İspanya (İsp.: Espana, Fr.: Espagne, İng.: Spain)

Güneybatı Avrupa'da İber Yarımadası'nın en geniş bölümünü işgal eden devlet.

Kuzeyde Fransa, batıda Portekiz ile sınırlanır. Cebelitarık Boğazı ile Afrika'dan ayrılır. Doğusunda Akdeniz, batısında Atlas Okyanusu vardır. Yüzölçümü 504.782 km2, nüfusu 39.330.000 (1997'de, Balear ve Kanarya adaları dahil), başkenti ve en önemli kentleri Barcelona, Valencia, Palma de Mallorca'dır. İspanya, yer şekilleri ve morfolojik yapı bakımından, bütün iç kesimini yani büyük bölümünü kaplayan, ortalama 1.000-2.000 m. yükseklikte bir platodan meydana gelir. "Meseta" adı verilen bu platonun yüzeyi tekdüze görünüşte değildir. Çünkü hem kenarlarından (örneğin güneyde Sierra Morena, kuzeyde Kantabriya ve Pireneler), hem de iç kesimlerinde (örneğin Sierra Guadarrama ve Sierra de Gredos gibi) dağ sıralarıyla kesilir ve Ebro, Guadalquivir, Duero, Tajo, Guadiana, Mino gibi ırmaklar ve kollarıyla yarılmıştır. İklim bakımından üç ana bölge vardır:

1) Kuzeybatıda okyanus iklimi.
2) Güney ve doğu kıyılarda Akdeniz iklimi.
3) İç kısımlarda karasal iklim.

İspanya ekonomik gelişme derecesi ve halkının yaşama düzeyi bakımından Batı ve Orta Avrupa ülkelerine göre geri kalmıştır. Fakat son otuz yıldan beri hissedilir bir gelişme içindedir. İspanya bugün ekonomi bakımından oldukça gelişmiş bir ülkedir. Son derece çeşitli olan tarımsal üretimlerine karşın, ekonomide maden ve imalat endüstrileri ve turizm gelirleri ağır basar.

Tarımın başlıca özelliği (iç kesimler hariç) çeşitliliğidir. Başlıca ürünler, buğday, arpa, mısır, patetes, pirinç, portakal, pamuk, pancar, şekerkamışı, zeytinyağı, şarap, muz, hurma, incir, tütün ve çok çeşitli sebzelerdir. Balıkçılık da gelişmiştir. Endüstri özellikle iki bölgede toplanmıştır.

1) Kuzey ve kuzeybatıda madenkömürü, demir cevheri üretimi ve demir çelik endüstrileri vardır (başlıca merkezler Bilbao, la Felguera, Mieres, Gijon ve Avilés).
2) Kuzeydoğuda, Katalonya'da pamuklu, yünlü ve sentetik dokuma endüstrisi vardır (başlıca merkezler Barcelona, Miranda de Ebro, Torrelavega).

Bu iki bölge dışında endüstri kuruluşları dağınıktır (Zaragoza'da tarım ilâçları, ketenli dokuma; Pallodolid'de kimya endüstrisi, otomobil vb.). Son yıllarda ekonomi üzerinde büyük rol oynayan etkenlerden biri de turizmdir. İspanya'yı ziyaret eden turist sayısı son yıllarda otuz milyonu aşmıştır.

İspanya, 1986 yılında AET içinde tam üye statüsünü kazanmıştır. İber Yarımadası'nda ilk uygarlık izlerine İ.Ö. 3000 yılda rastlanır. İ.Ö. binyılda Fenikeliler, Kartacalılar ve Yunanlılar ticaret yapmak amacıyla yarımadaya gelerek koloniler kurdular. Yarımadanın iç kısımları da Galyalıların akınlarına uğradı. Gelenlerle yerli halkın karışması karmaşık bir uygarlık yarattı. İ.Ö. 3. yüzyıldan İ.S. 1. yüzyıla kadar yarımada yavaş yavaş Roma egemenliği altına girdi. Roma yönetimi döneminde, özellikle madenlerin işletilmesiyle İspanya çok zenginleşti.

Nüfusu 100.000'i aşan kentler vardı (Sevilla, Cordoba vb.). İ.S. 2. yüzyıldan başlayarak yarımadada Hristiyanlık yayıldı. İ.Ö. 4. yüzyılda köklü bir şekilde yerleşti. İ.S. 5. yüzyılın başlarında İspanya barbar kavimlerin istilâsına uğradı. Vizigotlar, Vandallar, Alanlar vb. kavimler İspanya'da 6. yüzyıla kadar büyük karışılık ve yıkımlara yol açtılar. Bunların bir kısmı zamanla yerli halkla karıştı, bir kısmı yarımada dışına sürüldü. 711'de Emevîler İspanya'ya çıktılar.

Bu tarihten, İspanya'dan ayrıldıkları 15. yüzyıl sonlarına kadar İspanya'da önce genişleyen, sonra da yavaş yavaş daralan topraklarda egemen oldular. 16. yüzyılın başlarında Aragon Kralı Carlos, Aragon ve Castilla'yı birleştirerek İspanya Krallığı'nı kurdu. Daha sonra topraklarını genişletti ve V. Karl adıyla imparator seçildi. 16. yüzyılın ilk yarısında başlayan Amerika'daki fetihler imparatorluğun zenginliğini çok artırdı.

Bu dönem, İspanya'nın en parlak devri oldu. Yüzyılın sonunda ise gerileme başladı. Orta ve Yeni çağlarda dünyanın en büyük denizci ve sömürgeci devletlerinden biri olan İspanya bu gücünü giderek yitirdi, özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında gerek ekonomi ve gerekse iç siyasetiyle güçlükler içinde çalkalanan bir ülke durumuna düştü. 20. yüzyılın ilk yarısında daha da artan bu huzursuzluklar 1936'da ülkeyi çok kanlı bir iç savaşa sürükledi. İki buçuk yıl süren iç savaş, Nisan 1939'da Cumhuriyetçilerin yenilgisiyle son buldu.

Bu tarihten, ölüm yılı olan 1975'e kadar İspanya'yı yönetmiş olan Franco, zaman zaman bazı değişiklikler yapmakla birlikte, kendine özgü yönleri olan otoriter bir rejim kurdu. Franco 1975'te ölünce, anayasanın öngördüğü üzere yeniden krallık yönetimine dönüldü ve Juan Carlos kral seçildi. 1977'de genel seçimler yapıldı. 1978'de yeni bir anayasa hazırlandı ve halkoyuna sunularak onaylandı. İşçi sendikalarına ve Komünist Partisi'ne örgütlenme hakkı verildi. Bask bölgesi, Katalonya vb. bölgeler, kısmi özerkliğe kavuştu.

Başlıca siyasî partiler arasında, ülkeyi Avrupa içi rekabete daha iyi hazırlamak için ekonominin bir "kalkınma hamlesi" içine girmesini amaçlayan bir görüş birliği oluşmaya başladı. 1982'de İspanyol Sosyalist İşçi Partisi (PSOE) seçimleri kazandı ve lideri Felipe Gonzalez başbakan oldu.İspanya'nın AET'ye girdiği yıl olan 1986 Aralık ayında yapılan meclis seçimlerinde PSOE Cortes'lerde yeniden çoğunluğu elde etti. 1993 erken seçimleri ise PSOE'nin mutlak çoğunluğu elde etmesine imkân vermedi. Bu anayasaya göre İspanya parlamenter sisteme dayalı meşruti bir monarşidir.