FİİLDE YAPI
Fiilleri yapı bakımından üç grupta inceleyebiliriz :
1. Basit Fiiller:
Yapım eki almamış, başka sözcüklerle birleşmemiş fiillerdir:
· Birkaç soru çözdü.
· Birkaç gün önce de gelmişti.
· Çocuk, durmadan gülüyordu.
2. Türemiş Fiiller:
Basit yapılı sözcüklere yapım eklerinin getirilmesiyle elde edilen fiillere türemiş fiiller denir.
· Çocuk, etrafına bakındı.
· Havuzun içini temizledim.
· Adamın eli kanıyordu.
· Çocuğunu görünce duygulandı.
3. Bileşik Fiiller:
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillere bileşik fiiller denir. Bileşik fiilleri oluşum ve anlam özellikleri bakımından şu gruplarda inceleyebiliriz:
a) Yardımcı Fiille Oluşan Bileşik Fiiller:
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen ad soylu bir sözcükten oluşan sözcüklerdir. Yardımcı fiil olarak "etmek, olmak, eylemek, kılmak" gibi fiiller kullanılır:
· Bizim önerimizi o da kabul etti.
· Onun kazanacağını hissettim.
· Şarkılarıyla herkesi mest eyledi.
· Bu olaydan da söz etti.
· İçerde biz de hapsolduk.
UYARI :
"Etmek ve olmak" sözcükleri, ad soylu bir sözcükle kalıplaşmamışsa ya da tek başına bir anlam taşıyorsa yardımcı fiil sayılmaz; bağımsız bir fiil kabul edilir:
· Bu araba yirmi bin eder.
"Etmek" sözcüğü, yardımcı fiil değil; çünkü tek başına "değer" anlamı taşımaktadır.
· Yarın erkenden orada olurum.
"Olmak" sözcüğü, bu cümlede yardımcı fiil değil; çünkü tek başına "bulunurum" anlamı taşımaktadır.
ÖRNEK - 7 (ÖSS - 1982):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin.
B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on milyon lira eder mi?
E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim.
ÇÖZÜM:
"Etmek" sözcüğü, cümlede kendinden önce gelen ad soylu bir sözcükle birleşerek bir anlam taşırsa bileşik eylem yapar. Ad soylu sözcükle ilgi kurmadan bir eylem bildirirse tek başına esas fiil olur. A'da "yardım etmek", B'de "yolcu etmek", C'de "hak etmek", E'de "rica etmek" eylemlerinde "etmek" bileşik eylem oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak kullanılmıştır. Ancak D'de "değer, tutar" anlamında kullanıldığı için yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
b) Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiile getirilen "a, e, ı, i, u, ü" sesleriyle birlikte "bilmek, vermek, durmak, kalmak, yazmak" gibi fiillerin birleştirilerek yazılmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir.
Kurallı bileşik fiiller anlam özellikleri bakımından dört gruba ayrılır:
1. Yeterlilik Fiili:
Bir fiilin sonuna "(e) bilmek" sözcüğü getirilerek elde edilir. Eyleme "gücü yetme, başarma, ihtimal" anlamlarından birini katar:
· Bu masayı kaldırabilirim. (Gücü yetme)
· Bu sorunu çözebilirim. (Başarma)
· Bugün kar yağabilir. (İhtimal)
NOT:
Yeterlilik fiilinin olumsuz biçimi de bileşik fiil kabul edilir:
Gelebilirim > gelemem
Okuyabilir okuyamaz
2. Tezlik Fiili:
Eylemin, çabucak, hemen, kolayca yapıldığını anlatır. Bir fiilin sonuna "(i) vermek" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
· Kitabı okuyuverdim.
· Olanları oracıkta anlatıverdi.
· Suyu getiriverdi.
3. Sürerlik Fiili:
Eylemin bir süre devam ettiğini anlatır. Fiillerin sonuna "(e) durmak, (e) kalmak, (e) gelmek" sözcüklerinin getirilmesiyle oluşur:
· Sen süredur, biz sonra geliriz.
(Sürmeye devam et.)
· Bu olaylar geçmişten süregelmiş.
(Devam ederek gelmiş.)
· Arabanın ardından bakakaldı.
(Bir süre baktı.)
4. Yaklaşma Fiili:
Fiilde anlatılan işin, oluşun yapılmasına çok az kalındığını, neredeyse gerçekleşeceğini anlatır. Bir fiilin sonuna "(e) yazmak" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
· Merdivenlerden düşeyazdım.
(Az kalsın düşecektim.)
· Çocuk, açlıktan öleyazdı.
(Neredeyse ölecekti.)
c) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
Ad soylu sözcüklerle fiillerin kimi zaman birinin kimi zaman da tümünün gerçek anlamlarından uzaklaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir. Bu tür fiiller, deyimsel özellik taşıyan sözlerdir:
· Sınav günü kimseye göz açtırmadı.
· Kimse ona diş geçiremez.
· Bir daha yanlış yaparsan külahları değişiriz.
· Bu işin yürümeyeceğine sana senet veririm.
UYARI:
Aşağıdaki sözcükler de kaynaşmış bileşik fiil kabul edilir:
vazgeçti, başvurdu, öngördü, varsaydı, elverir... gibi.
TEST
1. Aşağıdakilerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur?
A) Yarın yanınıza gelmeye çalışacağım.
B) Yazları gölgede kitap okumayı seviyorum.
C) Bize ulaşamadığı için haber verememiş.
D) Telefon açtı, bir saat sonra gelecek.
E) Buraya gelmekten vazgeçmişler.
