LETONYA
letonca Latvija, Baltık denizi kıyısında devlet; kuzeyde Estonya, doğuda Rusya, güneyde Litvanya ve güney-doğuda Beyaz Rusya arasında uzanır; 64 000 km2; 2 700 000 nüf. (1991) Başkenti Riga.

COĞRAFYA
Baltık kıyılarına ilk yerleşenlerin torunlarının (1989'da halkın % 51,8'i letondu) oturduğu Letonya, sürekli gelmiş olan göçmenler nedeniyle, üç Baltık cumhuriyeti arasında Ruslar'ın (nüfusun % 33,8'i) en kalabalık olduğu ülkedir. Ortalama yükseklik azdır (en yüksek nokta yaklş. 300 m), ama ikinci derecede önemli topografya özellikleri ülkeyi engebelendirir: deniz kumulları, buzultaşlar, göl çanak. Yağışlı ve serin olan iklim nedeniyle bölümünden bir görünüm kozalaklılardan ve yayvanyapraklılardan oluşan ormanlar büyük yer kaplar. Toprakların % 40'ından azı tarıma açılmıştır.

Doğal çayırlarda yapılan hayvancılık, iyi sonuçlar verir: değer olarak tarımsal üretimin % 90'ı. Maden kaynakları çok sınırlıdır Daugava hidroelektrik tesisi (Batı Dvina) elektrik tüketiminin yalnızca % 40'ını sağlar. Dostluk boruhattının (Polotsk -Ventspils) kuzey kolu ve Riga ve Liyepaya' dan geçen bir gaz boruhattı enerji gereksiniminin karşılanmasına katkıda bulunur. Sanayi etkinliği, makine ve elektrikli gereçler yapımına, takım tezgâhları, taşımacılık gereçleri üretimine büyük yer ayırır; bunların yanı sıra, kereste sanayisi ya da tarıma dayalı besin sanayileri gibi geleneksel kollar da vs-dır.

Nüfusun % 71'i kentlerde yaşar (yaklaşık yarısı başkentte). Çok dallı ve eksiksiz bir ulaşım ağından yararlanan ve Bal- tık'ta bir kıyı cephesi bulunan Letonya, ulaşımın yoğun biçimde gerçekleştirildiği bir ülkedir. Bütün yıl buzsuz olan Liyepaya ve Ventspils balıkçılık limanları, geleneksel balıkçılık etkinliklerine yeni ticari işlevler de eklemiştir: Ventspils petrol ve kimya terminali. Öte yandan aralık ayından mayısa kadar buz tutan bir körfezde yer almasına karşın ülkenin başlıca sanayi merkezi ve ticaret limanı olan Riga, hem sanayi hem de ticaret alanında tüm ülkeyi etkileyen işlevler yüklenmektedir.

TARİH
Bugünkü Letonya'nın bulunduğu bölgeye, hıristiyanlık çağının ilk yıllarında fin -uğur ve baltık (Kurlar, Latgallar, Seller, Zemgaller) topluluklarından gelen çeşitli halklar yerleştiler; daha sonra, Dvina’nın kuzeyinde kıyıya yerleşen Finliler ve Livler geldi. Bölgenin Ortaçağ'da Germenler tarafından fethinden sonra bu halklar kaynaşarak tek bir etnik grup oluşturdular.
1186’da, alman keşiş Meinhard için katolik bir piskoposluk, ve 1199'da da Ortodoks bir piskoposluk kuruldu. 1201 'de piskopos Buxhoevedenli Albrecht Riga kentini, ayrıca Schvverttrâger tarikatını kurdu (1202); bu tarikat, Töton şövalyeleri tarikatıyla birlikte, XIII. yy.'da Letorıya'yı bütünüyle hıristiyanlaştırdı. Kurdukları kalelerin çevresinde kentler gelişti. O dönemde ortaya çıkan büyük toprak sahibi germen topluluğu ("Baltık baronları"), Letonlar’ı sertleştirdi ve çeşitli halkların birbirini izleyen egemenlikleri (Polonya, İsveç, Rusya) altında XX. yy.'a değin Letonya’daki varlığını korudu.

