3. TARIMIN TEŞKİLATLANMASINDA TARİHSEL SÜREÇ
Tımar sisteminin çökmesinden sonra kırsal alana yönelik hizmetler filizlenmeye başlamıştır. 18. yüzyılın ortalarına kadar askeri amaçlar için oluşturulmuş olan ve daha sonra da “hara” adını alan “hayvanat ocakları”ndan başka resmi bir tarımsal örgütlenme görülmemektedir. Hayvanat ocaklarının askeri gereklere yönelik olduğu dikkate alındığında bu oluşumu dahi kamusal tarım örgütü olarak nitelendirmek mümkün değildir (Gürbüz, 1989).
3.1. Tanzimat Dönemi
Bir çok alanda olduğu gibi tarım hizmetlerinin kurumsal alanda merkezi örgütlenmesi bu dönemde başlamıştır (Gürbüz, 1989).
Ülkemizde, tarımla ilgili bazı hizmetleri yürütmek üzere kurulan ilk teşkilat 1838 yılında Mustafa Reşit Paşa’nın Dışişleri Bakanlığı zamanında bu bakanlığa bağlı olarak kurulan “Ziraat ve Sanayi Meclisi”dir. Meclisin Başkanı Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Nuri Efendi olmuştur. 07.07.1838 tarihli Takvim-i Vakayi’de meclis kurulu ve görevi şu şekilde yer almıştır: “Devleti Aliyyenin vesail t ab iiye ve arziye ve hırafiye mesailinin tetkik ve münazarasına ve muvazenei asb ab ı lazimenin müzakeresine hasrı efkarı dakika ve idarei pergari mülahazatı faika ile mesaili menkurenin tahkik ve istikmali zımmında haricen ve dahilen bazı erb ab ı tefennün ve malumat ile muh ab ere ve istifadeye mezundur (Zincirci, 1994).”
Mecliste görev alan kişiler ve meslekleri ile ilgili kesin bilgiler bulunmamaktadır ancak, İstanbul’da tarımla uğraşan ve bir kuruş maaş alan Mösyö Sims’in danışmanlık hizmeti verdiği bilinmektedir. Bu ilk tarım örgütünün Dışişlerine bağlanması ve y ab ancı bir danışmanla çalışması batıcı yaklaşımların tarım örgütlenmesinde ne ölçüde güdüleyici olduklarını göstermektedir (Gürbüz, 1989).
Meclis 13.09.1839 yılında görevleri genişletilerek “Meclisi Umuru Nafia” adını almıştır ve aynı yıl kurulan Ticaret Nezaret (Ticaret Bakanlığı)’na bağlanmıştır. Kuruluşunda tarım ve sanayi sorunlarının tartışılması, mahalle mekteplerinin ıslahı ve yavru atma konusunda önerilerin dışında işlev özelliği gösterir yazılı kanıt bulunmamaktadır. Bununla birlikte, ilk kez tarım konularının bir örgüt disiplini çerçevesinde görüşülmeye başlandığını söylemek mümkündür. 1839’larda tarımda ilk örgütlenme olarak k ab ul edilebilecek “Orman Müdürlükler”nin kurulduğuna kayıtlarda rastlanmaktadır. Ticaret Bakanlığına bağlanma ile tarıma hizmet götüren kurumların bakanlıklar arasında gidiş geliş süreci de başlamıştır. 1843 yılında kuruluşun ismi Ziraat Meclisine dönüştürülerek Maliye Nezaretine (Maliye Bakanlığı) bağlanmıştır. Bu dönemde meclisin işleyişi biraz daha disipline edilmiştir. Mecliste bir başkatip ve mütercim maaşlı olarak çalışmakta ancak haftada iki gün toplanan üyelere herhangi bir maaş bağlanmamıştır. Şam’dan gelen halkın iskanı sağlanmış, eyaletlerde ilk tarım envanteri olarak k ab ul edilen anket çalışması yapılmıştır. Taşra örgütünün yönlendirilmesi doğrultusundaki ilk merkezi yetki kullanımı başlatılmış ve hangi eyalet, kaymakamlık yada sancaklar da ziraat müdürlüğü oluşturulacağı tespit edilmiş ve meclis 1844 yılında ziraat müdürlerinin hizmetlerini disipline eden bir talimatname hazırlamıştır. Meclis eyalet, sancak ve kaymakamlıklara birer ziraat müdürü, ilçe ve b ucak larla büyük karyelere de birer ziraat müdür vekili atamıştır. Bu görevliler maaşa gereksimin duymayan bu görevleri onur sayan kimseler arasından “mahalli meclisi” ve “ahali” tarafından seçilmişlerdir. Bu müdür ve vekillerin görevleri: yardıma muhtaç çiftçileri belirlemek, tarımın kalkınması yollarını araştırmak, doğal afet zararları için kefalet ile kredi vermek, elverişli koşullarda tohumluk ve damızlık türü girdi sağlamak, tarım çalışma takvimlerine göre yoğun zamanlarda vergi tahsili yada adi suçlardan hapis gerekçesiyle de olsa çiftçinin alıkonulmamasını sağlamak (Gürbüz, 1989).
