Gümüşhacıköy - Amasya MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
Amasya iline bağlı ilçe ve bu ilçenin merkezi olan kasaba. Adını, yakınındaki gümüş madeninden alır. İlçede Osmanlılardan kalma tarihî yapılar vardır. Ekonomik etkinlikleri arasında şekerpancarı, tütün üretimi ve meyvecilik sayılabilir. Yüzölçümü 819 km2, ilçe nüfusu 31.239, merkez nüfusu 14.138 (1997).
Tarihi
Ingiliz arkeolog William M. Ramse, incelemeleri sonucu 1888 yılında yayınladığı “Anadolu’nun Tarihi,Coğrafyası” isimli kitabında etonia isimli bir şehirden bahseder. Bu şehir M.S. 140 yıllarında bugünkü ilçemiz Gümüşhacıköy üzerinde kurulmuş ve Dogu Roma İmparatorluğu’ nun en gözde şehirlerinden birisidir. O kadar ki ; Ankara’ dan doğuya giden Roma üzerindeki Eukhaita (Çorum), Karissa (Alaca) ve Amesia (Amasya) şehirlerini birbirine bağlayan bir merkezdir.
15. yüzyil Anadolu’sunda Amasya ve civarında çesitli derebeylikler vardı. Gümüshaciköy’de o zamanlar Vezirköprü ve Merzifon arasında da hüküm süren ve simdiki tavşan dağlarının yukarı kesimlerinde yasayan Mirdat Oglu Celalettin beyin hüküm sürdügü anlatılır. Zaten Tavsan Dağları da adını büyük bir olasılıkla bu beyden almıştır.
1876 ‘li yıllarda Gümüshaciköy’de etraflı bir güzelleştirme ve geliştirme faaliyeti baslatılmıştır. Bunun sonucunda Cumara, Artıkabat, Saray, Hacıyahya, Adatepe, Beylikçayırı, Ermeni Kilise ve Çay mahalleleri olmak üzere sekiz mahalleden oluşan ilçemiz; Gümüş’ten kaymakamlığın taşınmasıyla gerçek kimliğine bürünmüstür.
Balkan savaşları ve I. Dünya savaşı sonrasında Gümüshaciköy nüfusu oldukça azalmıstır. Savaşlarda binlerle ifade edilebilecek oranlarda kayıplar veren ilçemiz halkını; geriye kalan gaziler ve bir kısım savaşta yara almamış kisiler olusturuyordu. Anadolu’ nun serv anlaşmasından sonra yabancı ülkelerce işgal edilmesinde Ingilizlerin Merzifon ‘a kadar ilerledikleri bilinmektedir. Bu duruma rağmen Ingilizlerin Gümüşhaciköy’e kadar gelmeleri ve Hükümet konagına bayraklarını çekmeye ugraşmaları geriye kalan kadin ve çocuklarla, sakat gazilerimiz tarafindan bertaraf edilmistir. Taşlar ve sopalar onlara silah olarak yetmistir. Bagımsızlık atesi o zamanlarda Gümüshaciköy ‘e sömürgeci devletlerin bayraklarını asmalarına ve hakimiyetlerine imkan vermemistir
Abdi-zade Hüseyin Hüsamettin Efendi Amasya Tarihi isimli eserinde ilçemizin kuruluşunu şöyle anlatmaktadır. Hacı Köyü kasabası müslümanların burayı fethettikleri zamanlarda Gimri türklerinden bir kısmının oturduğu yer olması münasebetiyle “Gemari” diye adlandırmış tır 300 yıldan fazla bir zaman bu isimle anılmakta iken Gimri aşiretinden çıkan Sadrettin Artuk ed-türmani el-kaymari 780 (1378) tarihine kadar burayı mamur bir durumda bulundurmuş ve burada cami ve mektep gibi ilim müesseseleri yaptırmış olmasından”Artıkabat” diye isimlendirmiştir. Bunun neticesi olarak, gemari adı bir mahalleye isim olarak kalmış sonralarıda bu kelime “cemare”şekline dönüşmüştür demektir. Günümüzde ise cemare ismi cumara olarak bir mahalle Artıkabat ise yine başka bir mahallenin ismi olarak anılmaktadır.