TİMUR

(Keş, Semerkand yakınında, 1336 - Otrar, Sır Derya üzerinde, 1405)
Maveraünnehır emiri, Timurlular haneda nının kurucusu ve ilk hükümdarı

(1370 1405) Barlas uymağının Gürkan obası başbuğlarından Emir Taragay ile çağatay emirlerinden Cenkçi Noyan’ın kızı Tekine Hatunun oğlu Gürkan ailesinin Cengiz Han soyundan geldiği ileri sürülürsede. Timur aslında İslamlığı bir savaş aracı olarak kabul etmiş ve moğol boylarının desteğırlı sağlamak için de kendisine Cengiz Han'dan indiğini gösterir bir soyağacı uydurmuş olan bir türk emindir. Ancak. Timur'u türk olarak kabul eden tüm yabancı vaynaklar, Timur soyundan inen Babur'un Hindistan'da kurduğu imparatorluğu "Moğol' diye nitelendirmekle çelişkiye düşerler,

Timur'un çocukluk çağı Semerkand otlaklarında yaşayan Barlas oymağındaki iç kavgalar ve Çağatay Hanlığında çıkan karışıklıklar arasında geçti Gençlik yılla rında başıboş bir yaşam suren Timur, bu baskın sırasında yaralanan ayağı yaşam boyu sakat kaldığından türk, İran ve batı kaynaklarında “Aksak Timur", "Timurlenk', ’Tarnerlane" gibi lakaplarla anıldı.

Barlas oymağının başı olan amcası Hacı Barlas tarafından Çağataylar'ın Semerkand emin Kazgan Han'ın buyruğuna verılen Timur, burada emirin gözüne girerek ordusunda subaylığa yükseldi (1356), Kazgan Hanın torunu Olcay Türkân'la evlendi (1358) Çağatay hanı Bayan Kulı Han ölünce (1358) emirler arasında çıkan taht kavgaları sırasında Kazgan Han öldürüldû (1359). Timur, onun yerini alan oğlu ve kendisinin de kayınpederi olan yeni hanla anlaşmazlığa düştü ve Herat emiri olan kayınbiraderi Hüseyin'in yanına gitti Bu karışıklıklardan yararlanmak isteyen Doğu Türkistan hükümdarı Tuğluk Timur'un ansızın Maveraunnehir'e girmesi üze rıne (1360) Tuğluk un hizmetine girdi ve Maveraünnehır'm yönetimi kendisine ve rildı Amcasının Horasan'da eşkıyalarca öldürülmesinden (1361) sonra Barlas oy inağının da başına geçen Timur, Tuğluk Timur'un Maveraünnehir'in yönetimini kendisinden alıp oğlu ilyas Hoca'ya ver mesi üzerine Semerkand'dan ayrılarak Kuzey Afganistan’da Belh kentine çekilmiş olan kayınbiraderi Emir Hüseyin'e katıldı Hüseyin'le birlikte Afganistan'da, Harizm'de. Buhara’da, Hindistan'da çeşitli savaşlara katılan Timur, 1000 atlıdan oluşan gözü pek bir vurucu bıdığın komutanı olarak ünlü kazandı.

Tuğluk Timur öldükten (1364) sonra yerme geçen oğlu İlyas Hoca'nın üzenne yürüyen Hüseyin'le Timur, onu savaş alanından kaçırdılar ve Semerkand'a girdiler Ancak, ertesi yıl daha güçlü bir orduyla Maveraünnehir'e dönen İlyas Hoca ile yaptıkları Lay savaşı'nı yitirince, Emir Hüseyin Hırıdıslan-a, Tmur da Belh yöıesı ne çekildi (1365). Savaş dönüşü, ilyas Hoca'nın Duglat emiri Kamerettin tarafından öldürülmesi üzerine Semerkand'a geri dönen Hüseyin'le Timur, yeni kurduklan devleti düzene sokma çabası sırasında anlaş mazlığa düştüler Hüseyin'in karşısında zayıf kalan Timur, kaçıp önce Buhara'ya sonra da Horasan'a sığındı (1366). Eşinin arabuluculuğuyla kayınbiraderiyle barışan Timur, Keş'e döndüyse de (1368) onun kendisine yaptıklarını asla unutamadı.