1561’e değin Letonya'ya egemen olan Tötonlar, o tarihte ülkeyi ikiye böldüler: Livonya, Polonya’nın aynlmaz bir parçası oldu ve Kurzeme, son Livonya büyük üstadı Gotthard Kettler'e verilen bir düklüğe dönüştü (ama, Polonya metbuluk hakkına sahipti). Riga'nın düşmesiyle 1621'de İsveç'in eline geçen ülke, Luther mezhebini kabul etti. XVIII. yy.'da Rusya, Livonya'yı işgal etti (1710). 1795'te, Polonya'nın üçüncü kez paylaşılması sırasında Kurzeme Rusya'ya bırakıldı. Böylece bütün Letonya, rus egemenliği altına girdi.

Birinci Dünya savaşı'nda Almanlar, sırasıyla Kurzeme'yi (1915), Riga'yı (1917) ve Livonya'yı (1918) ele geçirdiler. Alman bozgunundan sonra bir Ulusal konsey, 18 kasım 1918'de Letonya'nın bağımsızlığını ilan etti. Saldırıya geçen Sovyetler Riga' yı aldılar ve komünist bir hükümet kurdular; bu arada başbakan Karlis Ulmanis'in hükümeti, İngiliz deniz kuvvetlerinin himayesinde Liyepaya'ya sığındı. General von der Goltz'un komutasındaki alman öncü kuvvetleri, mayıs 1919'da Riga'yı aldılar ve burada alman yanlısı bir hükümet kurdular. Temmuz 1919'da Ulmanis, Müttefikler’ in yardımıyla Riga'yı geri aldı. 1920'de Letonya, bütünüyle boşaltıldı ve Sovyetler, Riga antlaşması’yla Letonya’nın bağımsızlığını tanıdı (11 ağustos).

Baltık baronlarının egemenliğini ortadan kaldıran tarım reformundan sonra Letonya, demokratik bir anayasaya kavuştu (1922). Leton nazi partisi'nin, ülkeyi III. Reich'a bağlama tehdidi, Ulmanis'in 15 mayıs 1934’te bir hükümet darbesi yapmasına yol açtı. Ulmanis, vadonis (önder), cumhurbaşkanlığı ve başbakanlık yetkilerini elinde topladı. Alman-sovyet paktı’ndan sonra Letonya, sovyet etki alanına girdi. 16 haziran 1940’ta SSCB ülkeyi ele geçirdi ve Letonya, bir Sovyet Cumhuriyeti olarak (21 temmuz) SSCB’ye katıldı (5 ağustos); bu arada Ulmanis ve 35 000 leton, Sibirya'ya sürüldü. Alman birlikleri, Letonya’yı 1941'den 1944'e değin yeniden işgal ettiler, ama Sovyetler 13 ekim 1944’te Riga'ya girerek sosyalist cumhuriyeti yeniden kurdular.
1980’lerin sonunda SSCB'de başlayan demokratikleşme süreci Letonya'yı da etkiledi. Şubat 1990'da parlamento bağımsızlık ilan etti. 1991 yılı boyunca sovyet ordusunun bu girişimleri bastırma gayretleri sonuç vermedi. Bağımsızlık halk oylaması ile onaylandıktan sonra SSCB tarafından da kabul edildi (eylül 1991). Mart 1992'de rus askerleri ülkeden çekilmeye başladı, Letonya'nın bağımsızlığı bütün ülkelerce tanındı.

EDEBİYAT
XII. yy.'da sömürgeleştirilen ve germenleştirilen Letonya, uzun süre yalnız sözlü bir kültürle yetindi (şarkılar [daynolaı], öyküler ve özdeyişler). XVI. yy.'da, Stender (1714-1796) tarafından temsil edilen öğretici ve aydınlatıcı, feodal ve dinsel ideolojinin etkilerini taşıyan ve toplumsal bir eleştirinin kendini çok geç gösterdiği (Merkel: les Lettons [fr.çev.], 1797) cılız bir edebiyat doğdu. Letonya'nın kültür kimliğinin "Genç Letonya” tarafından keşfi, Alunans'ın (1832-1864), Auseklis'in (1850 -1879) ve Pumpurs’un (1841-1902) şiirlerinde, demokratik ülküsünün somutlaşmasını efsanevi bir geçmişte arayan ulusal bir romantizmin ortaya çıkmasına yol açtı, ilk gerçekçi toplumsal roman da aynı dönemde Kaudzit kardeşler (1839-1920, 1848-1926) tarafından yayımlandı.