İmiller köyü yedi pelitler mevkinde bulunan iskit kumandanına ait mezar kalıntıları ve niyaz baba çevresinde bulunan buluntulardan da anlaşılacağı üzere, iskit türkleri diyer adıyla alan türkleri ilçemize Anadolunun fethinden önce gelmiştir.Bu mezar buluntuları ile iskit Türklerinin Anadoluya Malazgirt savaşından önce geldiği yerli ve yabancı tarihçiler tarafından kabul edilmiştir. Ayrıca bu mezarların bulunduğu bölgenin kuzey ve güney istikametlerindeki köylerimizin güneyindekinin adı alan kuzeyindekinin ise kuzalan isimli olmaları Alan türklerinin ismine izafeten bu adları aldıkları kanaatindeyiz. Xv. Yüzyıl Türkiyesinde Amasya ve civarında çeşitli isimlerle dere beyler yaşardı. Akdağ yöresinde Mübarezettin sevindik bey, Ladik civarında İhdiyarettin sevinç bey, Vezirköprü, Gümüşhacıköy arasında bulunan ve taşan dağları denilen (şimdiki Tavşan dağları) yerdede Mirdat oğlu Celalettin Taşan Bey derebeylik edeyordu. Kuvvet ve kudretle, diğer beylerden fazla idi. Taşan bey şimdiki Tavşan dağının yüksek yaylalarında oturduğu için bu dağlara adını vermiştir. Kardeşi idris Bey Vezirköprü kazasının batı tarafına zeytin ve göl bucaklarına esen beyde somak va alaki bucaklarına derebeylik yaparlardı. Gümüşhacıköy kazasında Amasya’nın şöhretli kişilerinden Gümüşlü Zade Abdullah Çelebinin kardeşi Burhanettin Ahmet bey derebeylik yapardı. Gümüş’te bir mahalleyede adının veren meşhur Armağan bey bunun adına kazayı idare ederdi Gümüş kasabasıda bu yıllarda Gümüş pazarı diye anılırdı. Buranın kadısı Mevlana Nizamettin Abdulmelik oğlu Ömer El-nihcivan Bey idi yine aynı kitabında Hüseyin hüsamettin efendi, Osmanlı döneminde Gümüşhacıköy’ü ve bu ismi alışını şöyle anlatmaktadır. Hacı Mehmet Çelebinin oğlu 1491 tarihinden itibaren Gümüş madeni nazırı olarak uzun bir müddet burada oturmuş ve buranın gelişmesini sağlamış burada vefat ettiğinden dolayıda Hacı nazır köyü denmiştir. Daha önceki ismi olan Artukabat adı da bu tarihten itibaren bir mahallenin adı olarak kalmıştır. Hacı nazır köyü lafzı halk arasında.
GÜMÜŞHACIKÖY’DE EVLENME:
Düğünler: Evlenecek çağa gelmiş erkek çocuğu için düşünülen kızın evine, oğlan evinin yakınlarından iki-üç kişi birleşerek kız bakmaya giderler. Kız, gelen misafire çay veya kahve ikram ederek görücüye çıkmış olur. Gelen görücüler kızı beğenirse daha sonra rahatsız etmek için de müsaade isterler ve kız oğlana , oğlan kıza bir fırsatı bulup gösterilir. İkiside biribirini beğenirse büyükler toplanarak kız evine haber salar ve dünürlüğe giderler. “Allah’ın emri, Peygamber’in kavliyle” kız istenir. Kız evinde izzet-ikram fazla olur ve gelen dünürlere yemek ikram edilirse, kız tarafınca verimkar gözle bakılır. Bu isteme iki-üç kez kız tarafının naz ve edasının bitmesine kadar sürer ve söz kesimi için gün istenir.
Şerbet: Söz kesiminde kıza söz yüzüğü getirilerek, o gece kız ve oğlan tarafından yakınları çağrılır ve şerbet içilir. Şerbet içilmesi her şeyin tatlılıkla gitmesi içindir. Düğünde takılacak olan takılar, eşyalar, kız tarafından yazılarak erkek tarafına verilir. Fazlalık varsa orada anlaşma sağlanır.