2. Aşağıdakilerin hangisinde birden çok bileşik fiil vardır?
A) Bakakalırım giden geminin ardından
Atamam kendimi denize, dünya güzel
B) Ardından ölüme düşen başın
iki kardeş bakakalmış şaşkın
C) Gönül ne gezersin sarp kayalarda
İniver aşağı yola gidelim
D) Ben yolcuyum bugün
Nis karnavalda eğlenedursun
E) Gül ile donaltın bahçemi
Gelişin baharı getirdi bana
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem yapısı bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Bütün sorulan bana çözdürdü.
B) Bahçedeki ağaçları suladı.
C) Çocuk düşünce, eli kanadı.
D) Evin kapısını o kendisi boyadı.
E) Saçları iyice ağardı.
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" sözcüğü, yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu davranışı onu işinden edecek.
B) Babasını dün yolcu etti.
C) Çalışan el toprağı altın eder.
D) Bu teklifinizi o, kabul etmez.
E) Akşam, televizyondaki bu filmi seyreder.
5. Aşağıdakilerin hangisinde hem basit hem bileşik zamanlı eylem kullanılmıştır?
A) Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç sakladı
Bir dakika araba yerinde durakladı
B) Neden sonra sarsıldı altımda demir yaylar
Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar
C) Gidiyordum gönlümde gurbeti duya duya
Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya
D) Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu
Gökler bulutlanıyor; rüzgâr serinliyor
E) Serpilmeye başladı bir yağmur ince ince
Son yokuş noktasından düzlüğe çevrilince
6. Bir sarsıntı... Uyandım uzun süren uykudan
Geçiyordu araba yola benzer bir sudan
Karşıda hisar gibi Niğde yükseliyordu
Sağ taraftan çıngırak sesleri geliyordu
Ağır ağır önümden geçti deve kervanı
Bir kenarda göründü beldenin viran hanı
Bu dizelerde basit ve bileşik zamanlı kaç eylem kullanılmıştır?
Basit zamanlı Bileşik zamanlı
A) 1 1
B) 2 2
C) 3 3
D) 2 4
E) 4 2
7. Aşağıdakilerin hangisinde birden çok çekimli fiil yoktur?
A) Bakarım her sabah mor ufuklara Sevginin sığması zor ufuklara
B) Yağar kurşun kurşun aklıma düşer Seni hatırlatır otuz yıl önce
C) Hayale sarıldık gerçek yerine Resmi kokladık çiçek yerine
D) Dokuz aylık yolu altmış ayda çek Beş sene dolmadan doğma ha bebek
E) Aydınlığa koştum karanlık çıktı Her sevgi, her vefa bir anlık çıktı
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, eylem istek kipindedir?
A) Masrafları onlar karşılasın.
B) Bugün gelmese, yarın gelse.
C) Soruları dersin sonunda çözelim.
D) Burada her hafta yarışmalar düzenlensin.
E) Bugün erkenden işimi bitirmeliyim.
9. Ankara cayır cayır yanıyordu. Hava raporlarına göre, sıcaklık İzmir'i, Antalya'yı bile geçmişti. İşyerinden yorgun argın ayrılmıştım. Artık boşalmaya başlamış caddelerde bir iki tur attıktan sonra eve döndüm. Yürürken bir iki çift lâf edeceğim bir dostla karşılaşmamıştım.
Bu parçada bileşik zamanlı kaç fiil vardır?
A)1 B)2 C)3 D) 4 E) 5
10. "Anlattıkları şeylerin niteliğine göre fiiller; kılış fiilleri (almak, okumak, yıkamak... gibi), durum fiilleri (yatmak, oturmak, uçmak... gibi), oluş fiilleri (doymak, acıkmak, büyümek... gibi) diye adlandırılır."
Aşağıdakilerin hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmektedir?
A) sökmek, çizmek, yeşermek
B) bakmak, yakmak, bulmak
C) yolmak, ağlamak, çürümek
D) ağlamak, oturmak, yaşlanmak
E) sararmak, yaslanmak, paslanmak
11. Türkçede bileşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan öğelerdir.
Bu tanımın dışında kalan bileşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır?
A) Seni arayacağını hissettim.
B) Sabredersen başarılı olursun.
C) Kayboldu ona karşı duyduğum sevgi.
D) Bütün sevdiklerim gidiverdi bu dünyadan.
E) Bizi terk etme oğul, diyordu yaşlı kadın.
12. Aşağıdakilerin hangisinde, yapılmakta olan bir iş bildirilmektedir?
A) Uçak yarın sabah erkenden kalkıyor.
B) Misafirlerimiz üç gün sonra geliyor.
C) Bahçedeki ağaçların etrafını kazıyor.
D) O yıllarda babam askere gidiyor.
E) On yıl önce ayrılıyor, o köye yerleşiyor.
13. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, gelecek zaman anlamı taşımamaktadır?
A) Yarın ona uğrar mısın?
B) Sabahları buraya mı gelirsin?
C) Yazılıyı sonra mı yaparsın?
D) Çocukları sonra mı getirirsin?
E) Yarın köye mi gideriz?
14. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yükleminde zaman kavramı yoktur?
A) İşinizi zamanında yapınız.
B) Hava erkenden karardı.
C) Bir daha buraya gelmez.
D) Bize de haber göndermiş..
E) Bir ay sonra yurda dönecek.
15. Aşağıdaki atasözlerinin hangisinde altı çizili sözcük çekimli eylem değildir?
A) Bir çöplükte iki horoz ötmez.
B) Bir başa bir göz yeter.
C) Sakla samanı gelir zamanı.
D) Bir kılın bir örmeye faydası vardır.
E) Bin bilsen de bir bilene danış.
Cevap Anahtarı: 1)B 2)A 3)D 4)C 5)D 6)C 7)A 8)C 9)D 10)C 11)D 12)D 13)B 14)A 15)D