1890’ da aydın kesimi devrimci eğilimli bir "Yeni akım” doğrultusunda, ruslaştırmaya karşı çıktı. Veidenbaums (1867-1892) şiiriyle Slaumanis (1863-1908) hikâyeleriyle, Aspazija da feminist romanları ve yurtseverce şiirleriyle bu harekete öncülük ediyorlardı. Ancak 1905 Rus devrimi, Rainis’in (1865-1929) egemen simgesi olacağı şiir ve tiyatrosunda, çağdaş letonya edebiyatının en seçkin kişisi olan A. Upits'in (1877-1970) toplumsal romanlarında bir yankı bulurken, devrimin başarısızlığı üzerine cesaretleri kınlan İzlenimci ve simgeci şairler (Akuraters [1876-1937], Aspazija, V. Eglitis [1877-1940], K. Skalbe [1879-1945]), titrek bir estetizme sığınıyorlardı. 1919-20'de kazanılan bağımsızlık, yazarların bölünmesine yol açtı. Batı’ya dönük, toprak ve ulusal birlik savunucuları (E. Virza [1883-1940], A. Brigadere [1861-1933], J. VBSBIİS [1896-1962]) karşısında, artan bir baskı havası içinde, toplumsal savaşımlara tanıklık eden ve SSCB'ye katılmakla haksızlıklann son bulacağına inanan şairler (Rainis, L. Paegle [1890-1926], L. Laicens [1883-1938], J. Sudrabkalns [1894-1975], A. Caks [1901 -1950]) ve romancılar (A. Upits, V. Lacis [1904-1966], R Rozitis [1899-1937]) gibi demokrat yazarlar yer alıyordu. Bu birleşme (1940), ilkin bi Anıtsal gerçekçilik estetiği esinledi (Upits, Lacis ve A. Sakse'nin [doğm. 1905] epik romanları; Balodis [doğm. 1908], Grigulis [doğm. 1906] ve Luks'un [doğm. 1905] yurtseverce şiirleri); 1956'dan başlayarak oyun yazarları (H. Gulbis [doğm. 1926], G. Priede [doğm. 1928]), nesir yazarları (I. indrane [doğm. 1927], D. Zigmonte [doğm. 1931], Z. Skujins [doğm. 1933]) ve şairler (I. Ziedonis [doğm. 1933], O. Vacietis [doğm. 1933]), toplum ve insan gerçeğini karmaşık çeşitliliğiyle kavramaya özen göstermektedirler.

GÜZEL SANATLAR
En eski leton yapıları ahşaptı. Taş ancak XII. yy.'da görülmeye başladı (ikşkil kilisesi). Mimarlık XIII. yy.'da, İskandinav ülkeleri ve Almanya’nın etkisiyle gelişti; (Riga'da Domskaya kilisesi ve manastırı, Svyatoy Pavel katedrali, Svyatov ivan kilisesi); Tsesis, Sigulda, Ludza, Bauska şatoları da aynı dönemden kalmadır. Leton barok sanatı Riga'da Dannenstern konutu’yla (XVII. yy. sonu) ve Pasyen, Dagd, Kraslav'daki kiliselerle temsil edilir.

Baltık ülkelerinin Rusya'ya bağlanmasından sonra, rus etkisi ağır bastı. Rastrefli XVIII. yy.’da, Rundalski ve Yelgavski saraylarını inşa etti; Ouarenghi XIX. yy.’ın başında Eleyski sarayı'nı yaptı. Ayrıca, Baumanis (1834-1891) ve Pekşen (1859-1928) gibi mimarların da adı sayılabilir. Sovyet döneminde, 1950 yılında Riga'da Tilmanis tarafından yapılan Kolhozlar binası, bir gökdelendir. Leton plastik sanatlarında, yüzyıllar boyunca daha çok folklor özellikleri ağır bastı (ağaç heykeller, dokumalar, seramikler). XIX. yy.'da, Petersburg Güzel sanatlar akademisi’nde yetişen ressamlar ortaya çıktı: gündelik yaşam sahneleri ressamı K. Gun (1830-1877), manzara ressamı Fedders (1838-1909), tarihsel konuları işleyen A. Baumanis (1866-1904). Sovyet döneminde sanat, toplum ve siyaset yaşamından esinlendi. 1919'da, Riga'da Güzel sanatlar akademisi kuruldu.