Eksik Görme ve Gelin Hamamı: Daha sonra düğün günü kararlaştırılır. Eksikler için hep beraber çarşıya çıkılarak takılar, eşyalar alınır. Kız tarafının yakınlarına da eksikler alınırken hediyelik gömlek, elbiselik, çorap vs. Alınır. İlimiz çevresinde üç gün-üç gece düğün olur. Davul zurna tutularak oğlan evinin kapısına bayrak asılır. Düğün evi olduğu belli olur. Gelen misafirlere yemek verilir ağırlanır. İkinci gün gelin hamamı yapılır. Kızın arkadaşları ve yiğitbaşısı (kızın herşeyiyle düğün boyunca ilgilenir) sarılan dolmalar, börekler alınarak hamama gidilir. Oğlan tarafından da birkaç kişi gelir. Hamamda def çalarak bazı oyunlar oynanır. Aynısı erkeğin arkadaşları tarafından da güvey için yapılır. Güveyin boynuna ipek peştimal atılarak, tutulan çalgıcılara oynayarak hamama gidilir. Damat traşı yapılır.
Kına Gecesi: Gelin hamamının ardından, kına gecesi için akşama hazırlık yapılır. Oğlan tarafından erkekler toplanır. Kız tarafına yengeler diye hitap ettiğimiz, oğlan tarafından bekar kızlar ve başında iki veya üç tane büyük kadın bulunan kafile gelir. Çeşitli oyunlar oynanır, her iki tarafta da eğlenilir. Yatsı namazından sonra oğlan tarafındaki erkekler kına almaya kız tarafına gelirler. Oğlanın da, kızın yiğit başısı gibi (sağdıç deriz) bir arkadaşı onun herşeyiyle ilgilenir. Kız tarafına gelin kınasına gelen erkekler, kızın arkadaşlarıyla pazarlık yaparak büyük bir tepsiyi kızları razı edip, parasını verip ve oynayarak geri oğlan evine gelir, damada arkadaşları, kıza da arkadaşları ilahi söyleyerek gelini ortaya getirir, ilahilerle ağlantıncaya kadar uğraşırlar. Eline ve ayağına kına yakar, avucunun içine para koyarlar (bu para gelin tarafından saklanır, elinin bereketli olması içindir.) Takıları takılır, gelenlerin eli öpülür. Gelen misafirlere leblebi, fındık, fıstık karışımı kuruyemiş dağıtılır. Bazı yerlerde bu karışımının içine bozuk para da katılır. Sabah erken kalkmak üzere geç vakit dağılırlar.
Gelin Alma: Sabah her iki tarafta erken kalkarak hazırlığını yapar, arabalar tutulur, süslenir, tanıdık ve akrabalar arabalara binerek kız tarafına hareket ederler. Yiğitbaşı ve birkaç arkadaşı gelini hazırlarlar. Eşyaları toplanır, arabanın birine taşınır. Gelin almak için gelen oğlan tarafına önce evin kapısı kilitlenir ve yiğitbaşı bahşiş almayınca açmaz, kızın arkadaşlarından biri de gelinin çeyiz sandığında oturur, bahşişini almayınca kalkmaz. Kapıdan çıkmadan kızın oğlan kardeşi varsa o, yoksa en yakın akrabası kardeş kuşağını (kırmızı kuşak) Besmele ile üç kez bağlar, açar ve üçüncü de gelinin belinin beline bağlar, ablasının valizini alarak oğlan tarafına teslim eder (adına kardeş yolu deriz) bahşişini alır. Gelin babası, annesi ve kardeşleriyle, yakınlarıyla helallaşır. Oğlan tarafından gelen yengeler gelini teslim alırlar. Kız tarafından alınan küçük yastık yengelerden birine satılır. Dualar okunarak, gelin arabaya bindirilir. Oğlan evine gelen gelini kapıda kayınvalide ve kaynata karşılar. Gelinin bindiği arabanın kapısı kilitlenerek kapı açılmıyor bahşişi alınır. İsterse gelinde arabadan inmez ve kaynanadan bahşiş ister. Dua okunduktan sonra gelinin eline ekmek verilerek yedirilir. Kapının arkasına çivi çıkartılır. Yumurta pişirilerek yedirilir. Yumurta yedirmekle hemen çocuklarının olması anlatılır. Gelinin başına para ve leblebi dökülür, önünde çömlek kırılır.
Çeyiz Asma: Gelinin odası hazırlanıp duvarlara ve tavana ip asılarak gelinin çeyizinde ne var, ne yok hepsi güzel bir şekilde duvarlara asılarak çeyiz bakmaya gelenlere gösterilir. Bir hafta çeyiz bakma olur.
