TRABZON (61)

Doğu Karadeniz bölümünde il; 795 849 nüf. (1990); 4 685 km2; merkez ilçe dışında 17 ilçe. 6 bucak, 573 köy. Merkezi Trabzon, 143 941 nüf. (1990)

Alan olarak en küçük, ama nüfus yoğunluğu bakımından başta gelen illerden olan Trabzon, fiziksel ve beşeri bakımdan coğrafi bir bütün oluşturur İli kuzeyden, doğal limanlardan yoksun kıyılarıyla sınırlayan Karadeniz bu idari ve coğrafi birimin başlıca özelliklerini belirleyen en önemli etkendir ilin G. sınırını K.'e doğru hafifçe içbükey bir yay çizen D. Karadeniz dağlarının yüksek dorukları meydana getirir. Jeomorfoloji bakımından, ıl toprakları K.'e. Karadeniz'e doğru meyillenmiş ve vadilerle derin bir şekilde varılmış asimetrik bir blok manzarası gösterir.

En büyük yükseltilere bu blokun G. kenarında erişilir. Burada, ortalama 2 000-2 500 m yükseltideki geniş plato düzlükleri üzerinde Alacadağ (2 169 m). Yaylatepe (2 652 m), Deveboynu tepesi (3 082 m), Vızvız tepe (2 870 m). Soğanlı (2 554 m) ve Haldizen (3 376 m) dağları gibi yer yer Dördüncü Zaman buzullaşma izleri (piramidal tepeler, sirkler, sirk gölleri ve buzultaş setleri) taşıyan doruklar birbirini izler. En büyük akıma karların ve buzların eridiği aylarda enşen sel karakterli birçok kısa akarsu (Değırmendere, Karadere, Solaklı deresi gibi) bu doruklardan doğar ve araziyi derin bir şekilde yararak Karadeniz'e dökülür. Jeolojik yapı bakımından il toprakları Pontıd adı verilen tektonik birimin sınırları içinde yer alır.

Yapı oldukça sadedir. Temeli oluşturan Birinci Zaman a ait yaşlı oluşuklar esas olarak G deki doruk kesiminde granodıyoritik sokulumlar ve D.’da Çaykara yöresinde kristalin şistler halinde yüzeyler. Bunların üzerinde Kretase'ye ait volkanik gereçlerle ara tabakalı tortullar, kalınlığı 1 000 m'yi bulan bir örtü halinde K.'e doğru yayılır. Kıyı kesiminde ise yer yer Pliyosen oluşukları ile. ilin başlıca tarım topraklarını oluşturan Dördüncü Zaman kıyı taraçaları uzanır. Şiddetli yarılma, kuvvetli eğimler ve su alınca kayganlaşan kayaç türlerinin yaygınlığı, il topraklarında sık sık heyelanların meydana gelmesine yol açar. (Bunların başlıcaları 1929 Of ve Sürmene heyelanı ile 1950'de Trabzon'un B.’sında bir gölün oluşmasına yol açan Sera heyelanı ve 1988'de 64 kişinin ölümüne neden olan ve bir süre Zigana yolunu kapatan Çatak heyelanı) G.'deki karasal Doğu Anadolu' dan yüksek sıradağlar ile ayrılan ıl toprakları sürekli bir buharlaşrha kaynağı olan ve aynı zamanda sıcaklık rejimim belirleyen Karadeniz sayesinde her zaman nemli ve ılıman subtropikal bir iklimin etkısindedir. Bu olumlu etkiler, özellikle kıyı şeddinde daha belirgindir. Buna karşılık G deki yüksek dağlara yaklaştıkça sıcaklık değerlerinde büyük Dır düşme görülür Kı yı kesiminin en belirgin termik özelliği yaz ve kış ayları arasındaki sıcaklık farkının az olmasıdır.

Trabzon'da en soğuk ay olan şubatta ort. sıcaklık 7,3 °C en sıcak ay olan ağustosta 23.1 “C'tır, Ölçülen en düşük sıcaklık - 7,4 °Ctır Buna karşılık kı yıdan 20 km daha içerde olan Maçka'da kış biraz daha soğuk (ocak on 4.8 °C), yazlar biraz daha serindir (temmuzda ort. sıcaklık 19,9 °C): en düşük sıcaklık da -11 °C'tır Bakı şartlan nedeniyle biraz daha az yağış alan Trabzon (yıllık ort. yağış 823 mm) ve Tonya (979 mm) dışında yağışlar kıyı şeridi boyunca yılda 1 000 mm'yı aşar (Vakfıkebir 1 310 mm. Sürmene 1 291 mm). En çok yağış sonbahar ve kış aylarında, en az yağış ilkbaharda düşer. Her zaman nemli subtropikal iklim sayesinde ıl toprakları, 2 000 m'yi aşan dağlık kesim dışında, doğal orman alanıdır. Ama özellikle kıyı şeridinde bu ormanların çoğu tahrip edilmiş, yerini tarım alanlarına ve çalı formasyonlarına bırakmıştır. Tür bakımından da çok zengin olan doğal bitki toplulukları yükseltiye bağlı olarak değişen katlar halinde üst üste yer alırlar. Ortalama 700 m'ye kadar olan kesimde dişbudak, meşe, karaağaç kestane ve akça- ğaçtan oluşan sık ormanlar. 700 - 1 600 m arasında karışık ormanlar, daha yükseklerde ise özellikle ladinlerin yaygın olduğu iğne yapraklı ormanlar yer alır.

Alan bakımından en küçük illerimizden olan Trabzon, en yoğun nüfuslanmış yörelerin başında gelir. 1990 nüfus sayımına göre nüfus yoğunluğu km2'ye 170 kişi ile Türkiye ortalamasının 2 katından fazladır. Halkın % 62 si kırsal kesimde yaşayan bu ilde, bazı ilçelerin nüfus sıklığı km2, de 200'ü aşar (Arsin km2'de 203, Vakfıkebir km2'de 218; Akçaabat km2'de 258). Ekilebilir toprakların çok sınırlı ve doğum oranının yüksek olduğu ilde, aşırı bir nüfuslanma sözkonusudur Bu olgu, il düzeyinde sayım yılları arasındaki nüfus artış hızının neden düşük olduğunu (19R5 1990 döneminde %o 2,44) ve birçok ilçelerin (Arsin, Çaykara. Maçka, Yomra gibi) neden iç göçlerle nüfus kaybettiğini açıklar. En önemli kent, kentsel nüfusun % 47' sini toplayan Trabzon'dur. İlçe merkezlerinin hemen hepsi (Akçaabat ve Vakfıkebir dışında), nüfusları 2 000 - 16 000 arasında değişen küçük kasabalardır.

Bunların çoğu, Trabzon gibi, iç kesimlerden gelen yolların denize ulaştığı noktalarda kurulmuş yerel ticaret merkezleridir. Kırsal yerleşmelerin özelliğini, tarım topraklarının çok dağınık olmasının yol açtığı dağınık yerleşme düzeni oluşturur. Tarlalar il topraklarının ancak % 15'ini kaplar. Bunun % 66'sı hemen tamamen halkın başlıca besin maddesi olan mısıra, ikinci geniş yer, kıyı şeridinde kırsal kesimin en önemli gelir kaynakları arasında yer alan çaya ayrılmıştır (tarım alanlarının % 18 kadarı). Onu yumrulu bitkiler (özellikle patates) ve tütün izler, il topraklarında ayrıca çeşitli meyveler, özellikle önemli miktarda fındık yetiştirilir. (Türkiye fındık üretiminin o/0 12 kadarı) Başta çay olmak üzere fındık ve tütün ılın başlıca ticari toprak ürünleridir. Trabzon, hayvancılık ve hayvan ürünleri bakımından D Karadeniz bölümünün en önemli ilidir.

Coğrafi koşullar nedeniyle daha çok sığır yetiştiriciliğine yönelınmış olması (sığır sayısı, koyun sayısının iki katından çoktur), köy ekonomisinde yaylacılıkla birlikte yapılan hayvancılığın çok önemli bir rol oynaması ilin özelliğim oluşturur. Kıyıda balıkçılık gelişmiştir ve bazı yıllarda yarıdan çoğu hamsi olmak üzere avlanan balık miktarı 60 000 tonu geçer Jeolojik yapısında volkanik olayların önemli rol oynadığı ıl topraklarında. çeşitli maden yataklarına (kurşun, çinko, demir ve manganez) rastlanır; ama çoğu rezerv bakımından yetersiz ya da ulaşılması zor yerlerdedir, ilkel yöntemlerle işletilen başlıca yataklar kurşun (Arsın) ve manganez (Maçka) yataklarıdır.

Sanayi gelişmemiştir; Trabzon'un, Türkiye imalat sanayisindeki payı ancak % 0,4 kadardır. Bu bakımdan en önemli kollar, Trabzon Çimento fabrikası ile, tarım ürünlerini işleyen sanayi kuruluşları (un, balıkunu. balıkyağı. fındık kırma fabrikaları, çay fabrikaları gibi) ile orman ürünlerini işleyen tesisler ve çeşitli dalları kapsayan küçük sanayi kuruluşlarıdır. Yüzyıllar boyunca yurdun diğer bölgeleri ile bağlantısını denizyolu ve Zigana geçidini izleyen karayoluyla sağlayan Trabzon'un bu durumunda, özellikle 50'li yıllardan sonra karayollarının gelişmesine koşut olarak önemli bir değişiklik meydana gelmiş ve ulaşımın ağırlığı karayollarına kaymıştır. Bu arada bütün çabalara karşın (örneğin Köstence ile Trabzon arasında hizmete giren roro seferleri) tarihi Iran transit yolu geçmişteki önemini çeşitli nedenlerle kaybetmiş ve bu durum Trabzon'un liman olarak işlevini olumsuz yönde etkilemiştir. İl merkezi, havayoluyla yurdun diğer büyük merkezlerine bağlanır. Doğal güzelliklerinin çekiciliği ıl merkezindeki birçok tarihi yapı, özellikle Sumela manastırı, Trabzon'da yeterince gelişmemiş olan turizmin, canlanmasına neden olabilecek başlıca potansiyeldir.