İngiltere
(İng.: England, Fr.: Angleterre), Avrupa'nın batısında devlet. İrlanda'nın bağımsız bir devlet olarak kurulması ve 1949'da Commonwealth üyeliğinden çekilmesinden sonra, Britanya Adaları üzerinde yer alan devletin resmî adı, Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı biçiminde değiştirilmiştir. Fakat Türkiye'de de olduğu gibi, İngiltere adı, çoğu kez Birleşik Krallık ya da Büyük Britanya Adaları'nın yerine kullanılır. Birleşik Krallık dört siyasal üniteden oluşur: İngiltere, İskoçya, Galler Ülkesi ve Kuzey İrlanda. Birleşik Krallık'ın toplam 244.000 km2'lik yüzölçümünün ve 1987'de 56.878.000'e kadar varan nüfusunun büyük bölümü İngiltere'ye aittir. Adanın güney ve orta kesimlerinde yer alan İngiltere, kuzeyde İskoçya, batıda Galler Ülkesi, İrlanda Denizi, doğu, kuzey ve güneyde de Manş Denizi ile sınırlanır. İngiltere'nin yüzölçümü yaklaşık 130.439 km2, nüfusu 59.000.000 (1997). Büyük Britanya Adası'nı, Fransa kıyılarından ayıran Dover ya da Calais Boğazı, ülkenin güneydoğu köşesindedir. Başkenti Londra, en kalabalık kentleri ise Manchester, Birmingham, Leeds, Liverpool ve Newcastle'dır. Dil İngilizce, halkın %90 kadarının dini Protestandır. Yönetim bakımından bölgelere (counties) ayrılmıştır. Bu bölgeler ve merkezleri şunlardır: Bedfordshire (Bedford), Berkshire (Reading), Buckinghamshire (Aylesbury), Cambridgeshire (Cambridge), Cheshire (Chester), Cornouailles (Cornwall), Cumberland (Carlisle); Derbyshire (Derby), Devon (Exeter), Dorset (Dorchester), Durham (Durham), Ely (March), Essex (Chelsmford); Gloucestershire (Gloucester); Hampshire (Winchester), Herefordshire (Hereford); Hertfordshire (Hertford); Huntingdonshire (Huntingdon), Kent (Maidstone); Lancashire (Preston); Leicestershire (Leicester), Lincolnshire (Boston); Middlesex (Brentford), Norfolk (Norwich), Northamptonshire (Northampton), Northumberland (Newcastle-opon-Tyne), Nottinghamshire (Nottingham), Oxfordshire (Oxford), Rutland (Oakham); Shropshire (Sherewsbury); Somerset (Taunton); Staffordshire (Stafford), Saffolk (İpswick), Sussex (Lewes), Warvickshire (Warwick), Westmorland (Applemy); Wiltshire (Salisbury), Worcestershire (Worcester), Yorkshire (Beverly), Yer şekilleri sadedir ve başlıca iki grupta toplanabilir.
