Arama

Fiil (Eylem) - Tek Mesaj #4

nicely - avatarı
nicely
VIP VIP Üye
4 Ekim 2011       Mesaj #4
nicely - avatarı
VIP VIP Üye
FİİLLER (EYLEMLER)
FİİL NEDİR?
Varlıkların yaptıkları işleri, kılışları ya da on­larla ilgili oluşları, yargıları zamana ve kişiye bağ­layarak anlatan sözcüklere fiil denir.
Çeşit çeşit çiçek takmış döşüne
Çekilir göçleri peşin peşine
Çıkabilsem şu yaylanın başına
Kuzu kurbanlı şişeli dağlar
Erimiş karları, çekilmiş duman
Açılmış çiçekler, yürümüş çimen
Hayali kafamda yaşar her zaman
Başı oylum oylum meşeli dağlar
Âşık Veysel


Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcükler, bir iş, oluş ve durum bildirdikleri için birer fiildir. Bu eylemler aynı zamanda edim anlamlıdır.
Fiilde Edim (Anlam):
Fiillerin iş, oluş, kılış ve yargı olan temel an­lamlarına edim denir. Fiilleri edimlerine göre üç grupta inceleyebiliriz:
1. Kılış (iş) Fiilleri: Bir iş, hareket anlatan bu fiiller, nesne alabilir. Bu fiillere yöneltilen "neyi, kimi" sorularına cevap alınabilir:
Çizmek, okumak, yazmak, kazmak, sevmek, bulmak, görmek...
2. Durum Fiilleri: Herhangi bir varlığın için­de bulunduğu hali (durumu) anlatan fiillerdir. Bu fiiller genel olarak nesne almazlar. Varlığın irade­sine bağlı olarak gerçekleşen fiillerdir:
Yürümek, uçmak, oturmak, uyumak, sevin­mek, ağlamak... Bu fiiller "neyi, kimi" sorularına cevap vermedikleri için nesne almazlar.
3. Oluş Filleri: Herhangi bir varlıkta irade dışı meydana gelen değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş bildiren fiiller nesne almazlar:
Acıkmak, büyümek, sararmak, yaşlanmak, doymak, uzamak...
UYARI:
Durum fiilleri ve oluş fiilleri arasındaki en önem­li fark şudur : Durum fiillerinde eylem varlığın iradesine (isteğine) bağlı olarak gerçekleşir. Ör­neğin "yürümek" fiili insanın iradesine bağlıdır. İstersen yürürsün, istemezsen yürümezsin. An­cak "acıkmak" fiili oluş bildirmektedir. İnsan is­tese de istemese de acıkır. Yani irade dışı oluş­ları anlatır.
ÖRNEK - 1 (ÖYS - 1983):
Anlattıkları şeylerin niteliğine göre fiiller, kılış fiilleri (almak, taşımak, kazmak... gibi), durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak... gibi), oluş fiilleri (doymak, uzamak, kararmak... gibi) diye adlandı­rılır.
Aşağıdakilerden hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmektedir?
A) delmek, dizmek, ezmek
B) solmak, susmak, acımak
C) ağlamak, oturmak, büyümek
D) yolmak, kırmak, saçmak
E) atmak, kalkmak, sararmak
ÇÖZÜM:
A seçeneğindeki bütün fiiller nesne aldığı için kılış bildirmektedir. B'de "susmak" iradeye bağlı ger­çekleştiği için durum, "solmak ve acıkmak" irade dışında gerçekleştiği için oluş bildirmektedir. C'deki "ağlamak, oturmak" durum bildirmektedir, "büyümek" ise oluş bildirmektedir. D'deki bütün fiiller kılış bildirmektedir. E seçeneğinde ise "at­mak" eylemi nesne aldığı için kılış; "kalkmak" ey­lemi iradeye bağlı gerçekleştiği için durum; "sararmak" nitelikte değişiklik anlattığı için oluş bil­dirmektedir.
Doğru cevap (E) seçeneğidir.
ÇEKİMLİ FİİL
Bir fiilin kip ve şahıs bildirecek biçimde yapı­lanmasına çekimli fiil denir. Bu çekimde kip mut­laka vardır; ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimli bir eylemi iyi kavramak için "kip ve şahıs" kavramlarını bilmek gerekir.
FİİLLERDE KİP
Bir fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre farklı eklerle değişik biçimlere girmesine fiillerde kip denir.
Türkçede fiil kipleri genel olarak iki grupta incelenir:
1. Haber (Bildirme) Kipleri
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
1. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Bir fiilin çekiminde kesin olarak zaman bildi­ren fiil kiplerine haber kipleri denir. Bir İşin, olu­şun ya da durumun hangi zamanda yapıldığını anlatan fiil kipleridir. Buna göre fiil kiplerini beş grupta inceleyebiliriz:
a) Şimdiki Zaman Kipi:
Eki -(i)yor'dur. İş ile anlatışın aynı anda ya­pıldığını bildirir. Geçmişten süregelen durumları da anlatır:
· Misafirler için yemek hazırlıyorum.
· Üç yıldır bu işyerinde çalışıyorum.
b) Gelecek Zaman Kipi:
Eki -acak, -ecek'tir. İşin anlatıştan sonra yapılacağını bildirir:
Sınav bir ay sonra yapılacak.
Yarınki maça o da gidecek.
c) Geniş Zaman Kipi:
Eki -r (-ar, -er, -ır, -ir)'dir. İşin herhangi bir zamanda yapılabileceğini anlatır. "Her" anlamını ifade eder. Genel gerçekleri anlatır.
