Sonar
Deniz derinliğini ölçme ya da sualtındaki cisimlerin ve balık sürülerinin yerlerini belirleme tekniği ve bunun için kullanılan sistem. Tıpkı radar gibi, adı İngilizce Sound Navigation and Ranging (sesle seyir ve menzil bulma) sözcüklerinin baş harflerinden türetilmiştir. Sonar, yankı tekniğiyle çalışır. Yüksek frekanslı ses sinyalleri gemiden demetler hâlinde gönderilir ve örneğin bir denizaltıdan, balık sürüsünden ya da denizin dibinden yansıyıp geri gelmeleri için geçen zaman ölçülerek aradaki mesafe hesaplanır.
Sonar (Sound Navigation And Ranging) ses dalgalarını kullanarak cismin boyut, uzaklık ve diğer verileri görmemize yarayan alet Sesin sualtında yayılmasını kullanarak su altında/ üstünde gezmeyi, haberleşmeyi ve diğer cisimleri tesbit etmeyi sağlayan bir tekniktir. Sonar nedir?
Aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayrılırlar Sonarı yunus balıklarıda kullanır Yunuslar sonar ile haberleşir Bir de yarasalar sonarı kullanır Eğer yarasalar da sonarı kullanmasaydı her yere çarparak uçarlardı
YAN TARAMALI AKUSTİK YER BELİRLEYİCİ
Cihazın kullanım amacı ve teknik özelliklerine göre değişik frekanslarda ses sinyalleri göndererek hedefe çarpıp geri dönen sinyalleri analiz eden ve hedefin uzaklığını, büyüklüğünü, şeklini, hedefin yapıldığı malzemenin cinsini belirleyen ve bunları bir bilgisayar monitöründe gözlenebilir hale getiren yada bir yazıcı ile kağıda basabilen hatta basit analog göstergelerden aktarabilen veya insan kulağının duyabileceği özellikte ses haline dönüştürüp bir hoparlör veya kulaklıktan operatörlere ileten ses üretici ve ses algılayıcı sistemlerden meydana gelmiş bir cihazdır
SIDE SCAN (YAN TARAMALI) SONAR NASIL ÇALIŞIR :
Su altında bulunan cisimlerin aranmasında kullanılan side scan sonar, su üstündeki bir araca bağlı olarak çekilir Şekli bir torpil gibidir ve bu şekli nedeniyle su yüzüne paralel bir doğrultuda hareket eder.
Üzerindeki ağırlık dengeleme noktasına bağlı bir kol mevcut olup çekme kablosu buna bağlanmıştır Bu torpil şeklindeki bölüme fish (balık) denilir ve sonarın göndericisi ile alıcısı bunun içindedir İçinden çıkan bir bilgi aktarım kablosu çekme kablosu üzerine sarılı olarak yüzeye sonarı çeken tekneye çıkar ve teknedeki güç kaynağı kod çözücü monitör ve grafik yazıcıdan oluşan sistem kontrol ünitesine bağlıdır.
Dipten çekilmesi esnasında herhangi bir engele takılabileceği şüphesi olursa veya sığ bir bölgede çekilecekse kablonun takılıp kopması ve fish’in kaybolmasını önlemek için su üzerindeki bir yüzdürücü şamandıraya bağlanan fish su yüzeyinden birkaç metre aşağıda kalacak şekilde asılı olarak ve teknenin şamandırayı çekmesi ile hareket ettirilir Çok derin sularda yapılan aramalarda şamandıraya gerek yoktur, fish doğrudan çekilir.
Sonarın bu tipine yan taramalı denilmesinin sebebi fish’in çekildiği yöne göre dik olarak fish’in sağından soluna doğru perde şeklinde bir alanı tarayarak arama yapmasıdır Buna enine tarama açısı denilir, ayrıca bu perdenin fish’in önüne doğru olan genişliğini belirleyen boyuna tarama açısı yada ön tarama açısı vardır Fish’in dipten uzaklığına göre bu açı gittikçe genişleyeceğinden fish dipten ne kadar uzakta yada yüksekte hatta sığda olursa dipte taranan bant şeklindeki alan o kadar genişleyecektir.
Taranan alanın genişlemesi bize kolaylık sağlayacakmış gibi düşünülsede bu aslında öyle değildir çünkü bu sefer hassasiyet azalacaktır Bunu şu örnekle verebiliriz: fotoğrafçıda çektirdiğimiz 4,5cmX6cm boyutlarındaki vesikalık fotoğrafı 45cmX60cm büyütüp bastığımızda netlik hiçbir zaman küçük olan fotoğraftaki gibi olmayacaktır.
