tasavvuf, edebten ibarettir." (Ebu Hafs Haddâd)

Tasavvufun konusu, nefsi ıslah etmek, kötü huylardan ve varlıktan geçmek, Tanrı'ya ulaşmak, O'nun varlığıyla var olmaktır.
Tasavvuf bir bilim dalıdır. Ama tasavvufta varılmak istenen hedeflere bilgi ile değil sezgi ile duyuşla varılır. Temel gayeye ulaşmakta akıl ve bilgi ikinci plandadır. Amaca erişmekte başrol sezgiye ve duyuşa verilmiştir.
Tasavvuf, dini hayatı en üst düzeyde yaşamaktır. Dinin iyi ve güzel bulup emrettiği herşeyi yapmaya, kötü bulup yasakladığı her şeyden uzak durmaya bütün dikkat ve titizliği ile gayret etmek tasavvufta temel amaçtır.
İmam Gazali, dini hayatı üç basamakta ele alır: Taklit basamağı, bilgi basamağı, bilerek yaşama basamağı. Ana-babasından ve çevresinden ne gördüyse ona inanan ve onu yapan kimse dinin taklit basamağındadır. Din konusunda bilgi sahibi olan, fakat derin bir din hayatı yaşamayan insan ise ikinci basamakta yer alır. Zevk derecesi diye bilinen üçüncü basamakta ise dini hakikatleri doğrudan doğruya bilir, sezer ve bu hakikatleri bütünüyle yaşar.
Tasavvufta bilgi ve yakîn (kesin kanaat) üç şekilde elde edilebilir:

1. İlme'l-yakîn bilgi: Bir şey hakkında okuyarak, kitaplardan öğrenilen bilgidir, örneğin denize sahili olmayan bir yörede doğmuş, büyümüş, birinin doğada deniz adında engin suların bulunduğunu coğrafya kitaplarından öğrenmesi ilme'l-yakîn bilgidir.
2. Ayne'l-yakîn bilgi: Deniz olmayan yerde doğup büyüyüp de denizin varlığım kitaplardan öğrenen insanın bir gün kalkıp bir sahil şehrine gitmesi bu vesileyle denizi gözleriyle görmesi ayne'l-yakîn bilgidir. İlkinden bir derece daha üstündür.
3. Hakkâ'l-yakîn bilgi: Denizi kitaplardan öğrenip, gözleriyle de gören kimsenin sıcak bir mevsime denk gelip de denize bir dalması ise Hakka'l-yakîn bilgidir. Bilginin en üstün derecesi budur. Şüpheye yer bırakmayan kesin kanaat hâsıl eden bu bilgidir. İşte tasavvufta amaç varlık ve oluş hakkında bilginin bu derecesine ulaşmaktır. Gerçeği (Hakkı) sadece bilmek değil, yaşamaktır. Bu merhaleye ulaşmayı da bir aşk haline getirmektir.