Akşamları bir bardak süt içer.
(her akşam)
Dünya, Güneş'in etrafında döner.
(her zaman)
d) Görülen Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -dı, -di (-ti, -ti)'dir. işin anlatıştan önce yapıldığını anlatır. Bu kiple çekimlenen eylemleri anlatıcı ya kendisi yapmıştır ya da eylemin ger­çekleşmesine tanık olmuştur:
Dünkü konsere o da gitti.
Güzel bir araba aldım.
e) Duyulan Geçmiş Zaman Kipi:
Eki, -mış, -miş (-muş, -müş)'tir. İşin anlatış­tan önce yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır:
· Onlar, üç yıl önce buraya yerleşmiş.
· Dünkü kazada üç kişi yaralanmış.
"-miş" eki, her zaman başkasından duyul­ma anlamı taşımayabilir:
Genç yaşta saçların ağarmış.
(Görülen, şahit olunan bir durumu anlatmak­tadır.)
Yorgunluktan olacak, uyuyakalmışım.
(Sonradan farkına varılan bir durumu anlat­maktadır.)
ÖRNEK - 2 (ÖYS - 1987):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen -mış, -miş, -muş eki cümleye "başkasından du­yulma, aktarılma" anlamı katmaktadır?
A) Az ışıkta okuyorsun gözlerin kanlanmış.
B) Çok yorulmuşsun dinlenmen gerek.
C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür.
D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğen­memiş.
E) Pasta güzel olmuş; biraz daha alabilir mi­yim?
ÇÖZÜM :
-mış ekinin asıl işlevi "başkasından duyulma, aktarılma"dır. A'da gözün kanlanmış olduğuna, C'de dudakların çatlamış olduğuna bizzat şahit olunmuştur. B'de yorgunluk, kişinin halinden an­laşılmaktadır. E'de pasta tadıldıktan sonra durum öznel olarak anlatılmaktadır. Ancak D'de Ayşe'nin sinemaya gittiği başkasından duyulmuş, aktarıl­mıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
2. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu tür fiil kiplerini dört şekilde inceleyebiliriz :
a) Gereklilik Kipi: Eki, -malı, -meli'dir. Ey­lemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katar:
Bu kitabı bir ay içinde bitirmeliyim.
(Gereklilik anlamı vardır.)
Bu saatte işten çıkmış olmalı.
(İhtimal anlamı vardır.)
ÖRNEK-3 (ÖSS-1992):
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem gerek­lilik kipindedir?
A) Çınar yeşili sundurmamda Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akça kavaklar ıslanırken Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu Alıp dizdim sevginin ipliğine
ÇÖZÜM:
Gereklilik kipi, fiile eklenen "-malı, -meli" ekiyle çekimlenir. B seçeneğinde yüklem "örter" geniş zaman, C seçeneğinde yüklem "duruyor" şimdiki zaman, D seçeneğinde yüklem "dikmişim" duyu­lan geçmiş zaman ve E seçeneğinde yüklem "dizdim" görülen geçmiş zaman ile çekimlenmiş-tir. A seçeneğinde ise "bakmalıyım" gereklilik ki­piyle çekimlenmiş yüklemdir.
Doğru cevap Msn Angel seçeneğidir.
b) Dilek - Şart Kipi:
Eki, -sa, -se'dir. Bazen koşul, bazen de dilek anlamıyla çekimlenir:
· Çocuk erken uyuşa da çıksak. (Koşul)
· Bugün gelmese yarın gelse. (Dilek)
c) İstek Kipi:
Eki, -a, -e'dir. Cümleye istek anlamı katar:
· Bu yaz Karadeniz'e gidelim.
ÖRNEK - 4 (ÖYS - 1986):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir?
A) Yarın sabah erken kalk.
B) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
E) Yarın öğleden .sonra bize gelsin.
ÇÖZÜM:
istek kipi, fiile "-a, -e" eki getirilerek çekimlenir. Buna göre, A seçeneğinde, "kalk", B seçeneğin­de "yapınız", E seçeneğinde "gelsin" eylemleri emir kipiyle, D seçeneğinde "yürümeliyim" eylemi
gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki "çalışalım" eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir.
Doğru cevap Msn Coffee seçeneğidir.
d) Emir Kipi: Kip eki yoktur. Eylemin yapıl­masını buyruk şeklinde bildiren eylem kipidir. Bi­rinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yok­tur.
Çekimi
Gel- ­gelin(geliniz)
Gelsin gelsinler
UYARI 1
Emir kipinde II. tekil kişide şahıs eki yokken, diğer kiplerde III. tekil kişide şahıs eki yok­tur:
okudu-m
okudu-k
okudu-n
okudu-nuz
okudu- -
okudu-lar
Şahıs ekleri
Şahıs ekleri
UYARI - 2 :
Bir fiilin, kip ve şahıs biçiminde yapılanmasına çekimli fiil denir. Buna göre, fiilin olduğu her yerde çekimli fiil de vardır.
· Yarın erken kalk.
· Bir ay sonra gelecek.
· Yağmur yağarsa toprak güzel kokar.
· Biraz daha bekleyelim.
Birbirimize tutundukça ;Bıçakların ucu kapanacak.. ~Smiley9TenderMsn Inlove