Gizlice Hüseyin’in emirleriyle anlaşarak onları kendi çevresinde toplayan Timur, iyice güçlendikten sonra kayınbiraderinin üzerine yürüdü. Kunduz savaşı'nda yenerek tutsak aldığı Hüseyin’i öldüntü (1369) Belh'te toplanan kurultayda ken dişine “Sahip Kıran” ve "Ulus Beyi" unvanları verildi; ayrıca, çağatay eski hanlarından Kazan Han'ın kızıyla da evlenerek “han damadı" anlamına gelen ve ölümüne kadar kullanacağı “Küregen" lakabini aldı; Keş'i, kurduğu Timurlu devletinın merkezi seçerek bağımsızlığını ilan etti (1370) Ülkesinde Cengiz yasasını uygulayarak sağlam bir devlet örgütü ve disiplinli bir ordu kurmayı başaran Timur, Harizm emiri Hüseyin Sofi'ye bir elçi gönderip Çağatay Hanlığı'na ait olan Kat ve Hıve kentlerinin kendisine verilmesini istedi Bu isteği reddedilince, Harizm seferine çıktı (1371) Meydan savaşında öldürdüğü Hüseyin Sofi’nin yerme geçen oğlu Yusuf Sofi, Kat ve Hıve’yı vermeyi kabul ederek Timur'dan barış istedi.

Ancak, Yusuf Sofi daha sonra bu iki kenti yeniden işgal edince, Timur ikinci Harizm seferine çıktı (1373) ve özür dileyen Yusuf Sofi ile barış yeniledi. Ertesi yıl Timur, İlyas Hoca'yı öldürerek Çağatay Hanlığı’nın başına geçen Duglat emiri Kamerettin'in üzerine yürüdü ve Talas'a kadar ilerlediği halde Kamerettin'in karşısına çıkmaktan çekinmesi sonucu geri döndü. Çağatay seferini tazeleyen Timur, bu kez de savaşı kabul etmeyen Kamerettin geri çekildiğinden, kış yaklaşırken Semerkand'a döndü (1375). Ancak, kendi çekildikten sonra geri dönen Kamerettin’in Fergana'yı ele geçımnes üzerine üçüncü Çağatay seferine çıktı ve Tanndağı savaşında yenilen Kamerettin kaçarak canını güç kurtardı (1376).

Dördüncü Çağatay seferinde Timur, bozguna uğ rattığı Kamerettin kuvvetlerini Kaçkara kadar kovaladı ve Çağatay Hanlığı'nı yıllık vergiyle kendisine bağladıktan sonra barış yaparak geri döndü (1377), Semerkand'da bulunduğu sırada Altınordu emirlerinden Toktamış kendisini ziyarete gelerek Akordu (Beyaz Ordu) hükümdarı Urus Han'a karşı yardım istedi Cengiz soyundan birisinin kendisine başvurmasın dan büyük kıvanç duyan Timur, buyruğuna bir ordu verdiği Toktamış - Urus Harın üzerine gönderdi Ancak, Urus Hana yenilen Toktamış, yemden Timur’a sığındı Urus Han, Toktamış'ın kendisine teslimini isteyince ordusunun başına geçen Timur, Akordu hükümdarının üzerine yürüdü; yapılan savaşta yenilerek yaralanan Urus Han öldükten sonra da Toktamış'ı Akordu hanı ilan etti (1378) Akordu’nun başına geçen Toktamış, bu kez de Altınordu tahtım elde etme uğraşına girerken, Timurda ülkesinde ayaklanan Kıpçakların üzerine yürüdü Bu arada, Timur'un Kıpçaklar'la uğraşmasını fırsat bilen Yusut Sofi, Buhara'ya saldırarak kenti yıkıp yağmaladı Bunun üzerine bir kez daha Harizm seferine çıkan Timin Yusuf Sofiyi yakalatıp öldürttü: tum Harizm ülkesin ele geçirerek kendi topraklarına kattı (1379)