Maliye Bakanlığı’na bağlı olan Ziraat Meclisi 1845 yılında tekrar Ticaret Bakanlığı’na bağlanmıştır.
3.2. Meşrutiyet Dönemi
1911 yılına kadar Bakanlığın adı Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti olarak kalmıştır. Bakanlık tarım, orman, hayvancılık ve madenler temel disiplinlerine göre ilk kez ülke ölçeğinde biçimlenmiştir. Bu dönemde gelişimler daha yaygın ve kalıcı niteliğe bürünmüştür (Gürbüz, 1989).
3.3. Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet dönemine Osmanlıdan, yorgun, fakir, ağalık sistemi altında ezilmiş ve geri teknoloji kullanan geçimlik üretim yapan çiftçi nüfusu ile büyük ekonomi k ve siyasal krizler yaşayan bir ülke devredilmiştir. Mültezimliğin yol açtığı yarı feaodal sistem topraksız ve küçük çiftçi ailesi sayısını artırmıştır. Tüm alanlarda olduğu gibi tarım sektöründe de yeni oluşumlar beklenmiş ve planlanmıştır.
2 Mayıs 1920 tarih ve 3 sayılı “Türkiye Büyük Miller Meclisi ve İcra Vekillerinin Sureti İntih ab ına Dair Kanun” çıkarılmıştır. Bu kanunda ziraat ve orman işleri İktisat Vekaletine bağlanmıştır. Bu dönemde tarımsal örgütlenme tarım, orman ve hayvancılık alanlarında Umum Müdürlüğü, Baytar Umum Müdürlüğü ve Orman Umum Müdürlüğü kurulmuştur (Gübüz, 1989). 29 Ekim 1923’de Cumhuriyetin ilanı ile kurulan yeni hükümet 25 Mart 1924 tarihinde 432 sayılı kanunun 1. maddesi ile daha önce kurulan iktisat vekaletini kaldırılarak tarımla ilgili hizmetleri yürütmek üzere Ziraat Vekaleti ve Ticaret Vekaletleri kurulmuştur. 16 Ocak 1928’de 1200 sayılı kanun ile Ziraat Vekaleti tekrar kaldırılmış ve bağlı bulunan Ziraat, Orman, Baytar Umum Müdürlükleri ile İktisat Vekaletine tekrar bağlanmıştır. 29 Aralık 1931 yılında yürürlüğe giren 1910 sayılı kanun ile Ziraat Vekaleti tekrar kurulmuştur. Beş yıl değişiklik yapılmaksızın çalışan vekaletin 4 Haziran 1937 tarih ve 3203 sayılı kanunla görev, yetki ve taşra teşkilat yapısı ayrıntıları ile belirlenmiştir (Zincirci, 1994).