Side Scan sonarın fish’i içerisinde belirli frekansta ses dalgalarını üretip gönderen ve alan kaynağa transducer diyoruz Genelde yan yana ve dibe doğru yöneltilmiş iki adet hareketli transducer, sistem çalıştırılıp fish tekne tarafından çekildiğinde ses sinyalleri göndermeye başlarlar bu sinyallerin açısı 1 derecedir fakat torpil şeklindeki fish’in içerisindeki elektromekanik sistem bu 1 derecelik ses sinyali (beam) gönderen transducer’lerden hareket yönüne göre sağdakini sağa doğru yarım daire şeklinde 40 derece sağa hareket ettirip tekrar dibe dik vaziyetteki eski konumuna getirirken soldaki dibe dik duran transducer’e de sola doğru aynı hareketi yaptırır böylece sola ve sağa 40+40 toplam 80 derecelik bir alanı taramış olur Tekneden çekilen fish’in dipten, yüksekliğine göre bu alanın metre olarak genişliği de artıp azalır.
Örnek vermek gerekirse dipten 50 m yukarıda çekilen Side Scan’in fish’i altındaki soldan sağa 100 m lik bir alanı tarayarak arama yaparken fish biraz daha yukarı alınıp dipten 80 m yukarıda çekilmeye başlanırsa taranan alanın genişliği 60 metre daha genişleyerek 160 m olur
Fish dipten ne kadar yukarıda olursa o kadar genişlikte artacak diye çok yukarıdan dibi taramakta teknik açıdan taranan yüzeyin hassas bir incelemesinin yapılmasına engel olduğu için her modelin bir en verimli tarama derinliği olduğunu akıldan çıkarmamak gerekir.
Fish’i çeken teknenin sürati de taramanın verimliliği için çok önemlidir Vericinin frekansı fish’in dipten mesafesi gibi pek çok faktör çekici teknenin hızını belirleyen önemli hususlardır Saatte 1 ile 12 deniz mili hız aralığında çekilmesi gereken bir Side Scan Fish’i 20-25 deniz mili hızla çekilirse monitörde görüntü veya grafik yazıcıda kağıt üzerine çıktı kaydı alabilmekte imkansızlaşır.
Fish’in dip ile olan mesafesi sürekli olarak kayıtlardan kontrol edilip teknenin sürati ayarlanır Side Scan sonarlar sahip oldukları teknik özelliklere göre 5000 m derinliği kadar kullanılma imkanına sahiptir Transducer’den 250 m uzaklıkta olan bölgeyi tarayıp kayıt yapabilirler
SIDE SCAN (YAN TARAMALI) SONARDA VERİ DEĞERLENDİRME :
Printerden veya monitörden veri çıkışını değerlendirebilmek için önce veri mantığını anlamamız gerekir 20 cm genişliğinde bir satır boyunca verinin yan yana basılmış 1652 vuruş olduğunu ve her vuruş noktasının açıktan koyuya 16 gri renk tonunda olduğunu düşünürseniz bu 20 cm genişliğindeki satır hattının fish üzerinde bulunan transducerlerin dipte soldan sağa ve sağdan sola doğru taradıkları çizgi halindeki olana yollanıp tekrar geri gelen ses vuruşlarının kaydı olduğunu söyleyebiliriz Bu çizgi üzerindeki vuruşlardan sonra yeni bir çizgi üzerindeki vuruşlarda fish’in biraz daha iler gitmesi ile yeni kaydettiği bilgilerdir Her sırada yeni veriler girdiği için 1652 yeni vuruşun her noktasındaki dipten yansıyan ses dalgaları ayrı değerler getireceğinden farklı koyulukta noktalar olarak belirir. Her 20 cm lik yatay vuruş hattı tek başına operatöre bir bilgi veremeyeceği için bu hatlar birbirine çok yakın sıralar halinde olunca monitör ekranında veya grafik yazıcı çıktısında meydana gelen görüntüler artık bize dipteki değişik oluşumların yükseltilerini ve şekillerini vermeye başlar 2,5 cm lik çıktıda 156 satırlık sıklıkta bir çıktı görüntüsü dip yapısını ve burada bulunan cisimlerin kütlesini gayet iyi tanımlayabilecek bir veridir.
Side Scan’ın sualtından çekilen fish kısmında bulunan ses dalgaları üretici transducer’lerinin çalışma frekansları 50 khz (kiloherz) den 500 khz’e kadar değişir Ses frekansları azaldıkça sesin ulaştığı mesafe de artar Örnek verilmesi gerekirse 50 khz ile çalışan sonar 700 m uzaklıkta etkin ise 100 khz ile çalışan, 600 m uzaklıkta, 500 khz ile çalışan da 300 m uzaklıkta etkindir Sistemin çalışmasını sağlayan güç ünitesi 120 volt veya 220 volt seviyelerinde olmalıdır.
MsXLabs.Org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi
