Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:
1- Basit Fiiller
Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir. Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.
Örnek:
Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...
Not:Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel! Oku. Yaz!...
Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:Ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-... 2- Türemiş Fiiller
İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.
Örnek:
- Ben-imse-
- açık-la
- mor-ar
- av-la-
- ince-l-
- çat-la-
- pat-la-
- gür-le-
- şırıl-da-
- hav-la-
- me-le-
- fısıl-da-
- kov-ala-
- baş-la-t
- uç-ur-
- yat-ı-ş-
- ak-ı-t-
- düş-ü-r-
- sev-in-
Türemiş fiilller ikiye ayrılır:
- İsim soyu kelimelerden türetilen fiiller
- Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller
a) İsim soyu köklerden fiil türeten eklerin başlıcaları şunlardır:
e - i - a(l):
Örnek:
az-al-mak, düz-el-mek, kör-el-mek, doğru-l-mak, sivri-l-mek, eğri-l-mek, dar-al-mak...
Not: Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer: küçü(k)-l-mek, alça(k)-l-mak, yükse(k)-l-mek...
-la/-le:
Örnek:
ot-la-mak, yem-le-mek, baş-la-mak, yavru-la-mak, tek-rar-la-mak, bayat-la-mak, tuz-la-mak, zayıf-la-mak, bağış-la-mak...
Not: Bu ekle, ünlemlerden üf-le-mek, of-la-mak...; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gür-le-mek, şar-la-mak, zır-la-mak, hav-la-mak, hor-la-mak... biçiminde de fiiller türetilir.
-laş/-leş:
Örnek:
haber-leş-mek, mektup-laş-mak, güzel-leş-mek, iyi-leş-mek, ağır-laş-mak....
-ar/-er/-r:
Örnek:
baş-ar-mak, mor-ar-mak, kara-r-mak, yeş(yaş)-er-mek, gö(gök)er-mek, boz-ar-mak....
-a/-e:
Örnek:
yaş-a-mak, kan-a-mak, tün-e-mek, uzun: uz-a-mak, oyun:oyn-a-mak...
-sa/-se:
Örnek:
benim-se-mek, su-sa-mak, garip-se-mek...
-da/-de:
Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: Örnek:
gümbür-de-mek, takır-da-mak, hırıl-da-mak, inil-de-mek, şırıl-da-mak, uğul-da-mak...
-kir (-kır/-kur/-kür):
Yansımalardan fiil türetir: Örnek:
püs-kür-mek, hay-kır-mak, fış-kır-mak, hıç-kır-mak
b) Fiilden fiil türeten eklerin başlıcaları şunlardır:
-(a)la/-(e)le:
Örnek:
eş-ele-mek, kov-ala-mak....
-(i):
Örnek:
sür-ü-mek, kaz-ı-mak
-(i)l:
Örnek:
dik-il-mek, yak-ıl-mak, üz-ül-mak...
-(i)n:
Örnek:
sil-in-mek, kaç-ın-mak, gör-ün-mek...
-(i)ş:
Örnek:
gir-iş-mek, kız-ış-mak, böl-üş-mek...
-(i)t:
Örnek:
eri-t-mek, oyna-t-mak, yürü-t-mek...
-d(i)r:
Örnek:
çiz-dir-mek, yaz-dır-mak, ör-dür-mek, aç-tır-mak, kes-tir-mek...
3- Birleşik Fiiller
Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır. Son düzenleyen Safi; 6 Aralık 2018 18:26
