Kalıtım

MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi

Canlı varlıklardaki özelliklerin kuşaktan kuşağa geçmesi, soyaçekim. Canlı türlerinde görülen özelliklerin kuşaktan kuşağa nasıl geçtiği uzun zaman bilim adamlarını uğraştırdı. Darwin, Spencer, Buffon gibi bilginler bu alanda kuramlar ortaya atarken, Mendel ve Naudin gibi bilginler de deneylerle kalıtımın yasalarını buldular. 20. yüzyılda bilim ve teknikteki ilerlemeler, kalıtımsal özelliklerin kromozomlar ve kromozomlara bağlı genler tarafından taşındığını gösterdi. Kalıtım, vücut yapısını, organlarının yerini ve işleyişini bir bütün olarak gerçekleştiren "genel kalıtım" ile soy ve bireye özgü karakterlerin aktarılmasını gerçekleştiren "özel kalıtım" olarak iki bölümde incelenir. Kalıtım özelliklerini taşıyan genler içindeki DNA ve RNA'nın yapısı, özelliklerin cinsini belirler. Kalıtım yoluyla çeşitli aksaklıklar ve hastalıklar da geçer. Kalıtımın başat kalıtım (tam ya da eksik başatlık), çekinik kalıtım, cinsiyet kromozomuna bağlı kalıtım, çok alelik, polimeri, gizli genler gibi çeşitli şekilleri vardır.

Mendel ve İlk Genetik Deneyi

Avusturyalı botanikçi ve papaz Gregor Mendel, günümüzün popüler bilimi olan genetik biliminin, babası olarak kabul edilir. 1856 yılından itibaren çeşitli bezelye (Pisum sativum) varyetelerine ait tohumları toplamaya ve onları manastır bahçesinde yetiştirerek aralarındaki farkları incelemeye başlamıştır. 10 yıllık çalışmasının önemli bulgularını Versuche Über Pflanzenhybriden (Bitki melezleri ile çalışmalar) adlı ünlü inceleme yazısıyla yayımlamıştır.
O tarihlerde DNA, kromozom, mayoz bölünme gibi kavramlar henüz gün ışığına çıkmadığı halde Mendel’in sadece Fenotipik (gözlenebilen) karakter ayrılıklarına göre değerlendirmeleri, son derece doğru biçimdedir.
Çalışmaları ve keşifleri yaşadığı dönem içinde hiçbir ilgi uyandırmamış ve kimse önemini fark etmemiştir. Ölümünden onaltı yıl sonra Hollanda’da Hugo De Vries, Almanya’da Correns ve Avusturya’da E. Von Tschermak adlı üç biyolog, çeşitli bitki türlerinde, birbirlerinden habersiz yaptıkları araştırmalarda, Mendel yasalarının geçerliliğini gösterdiler. Mendel yasaları adı altında tüm sonuçları toparladılar.
Mendel’in, çaprazlama deneyleri için özellikle bezelye bitkisini tercih etmesinin, nedenleri vardı. Tozlaşmanın kontrollü bir şekilde gerçekleştirilmesi ve de kendi kendine tozlaşmanın engellenebilmesi, basit yöntemler uygulanarak sağlanabiliyordu. Kalıtımın, biraz karmaşık ilkelerini çözebilmek için fenotipik karakterleri zengin olan bitkiler seçilir. Özellikle bezelye bitkisinin 7 farklı fenotipik karakteri olması çalışmalara kolaylık getirmiştir. Tohumun biçimi (düzgün-buruşuk), tohumun rengi (sarı-yeşil), meyve kabuğu biçimi (şişkin-dar), meyve kabuğu rengi (sarı-yeşil), gövde boyu (uzun-kısa) gibi özellikler fenotipik karakterlere örnek gösterilebilir.
Çaprazlama; genetikte, hayvanlarda çiftleştirme, bitkilerde tozlaştırma şeklinde organizmalar arasında yapılan kontrollü döllenme çalışmalarıdır. Asırlar boyunca, kalıtımın, çocuklarda, anne ve babanın karakterlerinin bir karışımı olarak ortaya çıktığına inanılmış, Mendel bu fikri reddederek kendi adıyla belirlenen yasaları belirlemişti. Mendel bir karaktere ait fenotiplerden birinin diğerinden daha baskın olduğunu, çeşitli varyetedeki bezelye tohumları arasında, karşılıklı çaprazlamalar yaparak göstermiştir. Sarı ve yeşil bezelye bitkilerini dişi ve erkek olarak ayrı ayrı kullandı. Çaprazlama sonucundaki ilk dölün (F1 dölü) ana ve babadan sadece birine benzediği görüldü. Bu keşif karakterlerin karışım esasına göre dağılım görüşünü yıkmıştır.