3.3.1. Cumhuriyet Dönemi Merkez Teşkilatında Organizasyon Çalışmaları
Haziran 1937 tarihli 3203 sayılı kanun ile Ziraat Vekaleti teşkilatı yeniden organize olarak 3 genel müdürlüğe ayrılmıştır. Bunlar (Zincirci, 1994);
3.3.1.1. Ziraat İşleri Umum (Genel) Müdürlüğü
3203 sayılı kanunun 6. maddesine göre görevleri;
1. Ülke tarım politika sını yürütmek
2. Zirai üretimi ekonomi k durumlara göre düzenlemek ve iyileştirmek
3. Üretimin iyileşmesini etkileyecek ıslah, deneme, üretme ve temizleme müesseseleri kurmak
4. Zirai ürünlere zarar veren her türlü hastalık, zararlı ve doğal afetlerle savaşmak
5. Bir bölgeden diğer bir bölgeye geçebilecek ve y ab ancı ülkelerden gelebilecek hastalık ve zararlılara karşı korunma önlemleri almak
6. Dış ülkelerden getirilecek her çeşit üretim araçlarının ithalini ve ülkeden çıkarılacak olanların da ihracını denetlemek, sınırlamak ve yasaklamak
7. Zirai sulama işletmesini yapmak ve ziraate ait küçük sulama ve kurutma tesisleri meydana getirmek
8. Zirai ürünlerin ülke için işlenip kıymetlendirilmesine çalışmak ve bunun için gerekli tesisleri kurmak ve kurdurmak
9. Zirai üretimi canlandıracak ve çoğaltacak teşkilat meydana getirmek ve önlemler almak
10. Köy ekonomi sinin düzeltilmesine uğraşmak
11. Zirai öğrenimi teşkilatlandırmak
12. Tarım alet ve makinalarını yaymak
13. Ziraat oda ve kurumlarını canlandırmak ve denetlemek
14. Özel kanunlarla yapılması, kendisine verilen işleri yapmak ve ziraat konularıyla ilgili her türlü hizmetleri görmek
3.3.2. Günümüzde Tarım ve Köyişleri Bakanlığına Bağlı ve İlgili Hizmet Birimleri ve Tarihçesi
Bu başlık altında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na bağlı ve ilgili birimler kronolojik sıraya göre verilmiştir.
3.3.2.1. Atatürk Orman Çiftliği
Kurtuluş savaşı sonrası gelişmenin sağlanması için birçok alana yönelik girişimler için çalışmalar başlatılmıştır. Ekonomi nin temelinin tarım olduğu görüşü ile Atatürk tarımda kalkınmaya öncelikle önem vermiştir. Köylüye sistemli ve programlı üretimi benimsetmek, modern tarım tekniklerinin uygulanmasında önderlik için teşvik edici çalışmaların başlatılması ve de tarıma elverişsiz, bozkır olan Baş kent Ankara’nın doğa güzelliğine kavuşturulması amacıyla 1925 yılında Ankara civarında modern bir çiftlik kurulması kararına varılmıştır. Uzmanların, deneyimli tarımcıların ve danışmanların uzun araştırmaları sonucunda amaca uygun arazi bulunamamıştır. İleriki yıllarda Atatürk tarafından başlangıçta 20.000 dekar olan ve daha sonra çevre deki birçok bataklık ve çorak arazilerde alınarak modern bir çiftlik oluşturulmaya başlanmıştır. Çalışmalar sonucunda fikir aşamasındaki amaçlara ulaşılmış ve Gazi Orman Çiftliği faaliyete geçmiştir.
Çiftlik ve ait mülkler 1937 yılında hazineye bağışlanmıştır. Atatürk tarafından hazineye bağışlanan çiftliklerin kuruluşuna uygun yönetilmesi ve örnek işletme olarak sürekliliğinin sağlanması için tarımsal bir devlet teşekkülünün kurulması gerekmiştir. Bu amaçla, 13.01.1938 tarihli 3308 sayılı kanunla “Devlet Ziraat İşletmeleri” kurulmuştur. Kanun gereği Orman çiftliği de işletmeye devr edilmiştir. İşletme 28.02.1950 tarihinde kapatılmış ve yerine 01.03.1950 tarihinde Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
Çiftliği daha dinamik yapıya kavuşturmak ve kuruluş amaçlarına uygun çok yönlü bir kimliğe sahip kılmak ve bağımsız ekonomi k sorumluluğunu kazanması için TBMM’ne sunulan yasa tasarısı k ab ul edilmiş ve 01.04.1950 tarih ve 5659 sayılı kanun ile çiftliğin adı “Atatürk Orman çiftliği” olarak değiştirilmiştir. Tüzel kişiliğe haiz bir birim olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlanmıştır.