Burada, uzmanlık alanı dolayısıyla konuya ilgili bilinen, bu alandaki bilgi ve yetkisi kabul edilen merhum Nihat Sami Banarlı'nın, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi'nden "tasavvuf cereyanı" ile ilgili pasajlar sunuyoruz:
Tasavvuf, İslâm Dünyası’nda, sosyal hayatla geniş ölçüde birleşerek inanmış hak kütleleri arasında büyük alâka ve heyecan uyandıran bir iman, bir fikir ve irfan cereyanı ve bir aşk hadisesidir.
Diğer bir söyleyişle tasavvuf, bir İslâm mistisizmidir; sırrî bir duyuş, düşünüş ve inanış sistemidir.
Bu sistem, yalnız Allah'ın birliği esasına değil, (yalnız Allah'ın varlığı) inancına dayanır; Allah'tan başka herhangi hakikî bir varlık olmadığına inanır.
Allah'tan başka varlık olmayınca, yaratılıştan beri duyan, düşünen, icâd eden ve inanan insan'ın maddi-manevi, mânâ ve mâhiyeti üzerinde düşünür. Kur'an-ı Kerim'den, hadislerden, Peygamberler Tarihi'nden ve bu yolda öteden beri duymuş, düşünmüş, inanmış olanların hatıralarından aldığı ilham ve irfan'la inancına ulaşır. İnsan, Allah'tan kopan bir nûr ve kudret parçasıdır ki, geçici bir zaman için bedenlenmiştir.
Bunun tabiî neticesi olarak insan'a ve bütün insanlığa üstün saygı ve sevgi gösteren bir terbiye sistemi hedefine yönelir; zaman zaman ve yer yer bu hedefe ulaştığı görülür.
"İmam tarihi'nde en eski asırlardan beri, peygamberlerden başka, bir kısım insanların daha, manevi üstünlüğe sahip oldukları inancı vardı: Böyle insanlar, üstün yaratılışlı kimselerdi ki hayat ve hareketlerinde görülen manevi kudretler, şüphesiz ilâhî âlem'le ilgiliydi. Bütün mitolojilerde, eski ve büyük tarihli milletlerin destanlarında nice destan ve iman kahramanları hakkında söylenen menkıbeler, hangi din ve medeniyete mensup olursa olsun, insanlık âleminin ruhunda derin izler bırakmıştı.
Yarım Tanrılar, mukaddes insanlar, azizler, evliyalar, manevî üstünlüklerini milletlere kabul ettiren, bu yolda kerametleri görülen kimselerdi. Onlar hakkında bilinen ve söylenenler, zamanla sırlı bir manevi bilgi ve bir iman derecesi almıştı. Sayıları az da olsa bir kısım insanlardaki bu manevi kudret, diğer insan yığınlarına, derin heyecan veriyordu.
İslâm tasavvufu, insanlık tarihindeki bu köklü ve yaygın inamsın, böyle bir sezgi'nin veya bu esrarlı gerçeğin, bu sefer, İslâmi esaslar dâhilinde şahlanan son büyük hamlesidir.
Daha İslam Medeniyeti’nin yayılmaya başladığı ilk asırlarda; zihni bir tecessüs ve dini bir heyecanla; yaradılışın sırlarını çözmeye çalışan kimseler belirmiş ve bunlar bir takım inanış partileri kurmaya başlamışlardı, İslam’ın büyük imamlarına aşın duygularla bağlanan; onlann şahıslan veya maneviyatları etrafında bir nevi dini-siyasî teşekküller kuran zümreler belirmişti.
İmamların kendileri değil fakat taraftarları, onlarda hatta tapınılacak ölçüde manevi değerler buluyorlardı. Ah taraftarlarının onu önce peygamber, sonra Allah sayacak kadar ileri gidişleri böyle hareketlerdi.
Öteden beri bu çeşit inanışlara alışmış ve sonradan Müslüman olmuş bazı kavimler, bu arada Suriye Hıristiyanlar, Yahudiler, Budistler ve başkaları İslam dünyasına daha bir takım yabancı inanışlar getirmişlerdi. Bunları Kur'an-ı Kerim'in deruni manalarıyla izaha, ispata çalışıyorlardı.
Bu arada ve daha MÖ II. asır sonlarında, eski Yunan Kültür ve tefekkürünün son kalesi İskenderiyye'de Neoplatonisme, yeni Eflatunculuk sistemi başlamıştı; Büyük Yunan mütefekkiri Eflatun'un (varlığın tek'liği ve Allah'tan ibaret olduğu) inancındaki pantheisme'iyle "ölmek yaşamaktır" kanaati ve benzeri fikirleri, bu felsefe ve theologie (ilahiyat) mektebinin temelim teşkil ediyordu. Bu felsefe Pisagor felsefesiyle, Tevrat'la; türlü Yahudi, Zerdüşt ve Hıristiyan düşünüş ve inanışlarıyla birleşerek, zamanla, zengin bir meslek olmuştu.
Yeni Eflatunculuğun, akıl, vecid, aşk ve hal (ruhun Allah'la birleşmesi) yollarıyla Allah'a yükselmenin mümkün olacağı inanışı, İslam tasavvufu üzerinde tesirli oldu.
Yine bu ilk asırlarda İslam âleminde bir Hint-İran tesiri belirmişti. Hint inanışında Nirvanası'nda İslam tasav-vufuyla kolay birleşecek çizgiler vardı. Bunlar, İslam tefekkürüne bilhassa İran yoluyla girmeye başlamıştı.
Bütün bunlar ve daha bir takım inanış kalıntıları, ilk İslam zahidlerinin ruh hallerini okşayacak duygulardan uzak değildi.
Dış ibadetlerden başka Allah'a gönül ibadetleriyle yaklaşmak isteyen; bunun vecdini, istiğrakını, heyecanını duyan ilk İslam zahidleri, bu yola daldıkları zaman, henüz yukarıda belli başlılarını saydığımız ilahiyat ve felsefe cereyanlarından haberli değillerdi.
Dış tesirler, onların tasavvufa başlangıç olan bu halleri gelişirken başladı. İslam tasavvufu, dış tesirlerin kendi ruhuna uygun görüş, düşünüş ve inanışlarım kendi bünyesinde eritmekte güçlük çekmedi. Asırlar ilerledikçe, bir yandan Kur'an-ı Kerim'le hadislerden mülhem, kendi iç olgunlaşması devam ederken öte yandan bu dış tesirlerle de birleşip gelişme yolunu tuttu.
Tasavvuf, İslam medeniyetinin birçok büyük mütefekkirleri elinde asırlarca işlendi. Nihayet MS XIII. asırda (bu asrın maddî, manevî, ilmî ve fikri hayatının bu türlü duyuş ve düşünüşlere şiddetle elverişli akışı içinde) tekâmülünün en çekici ve üstün seviyesine vardı.
İşte İslam devletleri ve milletleri coğrafyasında, bir taraftan İslam'ın klasik ilimlerini öğreten medreseler çoğalırken, bir taraftan da serbest tefekkür ve heyecan sistemlerini daha geniş halk kütlelerine yaymak ve insanlara Allah'a varma yollarını göstermek amacıyla, medreselerle ölçülemeyecek kadar çok sayıda tekke kuruldu.
Tekkelerin büyük kısmı sünnî idi. Kur'an-ı Kerim'den hadis ve sünnetten, bilhassa Allah'ın birliği esasından asla ayn değildi. Böyle olduğu halde onların duyuş, düşünüş ve inanış üslupları medrese mensupları tarafından şiddetle yadırgandı. Tekke ile medrese arasında zaman zaman geniş anlaşmazlıklar oldu. Bu anlaşmazlık asırlarca sürüp giden dini-fıkri bir geçimsizlik doğurdu.

MsXLabs Üye Girişi