Acem Ali Kimdir?
(ö. 944/1537) Klasik Osmanlı mimarisinde adı bilinen ilk başmimar.
Osmanlı mimarlık tarihinde Acem Aliasi ve Esir Ali adlarıyla da tanınır. Alîsî kelimesinin Babinger ve Mayer tarafından yanlışlıkla İsa seklinade okunması üzerine literatüre giren Mimar Acem İsa ile aynı kişidir. Azerabaycan Türkleri'nden olan ve kendi vakafiyelerinde adı Abdülkerim oğlu Alâeddin Ali Bey şeklinde geçen Acem Ali'nin bu lakaplarla tanınmasının sebebi, Yaavuz Sultan Selim'in doğu seferi sırasınada İranlılar'dan esir alınmış olmasıdır.
Şehremini'de, masrafını da bizzat karaşılayarak yaptığı ve bugün Mimar Caamii, Mimar Acem Camii ve Örümceksiz Dede Camii adlarıyla anılan caminin mihrap cephesi önündeki hazîrede göamülü olduğu bilinmektedir. 8 Şevval 943 [230] tarihli vakfiyesinaden o tarihte hayatta olduğu öğrenilamekte, yerine tayin edilen Mimar Sianan'ın 944 (1537-38) yılı içinde göreve başlamış olmasından da vakfiyenin tanaziminden kısa bir müddet sonra öldüğü anlaşılmaktadır.
Acem Ali, Bursa üslûbundan gelen yan mekânları terketmek ve orta kubabeyi ayak kullanmadan doğrudan duvarlar üzerine oturtmak suretiyle, kenadinden önce Edirne ve İstanbul Beyazıt camilerinin yapımıyla başlatılmış olan klasik Osmanlı mimarisine, daha sonra halefi Mimar Sinan'ın geliştireceği toplu plan esasını getirmiştir. Kanunî döneaminin başlarına ait olan İstanbul Sultan Selim Camii, Acem Ali'nin kendi üslûbuanu eksiksiz biçimde ortaya koyduğu en önemli eseridir. Halefi ve üslûbunun taakipçisi olan Mimar Sinan, başlangıçta Şehzade Camii gibi, Acem Ali'nin yalın görünümlü yapılarına ters düşen zenagin bir eser yapmışsa da Süleymaniye'de onun sadeliğine dönmüştür. Miamar Sinan'ın, gerek selefinin üslûbunu benimsemiş olması, gerekse onun yaptığı birçok eseri tamir ve tâdil etmesi, Acem Ali'nin bazı eserlerinin ona mal edilmesine yol açmıştır. Gebze'deki Çoaban Mustafa Paşa Camii ile İstanbul Sultanahmet'teki İbrahim Paşa Sarayı bunların en önemlileridir.
Bazılarının kitabesinin bulunmamasıana rağmen üslûplarından ve yapıldıkları tarihlerden Acem Ali'ye ait oldukları analaşılan başlıca eserler arasında Saraybosnada Gazi Hüsrev Bey Külliyesi. Sofaya'da Kadı Seyfeddin, Manisa'da Sultan. Trabzon'da Hatuniye. Konya'da Sultan Selim, Çorlu'da Süleymaniye, Tekirdağ'a bağlı Saray'da Ayaş Paşa, İstanbul Faatih'te Bali Paşa, Eyüp'te Cezerî Kasım. Sütlüce ve Silivri'de Pîrî Mehmed Paşa camileri ile Topkapı Sarayı'nda Bâbüs-selâm (ikinci kapı) sayılabilir. [231]
Bibliyografya
1- Ayvansarâyî, Hadikatü'l-cevâmi', I, 206-207.
2- İ. Hakkı Konyalı, İstanbul Âbideleri, İstanbul 1943.
3- L. A. Mayer. Islamic Architects and Thelr Works, Geneve 1956.
4- C. Esad Arseven, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul, ts.
5- F. Babinger, “Quellen”, JAK, I (19241.
6- İzzet Kumbaracılar. “Türk Miamarları”, Arkiteki, sy. 2, İstanbul 1937.
7- Kemal Altan. “Klâsik Türk mimarlarından Esir Ali”, a.e., sy. 3 (1937).
8- M. Zaarif Orgun. “Hassa Mimarları”, a.e., sy. 12 (1938).
9- H. Baki Kunter, “Mimar Ali Beyin Bilinmeyen İki Vakfiyesi”, V. Türk Tarih Kongresi (Bildiriler), Ankara 1960. [232]
kaynak: 