Ortada alçak, üstleri kubbeleşmiş ya da artık bir plato yüzü görünümü almış eski dağlar (Kaledonya Kitlesi) yayılır. Cheviot ve Pennine (en yüksek yeri Cross Fell, 893 m.) dağları, dördüncü zaman buzullarının etkisiyle üzeri birçok göl çanaklarıyla parçalanmış Cumberland (en yüksek yeri Scafell Pike, 989 m.), eski dağlardır. Batıda özellikle güneyde birbirinden az yüksek tepeler, kireçtaşlarından oluşan sırtlarla (Kuesta) ayrılan, tabanları alüvyonla örtülü ovalar ve havzalar yayılır. Bunların en genişi Londra Havzası'dır. Kıyılar genellikle yüksek, çok yerinde yalıyarlıdır ve akarsuların denize ulaştığı yerlerde derin körfez, koy ve haliçlerle parçalanmıştır (Severn, Mersey, Tamise, Humber vb.). Akarsular kısa boylu ve beslenme havzaları dardır. Çünkü Büyük Britanya'da hiçbir yer, deniz kıyısından 125 km den daha uzak değildir. Böyle olmakla birlikte, serin, yağışlı ve çok nemli bir iklimin etkisiyle bütün bu akarsular bol su taşırlar. Çok güçlü olan gelgitin de yardımıyla ağızlarındaki haliçler derindir ve deniz ulaşımına son derece elverişlidirler. Bu ırmakların başlıcaları Thames, Trent, Mersey, Severn ve Avon'dur. İskoçya (Scotland), Kuzey İngiltere'den Cheviot Dağları ve Liddei Vadisi ile ayrılır. Büyük Britanya'nın kuzeyini kaplar ve kuzeydoğuda Atlas Okyanusu, kuzeybatıda Kuzey Kanalı ve doğuda da Kuzey Denizi arasında kalır. Shetland, Orkney ve Hebrides takımadaları da dahil, yüzölçümü yaklaşık 78.772 km2, nüfusu 5.140.405 (1983), merkezi Edinbourg, başlıca kentleri Glasgow, Dundee ve Aberdeen'dir. Yerşekilleri, güneyden kuzeye birbiri ardına sıralanan yükseklikler ve alçak düzlükler biçimindedir. Cheviot Dağları; Southern Uplands (en yüksek noktası Merrick, 843 m.); Clyde ve Porth haliçleri arasında Lowlands çöküntü alanı; Highlands ve bunun güney uzantısı olan Grampiam Dağları (Britanya Adaları'nın en yüksek doruğu olan Ben Nevis [1.343 m.] buradadır.); Glen More çukurluğu ve 1.182 metreye ulaşan North West Highlands olmak üzere beş yöreye ayrılır. İskoçya yakınlarında yer alan ve yukarıda adları geçen takımadalar da dağlıktır. İskoçya'daki bütün bu dağlık alanlar dördüncü zaman buzullarının izlerini taşırlar. Bu nedenle birçok küçük göller ve kıyılarda derin fiyortlarla parçalanmıştır. Burada da akarsular kısa, fakat derin ve su bakımından zengindir. Başlıcaları Clyde, Dee, Forth, Liddel ve Tay'dir. Galler Ülkesi (Wales); Büyük Britanya Adası'nın batısında, İrlanda Denizi, Saint George ve Bristol kanalları kıyısında yer alır.
Yüzölçümü 20.768 km2 kadar, nüfusu 2.910.000 (1996), önemli kentleri Cardiff, Suransea ve Newport'tur. Yönetim bakımından 13 bölgeye ayrılır. Galler, yeryüzü şekilleri bakımından adanın en dağlık kesimidir. Yaşlı olan bu dağlar da az yüksek ve üzerleri dördüncü zaman buzullarıyla törpülenmiş ve plato durumuna gelmişlerdir. En yüksek noktası, kuzeyde Snowdon'dır (1.085 m.). Burada da kıyılar çok parçalanmış, akarsuların ağızlarında Dee ve Wye gibi derin koy ve haliçler oluşmuştur. Kuzey İrlanda (Northern İreland) İrlanda'nın kuzeydoğusunda yer alır. Atlas Okyanusu, Kuzey Kanalı ve karadan da İrlanda Cumhuriyeti ile sınırlanan Kuzey İrlanda'nın (eski adı Ulster) yüzölçümü 14.000 km2 kadar, nüfusu 3.620.000 (1996), merkezi Belfast, başlıca kenti Londonderry'dir. Resmî dili İngilizce, halkı, küçük bir Katolik azınlık dışında Protestan'dır. Yerşekilleriyle İskoçya'ya benzer. Ekonomi: Birleşik Krallık, ABD, Rusya, Japonya, Almanya gibi gelişmiş endüstri ülkelerine göre, I. Dünya Savaşı'ndan beri önemini yitirmiş olmasına karşın, ekonomisiyle yine de dünyanın en başta gelen devletlerinden biridir. Çalışan nüfusun ancak %3 kadarı tarım, hayvancılık ve balıkçılık sektöründe toplanmış olduğu hâlde, İngiltere tarımda çok ilerlemiş bir ülkedir. Bu ilerleme, uygulanan çok gelişmiş teknolojiler sayesindedir. Verim yüksektir, üretim miktarları, çalışılan arazinin genişliğine ve insan sayısına oranla küçümsenmeyecek düzeydedir. Bu bakımdan bir fikir vermek üzere, FAO'nun son yıllara ait kimi istatistik verilerine bakılacak olursa, kullanılan traktör sayısının 500.000, biçerdöver sayısının ise 57.800 olduğu görülür Peynir üretimi 235.000, tereyağı 140.000, şeker 1.200.000, süt 16.000.000, balık 1.200.000 ton (1.700 kadar balıkçı gemisine sahiptir), sığır sayısı ise 13.600.000 baştır. Bununla birlikte, İngiltere'nin başta besin maddeleri olmak üzere tarımsal ve hayvansal üretimlerinin ancak pek azı ulusal ihtiyacı karşılayabilir. Birçoğunun büyük bölümünü dışarıdan satın almak zorundadır (yün, pamuk, et, meyveler vb.), 19. yüzyılda gerçekleştirilen endüstri devriminin vatanı olan İngiltere'de bugün de asıl önemli ekonomi kolu endüstridir ve çalışan nüfusun %40'ını barındırır. Taşkömürü üretimi 123.000.000, demir üretimi 13.000.000, çelik 21.500.000 tondur. Elektrik enerjisi üretimi 280.491.000.000 kws'dir (1984). Bu enerjinin büyük bölümü kömüre dayalı termik, bir bölümü ise 15 kadar nükleer santraldan elde edilir. Kuzey Denizi kıta sahanlığından elde edilen petrol üretimi 77.000.000 tonu geçmişse de, bu miktar ülke ihtiyacının ancak &.1'ini karşılar. Petrol tanker filosu 26 milyon detveyt tondur. Belirli endüstri kolları, belirli yörelerde toplanmış ve bu yöreler belli endüstrilerde uzmanlaşmıştır: Çeşitli lüks eşyalar (Londra), ağır endüstriler, seramik (Midlands), yünlü dokumacılık (Yorkshire), pamuklu (en önemli merkez Lancashire), keten (Belfast), süt mamulleri (Dundee), kimya (en önemli merkez Swansea), gemi yapımı (Glasgow çevresi, Teeside, Tynedise, Merse, Wear), demiryolu araçları (Darlington, Derby), otomobil (Birmingham, Coventry, Dagenham), uçak ve araçları (Bristol, Belfast, Chepter), her çeşit makineler ve dokumacılık (Lancashire, Chashire), sentetik kauçuk (Manchester, Midlands), kâğıt (Lancashire,Cumberland).
En eski sakinleri Keltler olan İngiltere, İ.Ö. 1. yüzyılda kısa bir zaman için Sezar'ın istilâsına uğradı ve sonra Roma imparatorları Claudius, Neron ve Vespasianus tarafından İ.S. 1. yüzyılda zaptedilerek Roma İmparatorluğu'na katıldı. Cermenlerin istilâsına uğrayan Roma, 408'de askerlerini İngiltere'den çekti. İ.S. 5. yüzyılda Angl ve Sakson adını taşıyan Cermen kabileleri adaya akınlar yaptı ve Heptarchia (yedi devlet) adı ile anılan kent, Sussex, Wessex, Eastanglia, Northumberland ve Mercia devletlerini kurdular. O tarihlerde ülkenin bütününe England (Ang'lar ülkesi) adı verilmeye başlandı. 795'te başlayan Danimarka saldırıları 11. yüzyılın başına kadar sürdü. Sonunda Danimarkalı Büyük Knut (Kanut) adayı bütünüyle fethetti ve Danimarka ile İngiltere'yi birleştirdi. Anglosakson Hanedanı, Edward the Confessor tarafından yeniden kuruldu. Daha sonra, kurduğu orduyla Pevense'ye çıkarma yapan (1466) Normandiya Dükü William, İngiltere kralı oldu. Norman istilâsı İngiltere tarihi açısından gerçekten bir dönüm noktasıydı; Anglosakson gelenekleri Normanların getirdiği derebeylik düzeninin kalıbını aldı ve ada Fransız etkilerine açıldı. Bu etkilerin birleşmesiyle Anglosaksonların Cermencesi ile Normanların Fransızcası'nın karışımından da, İngiliz dili doğmaya başladı. Temel kuruluşlar, Normandiya hanedanı (1066-1154) ve daha sonraki Plantagenet hanedanı (1154-1399) devrinde ortaya çıktı. Bu iki hanedandan gelen hükümdarlar Fransa'da geniş ve zengin topraklara sahip olduklarından, Fransa'daki Capet hanedanına bağlıydılar. Kıta ile bu ilişkiler, İngiltere Krallığı'nı, Fransa krallarıyla sonu gelmez Yüzyıl Savaşları'na (1337-1453) sürükledi. Bu dönemde II. Henry, 1170'te İzlanda'ya egemenliğini kabul ettirdi. I. Edward, 13. yüzyılda Galler Ülkesi'ni fethetti. İngiliz ekonomisi gelişmeye başladı. 15. yüzyıldan itibaren kumaş dokumacılığı başladı. Aynı yüzyılda İngiltere krallığı birtakım sosyal, dinî ve siyasî karışıklıklarla sarsıldı. Bu karışıklıklar, soylular sınıfının gücünü kırarak, parlamentonun siyasî rolünü artırdı. Tamamiyle İngilizlere özgü olan bu kuruluş, Tudor hanedanı (1485-1603) döneminde daha da geliştirildi. VII. Henry (1509-1541), millî düzen ve birliği sağlamlaştırdı. VIII. Henry'nin 1533'te Roma ile ilişkilerini kesmesi, krallık hizmetinde millî bir kilisenin kurulmasına yol açtı. Böylece İngiltere Protestan bir ülke oldu. Denizcilik gelişmeye başladı. 16. yüzyılda ilk sömürgeler kuruldu ve ilk büyük deniz zaferleri kazanıldı. I. Elizabeth'in uzun ve başarılı saltanatı (1558-1603) sırasında, komşu İskoçya krallığında İngiliz etkisi yayılmaya başladı. İngiltere Tudorlarıyla İskoçya Stuartları barıştılar. Elizabeth 1603'te ölünce yeğeni İskoçya Kralı VI. James, I. James adıyla İngiltere tahtına çıktı. Stuartların tahta çıkmaları, iki krallığı gitgide kaynaştırarak, 1707 kanunu ile Kraliçe Anne Stuart döneminde kesin şekilde birleşti. Kraliçe Anne Stuart'ın ölümünden sonra, tahta Alman asıllı Hanover hanedanı geçti. 1 Ocak 1801 tarihinde yürürlüğe giren "Union Act" adlı yasayla İngiltere, Gal eyaleti ve İskoçya'dan oluşan Büyük Britanya ile İrlanda "United Kingdom of Great Britain and İreland" (Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı) adı altında birleştiler. 1901'de taht, evlenme yoluyla, Saxe-Coburg-Gotha hanedanına geçti. Aynı sülaleden V. George, 1917'de, İngiltere ile Almanya savaş hâlindeyken, Alman asıllı bu adı bıraktı ve hanedan adı olarak şatolarından birinin adı olan Windsor'u kabul etti. Birleşik Krallık, hemen hiçbir ciddî sarsıntı geçirmeden 1921 yılına kadar sürdü. Ancak İrlanda'da güçlenen özerklik yanlısı akımla (Home Rule) ihtilâlci Sinn Fein partisinin çıkardığı olaylar ve özellikle 1916'daki isyan, nihayet 1922'de birleşmeyi bozdu. Bu yılda, Güney