İlhanlI devleti parçalandıktan sonra top rakları Celayirlıler Muzafferiler. Horasan Serbedarileri, Herat «enleri gibi yerel hanedanlar arasında bölüşülmüştü Oğlu Mıranşah Kırman üzerine gönderip kendisi de Herat’a yürüyen Timur, böylece büyük Horasan seferini başlattı (1380) Ele geçirdiği Herat'ta çıkan ayaklanmayı şiddetle bastırırken, tüm Kertler'ı öldürterek bu hanedana son verdi (1381). Ertesi yıl Serbedarıler'in üzerine yürüyüp başkent leri Sebzvar'ı ele geçirdi (1382). Daha sonra Sistan'a geçerek Kandehar'ı aldı ve kendisine karşı olan tüm emirleri ortadan kaldırdı (1383). Cürcan’a girip emir Veli'yı yenilgiye uğrattı; Esferain ve Esterabad’ı fethederek tüm Cürcan ülkesini topraklarına kattı (1384). Böylece Doğu İran'ı ele geçiren Timur, ardından Batı İran'a yönelerek Irak-ı acem'e girdi ve Celayirliler'in ülkesini egemenliği altına aldı. Ancak, Kamerettin'in kendisine karşı savaşa hazırlandığını öğrenince, Batı Iran seferini yarıda kesip Çağatay Hanlığı üzerine yürümek zorunda kaldı. Kamerettin’i yeniden denetim altına aldıktan (1385) sonra ikinci kez Batı İran topraklarına giren Timur, Tebriz'i işgal etti, Nahçıvan üzerinden Gürcistan'a geçip Kars'ı, ardından da Tiflis'i ele geçirerek Azerbaycan'ın fethini tamamladı (1386).

Öte yandan, Kalka savaşında (1380) Emir Mamay’ı kesin bir yenilgiye uğratarak Altınordu Hanlığı elde eden, böylece Altınordu ile Akordu'yu birleştirip Seyhun'dan Turla'ya (Dniestr), Signak ve Otrar’dan Kiev’e kadar uzanan büyük bir imparatorluğun başına geçen Toktarmş, Timur’un kendisine yaptığı tüm iyilikleri unuttuğu gibi, onu bir bakıma küçümsemeye de başlamıştı. Toktamış, ani bir kararla Timur'un öncü kuvvetlerini bozduktan sonra Derbent üzerinden Azerbaycan’a girdiyse de, hemen arkadan yetişen Timur, Toktamış'ı önüne katarak Derbent'in kuzeyine kadar kovaladı ve pek çok tutsak aldı (1387). Önceki savaşlarında aldığı tüm tutsakları öldürtüp kesik başların dan piramitler kurduran Timur, bu kez yaptıklarının tam tersine tutsakların hepsini geri göndererek Toktamış’a sadece öğüt vermekle yetindi. Daha sonra yine batıya yönelerek Doğubayazıt'ı, Erzurum’u ele geçirdi; Erzincan emiri Mutah harten’e egemenliğini kabul ettirdi; denetimi altına girmek istemeyen Karakoyunlu Kara Mehmet'in üzerine oğlu Miranşah'ı gönderdi; ardından Muş ovasına indi; Ahlat kalesini, Adilcevaz'ı ve Van'ı fethettikten sonra İran'a dönüp Fars eyaletinde hüküm süren Muzafferiler'ı denetimi altına aldı Yokluğundan yararlanan Toktamış'ın, bu kez de Seyhun sınırını aşıp Çabran'ı kuşattığını, ikinci oğlu Ömer Şeyh'i yenerek Maveraünnehir'i istilaya giriştiğini öğrenince hemen Maveraünnehir'e döndü; yeni başkenti Semerkand’a geldiğinde ise Toktamış kuvvetlerinin tüm bölgeyi yağmaladıktan sonra çekilip gitmiş olduklarını gördü (1388). Ertesi yıl Kamerettin'i de yanına katan Toktamış, yeniden Maveraünnehir’e saldırınca, hemen harekete geçen Timur, kendisinin yaklaştığını duyarak kaçan iki düşmanını kovalayıp Çağatay Hanlığına bağlı tüm bölgeleri taramasına karşın, Kamerettin'le Tok tamış'ı bulamadan geri döndü (1389).

