Sinir Sistemi
MsXLabs.Org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi
Canlının yaşadığı ortama kendini uydurmasını ve organlarını işbirliği hâlinde çalıştırarak vücudunun bütünlüğünü ve yaşamını sürdürmesini sağlayan sistem.
İlkel canlılarda sinir hücrelerinden, yüksek yapılı canlılarda sinirler ve sinir merkezlerinden oluşur. Gerçek doku ve organları bulunmayan en ilkel çokhücreliler olan süngerlerde sinir sistemi ya da hücreleri yoktur. Sinir hücreleri ilk kez hidralarda görülür. Bunlar, uyarıları her yöne nakleden iki ya da çok kutuplu hücrelerdir. İlk sinir sistemi ise mercanlarda görülür ve duygu sinir hücreleri, daha derinde yer alan gangliyon hücreleri ve sinir liflerinden meydana gelen bir ağ biçimindedir. Solucanlarda bir adım daha gelişir ve beyin gangliyonu ile sinir kordonlarını içerir. Eklembacaklılarda bir beyin ve bir de karın gangliyon zincirinden oluşur. Yengeçlerle örümceklerde karın zincirinin bütün gangliyonları bir araya toplanarak bir gangliyon kütlesi oluştururlar. Yumuşakçaların sinir sisteminde yalnızca gangliyonlar bulunur, beyin yoktur. Derisidikenlilerde sinir sistemi, sinir hücreleri ve liflerinden meydana gelmiş ağlardan oluşur. Kordalılarda sinir sistemi embriyonun gastrula evresinden hemen sonra ortaya çıkan dorsal (sırt) sinir borusunun gelişmesiyle oluşur. Gömleklilerde bu borunun ön ucu genişleyip basit bir kabarcık meydana getirir. Omurgalılarda ise kalınlaşıp farklılaşarak beyin biçimini alır. İnsanların sinir sistemi dört bölümden oluşur; merkez sinir sistemi, çevre sinir sistemi, hareket ve duyu sinirleri, özerk sinir sistemi. Sinir hücresi (nöron), büyüklüğü ve biçimi değişik bir hücredir. Genellikle yıldız ya da piramit biçiminde olur. Çekirdeği büyük, sitoplazması yoğundur. Sitoplazmanın içinde sinir telcikleri ve görevleri henüz tam olarak bilinmeyen sinir cisimcikleri bulunur. Sinir hücresinin bu gövde kısmından başka bir de kısa (dendrit) ve uzun (akson) uzantıları vardır. Dendritler hücre gövdesinin uç ya da kutuplarından çıkan çok kısa protoplazma uzantılarıdır. Aksonlar ise çok uzundur ve her hücreden bir tek akson çıkar. Sinir hücreleri sinir sisteminin temel ögeleridir. Bozmaddeden oluşmuşlardır. Aksonlar birleşerek sinirleri meydana getirirler. Akmaddeden yapılmış bir kılıfla (miyelin) sarılıdırlar. Özerk sinir sistemindeki sinirlerde ise miyelin yoktur. Nöronların birbirleriyle ya da duyu hücreleri ve kaslarla bağlantı kurduğu noktalara "sinaps" denir. Sinirler hareket ve duyu sinirleri olarak ayrılır. Merkezden gönderilmiş uyarıları ileten sinirlere hareket siniri, duyu hücresinin gönderdiği uyarıyı ileten sinirlere de duyu siniri denir. Uyarının iletilmesi kimyasal maddeler yoluyla olur (asetilkolin, adrenalin). Merkez sinir sisteminden çıkan sinirler ikiye ayrılır; kafa sinirleri, omurilik sinirleri. Kafa sinirleri 12 çifttir ve beyin tabanından çıkarlar. Bir bölümü hareket, bir bölümü duyu siniri, bir bölümü de karma sinirlerdir. İlk sekiz çifti başın çeşitli kısımlarına (göz, burun, ağız vb.) dağılır. Dokuzuncu çift boyun bölgesine gider. Onuncu çift akciğer-mide siniridir. Kafa sinirlerinin son iki çifti ise omurilik sinirleriyle birleşirler. Omurilik sinirleri 31 çifttir. 8 çifti boyun, 12 çifti göğüs, 5 çifti bel, 6 çifti kuyruksokumu omurlarından çıkar. Omuriliğin ön köklerinden hareket, arka köklerinden duyu sinirleri çıkar, bunlar daha sonra birleşerek vücuda dağılırlar. Özerk sinir sistemi iç organları, istemdışı düz kasları, kalp kasını, pankreas, tükürük bezleri, gözyaşı bezleri gibi bezleri çalıştırır. İki bölüme ayrılır; sempatik sinir sistemi, parasempatik sinir sistemi. Özerk sinir sistemi sinirleri omurilikten çıkarlar. İç organların çalıştırılması yanında refleksleri de yönetirler. Sinir sistemiyle ilgili çeşitli hastalıklar vardır. Bunlar sempatik ve parasempatik sinir sistemindeki dengesizliklerin yol açtığı sinir hastalıkları, sinir iltihapları ve sinir ağrılarıdır. Sempatik ve parasempatik sinir sistemlerindeki dengesizlikler, kişide kimi işlevsel bozukluklara yol açar. Sinir iltihapları duyu sinirlerinde görülürse duyumsuzluklara, hareket sinirlerinde görülürse felçlere neden olur. Sinir iltihapları nevrit adını alır. Bulaşıcı hastalıklar, zehirlenmeler (alkol, kurşun gibi), metabolizma bozuklukları vb. nedenlerle ortaya çıkarlar. Sinir ağrıları (nevralji) sinirler üzerindeki herhangi bir baskı nedeniyle meydana gelirler. Çeşitli sinir hastalıklarının tedavisinde cerrahî, ilâç ya da kaplıca tedavisi gibi çeşitli yöntemler kullanılır.