GÜMÜŞHACIKÖY’DE SÜNNET DÜĞÜNÜ:
Sünnet düğünleri genellikle Pazar günleri yapılır. Çocuk genellikle yalnız sünnet edilmez. Kardeşi yoksa yakınlarından bir çocuk bunların yanına fakir ve öksüz çocuklarda alınır. Sünnet olacak çocuklar hamama götürülüp, güzel elbiseler giydirilip gezdirilir. Gelen davetlilere yemekler ikram edilir. Yenilir, içilir, eğlenceler yapılır. Ayrıca mevlüt okutulur. Yemekler yenildikten sonra, çocuklar sünnet ettirilir. Davetliler getirdikleri hediyeleri sünnet olan çocuklara vererek dağıtırlar. Erkekler dağıldıktan sonra sünnet evini kadınlar doldurur ve eğlence yaparlar.
HIDIRELLEZ:
Rivayete göre Hızır aleyhisselam, İlyas aleyhisselam ve İskender-i Zülkarneyn birlikte Abı Hayat-ı (ölümsüzlük suyunu) aramaya çıkmışlar. Bir süre sonra karanlıklar ülkesine dalmışlar Hızır ve İlyas bu suyun kaynağını bulup içmişler, fakat İskender’e söylememişler.
Coğrafya
Gümüşhacıköy İlçesi Orta Karadeniz Bölgesinin iç kısmında 35-36 doğu meridyenleri ile 40-41 kuzey paralelleri arasında yer alır. Deniz seviyesinden 810 metre yükseklikte olup, yüzölçümü 716 km2 dir. Kuzeyinde Vezirköprü, Güneyinde Hamamözü, Doğusunda Merzifon ve Batısında Osmancık İlçesi vardır. Enlem ve boylam olarak koordinatlarımız: 40.87393 Kuzey, 35.21476 Doğu.
Harita siteleri:
Acme
Multimap
Google
Mapquest
Shaded Relief
1) Yüzey Şekilleri: İlçedeki dağlar genellikle orta yüksekliktedir. Kuzeyinde Canik Dağları’nın bir kolu olan Tavşan Dağları, batı ve güneybatısında İnegöl Dağları vardır. En yüksek tepe 1864 metre yüksekliğindeki İnegöl tepesidir.
İlçe merkezi Tavşan Dağları ile İnegöl Dağları arasında kalan geniş bir ovanın ortasında kurulmuştur. Gümüş kasabası ile Bacakoğlu köyü yakınlarından başlayan ova, doğuya doğru uzanarak Merzifon ile birleşir ve Gümüş ovası adını alır.
2) Akarsular: İnegöl Dağlarından doğan Gümüş suyu, çevresindeki küçük çaylarla birleşerek Yeşilırmak’ın bir kolu olan TERSAKAN ÇAYI’ nı oluşturur.
İnegöl Dağları’nın batı tarafından doğan bir çay Hamamözü istikametinde Akpınar Suyu adını alır. Tavşan Dağlarından doğan Karaköy çayı ile Pusacık çayları bu su ile birleşerek Hacıpınar çayını oluştururlar. Osmancık İlçesinden geçen bu çay Kızılırmak’ a ulaşır.
3) İklim ve Bitki Örtüsü: İlçede, geçiş bölgesi iklimi (mikro klima) egemendir. Genellikle ılıman olan iklim bazen Karadeniz, bazen de İç Anadolu’nun karasal iklimi niteliklerini gösterir.
Yazları sıcak ve kurak, kışları ilçe merkezinde ılıman ve yağışlı, yüksek kesimlerde soğuk ve yağışlı olarak geçer.
Bitki örtüsü genellikle kayın, meşe, karaağaç ve çeşitli çamların bulunduğu ormanlardan oluşur.
4) Gölet ve Barajlar: Gümüşhacıköy İlçesi içerisinde baraj bulunmamaktadır.
GÖLETİN ADI KAYNAK ALANI SULANAN ALAN
Gümüşhacıköy Sarayözü göleti 14.125.000 m3 37,000 da
İmirler Göleti 1.350.000 m3
Ayvalı Göleti 550,000 m3
Çitlibağlıca Göleti 3.250.000 m3 7,100 da
4 Gölette toplam 19.275.000 m3 44,100 da