Kendisi işini bitirmeye karar verdiği Toktamış'a karşı Semerkand'da sefer hazırlıklarını tamamlarken, oğlu Miranşah komutasında çağatay ülkesine bir ordu gönderen Timur, bu kuvvetlerin önünden kaçan Kamerettin'in ortadan kaybolması üzerine çağatay emirlerinden Hudaydat'la işbirliği yaparak Hızır Hoca'nın çağatay tahtına çıkmasını sağladı (1390) Daha sonra Taşkent’ten Altınordu seferine çıkan Timur, Kunduzca savaşında Toktamış'ı kesin bir yenilgiye uğrattıysada, elinden kaçırdı Bunun üzerine Saray ve Astrahan kentlerini yakıp yıkarak yağmaladıktan ve halkını kılıçtan geçirdikten sonra, yeniden bayındırıp güzelleştirdiği Semerkand'a döndü (1391). Hemen ardından "5 yıllık sefer" diye anılan batı seferine çıktı. Önce Hazar denizi'nin güneyi ile Mazenderan bölgesinde hüküm süren şii beyliklerini ortadan kaldırarak topraklarını ülkesine kattı (1392); sonra da Muzafferiler’in üzerine yürüdü, yapılan savaşta yendiği hükümdarları Mansur Şahı yakalatıp öldürterek tüm Şiraz ve Kirman bölgesini egemenliği altına aldı, ani bir baskınla Bağdatı, ardından da Erbıl, Musul Cızre’yi ele geçirdi; Urfayı da işgal edince, Irak-ı arap’ın fethini tamamlamış oldu (1393).

Ertesi yıl Mardin ve Diyarbakır üze rıne yürüyen Timur, Toktamış’ın Şirvan’a bir baskın yaptığını haber alınca, Gürcistan’a çıkarak Tiflis'e geldi. Ancak, geldiğinı duyan Toktamış’ın hemen çekilmiş olduğunu öğrendiğinden kışı Derbent'te geçirdi (1394). Baharda Derbent geçidinden Kafkasya’ya giren Timur, Terek savaşı'nda (1395) ağır yenilgiye uğrattığı Tok tamış'ın Kazan yöresine kaçması üzerine Ukrayna ve Kiev üzerine yürüdü; Özihav zasındaki tüm kaleleri yıktırdı; Kırım'la Azak çevresindeki Ceneviz ve venedik kolonilerini ele geçirdi; Kuzey Kafkasya hıristiyanlarını kılıçtan geçirerek cezalandırdı; Moskova yakınlarına kadar ilerlemişken, kışın yaklaşması üzerine Kuzey Kal kasya'ya döndü; kendisine bağlılığını bildiren emir Timur Kutluk'u altınordu hanı ilan ettikten sonra Derbent üzefınden İran'a indi ve oradan da Semerkand’a geldi (1396). Çağatay hanı Hızır Hoca'nın kızıyla evlenerek hanlık toprakları üzerinde hak sahibi olan (1397) Timur, zenginliklerine göz diktiği Hindistan'a torunu Pir Muhammet'i bir orduyla öncü olarak gönderdi. Pır Muhammet, uzun bir kuşatmanın ardından Multan'ı ele geçirdikten sonra Hindistan seferine çıkan Timur, indüs ırmağını geçti; Cevan savaşı’nda Delhi sultanının ordusunu bozguna uğratarak Delhi'ye girdi (1398).