İrlanda'nın Katolik olan 26 kontluğu, bir Britanya dominyonu olmak üzere, "İrish Free State" (İrlanda Serbest Devleti) kurdular. Kuzeyde kalan 6 Protestan kontluk, "Northern İreland" (Kuzey İrlanda) adıyla birliğe bağlı kaldı. İrlanda Serbest Devleti, 1937'de anayasasını değiştirerek, bağımsız ve demokratik bir cumhuriyet olduğunu ilân etti. Böylece Birleşik Krallık, İngiltere-İskoçya birliğine dayanmak zorunda kaldı. Almanya'da iktidara geçen Hitler'in saldırgan tutumu karşısında, İngiltere uzun zaman yumuşak bir tavır aldı. Fakat Polonya'nın işgal edilmesi üzerine Almanya'ya savaş açtı (1939). İtalya'nın ve Japonya'nın da İngiltere'ye karşı savaşa girmesiyle oldukça zor günler geçiren İngiltere, sonunda savaşı zaferle bitirmeyi başardı. Savaş sonrasında tüm dünyada yaygınlaşan bağımsızlık hareketleri İngiltere'nin Hindistan'ı, Pakistan'ı, İrlanda'yı ve Afrika'daki birçok sömürgesini yitirmesine neden oldu. Böylece gücü azalan İngiltere, Batı dünyasının liderliğini ABD'ye kaptırdı. Savaşın hemen sonrasındaki seçimleri İşçi Partisi kazandı. 1951 seçimlerinde Muhafazakârlar yeniden iktidara geldiler. 1952'de II. Elizabeth tahta çıktı. Etkisini giderek artıran ekonomik bunalım bu yıllardan başlayarak işbaşına gelen hükümetler tarafından tam olarak giderilemedi. 1973'te Ortak Pazar'a girilmesi ve Kuzey Denizi'nde petrol bulunması ülke ekonomisini bir parça rahatlattı. 1979 yılında iktidara gelen Muhafazakâr Parti lideri Margaret Thatcher başkanlığındaki hükümet, enflasyonu yenmek için bazı önlemlere başvurdu. Uygulanan sıkı para politikası ve ücretlerin dondurulması gibi önlemlerle İngiltere'yi eski ekonomik gücüne kavuşturmak isteyen Thatcher, sendikaların muhalefeti, giderek artan işsizlik, Kuzey İrlanda'daki terör hareketleri ve ülke içinde yabancılara karşı başlayan düşmanlık gibi sorunlarla uğraşmak zorunda kaldı. Ayrıca İngiltere'ye bağlı Falkland Adaları'nın Arjantin tarafından işgali (1982) üzerine girişilen savaş ülke ekonomisine büyük bir yük bindirdi. Bununla birlikte Margaret Thatcher başkanlığındaki Muhafazakâr Parti son olarak 1987 Haziranı'nda yapılan seçimleri de kazanarak, İngiltere siyasal yaşamında üç kez art arda seçim kazanma başarısını elde etti. 4 Mayıs 1990'da yapılan yerel seçimlerde Muhafazakâr Parti'nin oyları % 31'e düştü. Yapılan kamuoyu yoklamalarında İngilizlerin % 64'ünün, Thatcher iktidarını artık desteklemediğini ortaya koydu. Muhafazakâr Parti liderliği için Kasım'da yapılan seçimlerde Başbakan Margaret Thatcher, alması gereken oyçokluğunu sağlayamadı. Thatcher 22 Kasım 1990'da başbakanlıktan ve parti başkanlığı görevinden istifa ettiğini açıkladı ve seçimi hükümetin Maliye Bakanı John Major kazandı. 1992'de yeniden seçilen Major, zor bir ekonomik durum ve Avrupa kurumlarının milliyetçilik üstü tavrına karşı güçlü bir muhalefetle başetmek zorunda kaldı. 1993'te Avrupa ile bütünleşme konusundaki şiddetli muhalefete rağmen Maastricht Antlaşması onaylandı. Kuzey İrlanda barış süreci başlamış oldu. 1977'de İşçi Partisi seçimi kazandı; liderleri Tony Blair başbakan oldu. İskoçya ve Galler Ülkesi daha büyük bir otonomi kazandı.
MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
