Ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu,[1]Türkçe dilbilgisindeki ses uyumu kurallarından biridir. Bu kurala göre herhangi bir kelimeye eklenen ve ünsüz harfle başlayan yapım ve çekim ekleri kendisinden önceki son harf sert ünsüz ise sert, yumuşak ünsüz ise yumuşak ünsüz harfle başlamak zorundadır: dolapta, aşçı, evde vb.
Türkçede ünsüzler (sessiz harfler) sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünsüzler ç, f, h, k, s, ş, ve t'dir. Bu harf grubunu öğrencilerin ezberlemesini kolaylaştırmak için "f ı s t ı k ç ı ş a h a p" kavramı üretilmiştir. Bu kelime grubundaki ünsüz harflerin tamamı serttir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir.
Sert ünsüzlerç, f, h, k, s, ş, tYumuşak ünsüzlerb, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten sözcüklerden sonra getirilen eklerin ilk harfi sert ünsüz olur. Sözcüğün son ünsüzü ile getirilen ekin ilk ünsüzü sertlik yönünden birbirine benzer, uyum sağlar. Bu kurala “ünsüz benzeşmesi” denir.
Sert Ünsüzler:
p, ç, t, k, f, s, ş, h ( F ı s t ı k ç ı Ş a h a p ) dolap – tan
SERT SERT
ünsüz benzeşmesi
koş – tuk – ça
hukuk – çu
hapis – ten
NOT: Ünsüz benzeşmesi kuralına uymamak bir yazım yanlışıdır.
yapışkan (doğru) – yapışgan (yanlış)
üretken (doğru) – üretgen (yanlış)
konuştum (doğru) – konuşdum (yanlış)
sokaktan (doğru) – sokakdan (yanlış)
dişçi (doğru) – dişci (yanlış)
sabahçı (doğru) – sabahcı (yanlış)
Ünsüz benzeşmesi "ünsüz uyumu" veya "sertleşme" olarak da adlandırılabilir.
sokak + dan -> sokaktan balık + cı -> balıkçı
şaş + gın -> şaşkın kitap - da -» kitapta
simit - ci -» simitçi taş - gın -> taşkın
UYARI - : Bileşik sözcüklerde, terimlerde, başka dillerden dilimize geçmiş sözcüklerin gövdelerinde ünsüz benzeşmesi aranmaz.
İlk + bahar, iç + güdü, dik + dörtgen; üçgen; istikbal, işgal...
Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde ünsüz benzeşmesi vardır?
Koltuğun üstünde bir kedi vardı.
Zilin sesini duyunca yerinden fırladı.
Yaşadığı felaketi ağlayarak anlatırdı.
Yardımları ihtiyaç sahiplerine dağıttılar.
ÇÖZÜM
D seçeneğinde "dağıtmak" sözcüğüne eklenen zaman eki "-di" ünsüz benşezmesine uyarak 'd" sesi "t" sesine dönüşmüştü
Çember, ambar, tombul, tembel...
Yalnız, yer adlan''ve bileşik sözcüklerdeki bu benzeşme yazıda gösterilmez: İstanbul Safranbolu, sonbahar, binbaşı...