Müslüman mahallesi dışında her yanı yağmalatıp büyük bir katliam yaptıran Timur, tam bir kargaşa için de bıraktığı Hindistan'dan bol ganimetle Semerkand’a döndü (1399). Aynı yıl kayın pederi Hızır Hoca ölünce, torunu Mirza İskender komutasında gönderdiği bir or duyla Kaşgar, Yarkent ve Aksu başta olmak üzere tüm çağatay ülkesinin kendi devletinin topraklarına katılmasını sağladı. Bunun hemen ardından yine batı seferine çıkan Timur, kışı Azerbaycan'da geçirdikten (1399) sonra Gürcistan’ı bu kez kesin olarak egemenlik sınırı içine aldı; Ardahan ve Kars üzerinden Bingöl’e geçip Sivas ve Malatya'yı ele geçirdi; güneye yönelerek sırasıyla Hama, Humus, Baalbek ve Şam'ı alıp tüm Suriye'yi fethetti (1400) Bağdat’ı ele geçiren Ahmet Celayir’in üzerine yürüyerek kenti geri aldı ve oradan da kışı geçirmek için Tebriz'e döndü (1401).

Öte yandan, osmanlı padişahı Yıldırım Bayezit’in Sivas ve Erzincan'ı geri alma sı; ayrıca, toprakları Timur tarafından ış gal edilen Karakoyunlu Kara Yusuf ile Ah met Celayir’in kaçıp padişahın yanına sığınması; bu ikisinin kendisine teslimini isteyen Timur'a retyanıtı verilmesi, bu davranışları düşmanca bir tutum sayan Timur’la Yıldırım Bayezit'in arasını açtı. Taraflar arasında hakaret dolu mektuplar gidip geldikten sonra, Timur, büyük çoğunluğu atlı birliklerden oluşan ordusuyla Erzurum-Kayseri üzerinden Ankara’ya gelerek kaleyi kuşattı. Bunu haber alan Bayezıt de Ankara üzerine yürüdü, iki türk ordusu Çubuk ovasında karşılaştı. Ankara savaşı (20 temmuz 1402) diye anılan bu meydan savaşında Timur, yenilgiye uğrattığı Yıldırım Bayezlt’i tutsak aldı. Bu parlak zaferden sonra tüm Anadolu'yu ele geçiren Timur, İzmir ve Foça'yı da hıristiyanlardan temizledi, OsmanlIlar tarafından ortadan kaldınlmış olan Anadolu beyliklerini yeni den canlandırdı; Anadolu'daki durumla başkaca ilgilenemeden, ancak buraya önceden gelmiş bulunan tüm "tatar" boylarını da yanına katarak Gürcistan üzerinden Semerkand’a döndü (1404).

Bu kez de Çin seferine karar veren yaşlı Timur, hastalandığı için kendisini bu kararından caydırmaya Çalışan hekimlerinin ve kurultay üyelerinin sözlerini dinlemeyerek hazırlıklarını tamamladıktan sonra Ot rar'a geldi (1405). Burada hastalığının iyice ağırlaşması yüzünden yatağa düşünce, hemen bir kurultay toplayıp torunu Pir Muhammet'i veliahtlığa atadı ve kısa süre sonra da öldü Mumyalanarak Semerkand’a götürülen cenazesi, sonradan "Gûrıemir" adıyla anılan anıtmezara gömüldü.

Cengiz Han’ın imparatorluğunu yeniden kurmayı aklına koyan Timur, askeri güce, teröre ve moğol kanunu (yasa) ile şeriatı birleştiren hukuki-dini bir sisteme dayalı, uçsuz bucaksız ama geçici bir türk imparatorluğu kurdu. Kendisi de koyu müsluman olmakla birlikte, Mısır Memlukları dışında dönemin bütün müslüman devletlerini yıktı Saltanat dönemi durmadan yenilenen tutarsız savaşlarla geçti, çünkü fethettiği yerleri örgütlemek gereğini duymuyor, yalnızca yıkmakla yetiniyordu. Türkistan tarihinde kişiliği kutsallaştırılmış bir önder ve fatih sayılırken, istila ettiği ülkelerde hiç de iyi anılar bırakmadı.

Timur, saltanatının sonunda Semerkand’ı, Maveraünnehır, Harizm, Irak ve Pencab’ı kapsayan imparatorluğunun başkenti yaptı. Bazıları fethedilen kentlerden getirilen birçok edebiyatçı, bilgin, sanatçı ve zanaatçıyı çevresinde topladı ve bunların Semerkand’ı büyük bir düşünce ve sanat merkezine dönüştürmelerini sağladı.