Türkiye'de Petrol

1) Cumhuriyet'ten Önceki Dönemi

Türkiye'de petrolle ilgili ilk bilgiler Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde yer almis ve Van Kalesinde “ neft yaginin kayalardan nebean ederek bir havzi azimin içine nizan” oldugu belirtilmistir. Daha sonralari, Türk-Iran sinirini tespit eden komisyona dahil bulunan W.LOFTUS, Ingiltere'ye döndügü zaman, 1854 yilinda Jeoloji Cemiyeti'nde yayinladigi bir makalede Evliya Çelebi'nin bu yazisini teyit etmistir. Türkiye'nin komsulari Rusya, Iran ve Irak gibi zengin petrol kaynaklarina sahip olabilecegi hususunda jeoloji ve petrol mühendislerinin görüsleri yani sira, yurdun çesitli yerlerinde görülen petrol emareleri de kuvvetli deliller arasinda sayilmistir. Nitekim ülke içinde çesitli yerlerde 50 nin üzerinde gaz, sivi ve kati(asfalt) petrol emaresinin varligi öteden beri bilinmektedir. Ilk petrol aramalari da bu gibi emarelerin yerinde incelenmesiyle baslamistir. Bu dönemde petrol arastirmalari Iskenderun, Trakya, Musul, Erzurum ve Van bölgelerinde olmustur. - İskenderun Bölgesi
19 uncu yüzyilin sonlarina dogru Osmanli Imparatorlugu sinirlari içinde sondajlarla petrol aramalarina ilk sahne olan yer Iskenderun yakinlarinda Çengen dolaylaridir. Bu yörenin petrol imtiyazinin Sadrazam Kamil Pasa'ya verildigi 1887 yilinda yayinlanan bir fermandan anlasilmaktadir. Bu imtiyaz sonradan Ahmet Necati adinda bir sahsa devrolunmustur.
1890 yilinda, yörede bir Alman-Ingiliz firmasi tarafindan, bir miktar dogal gaza rastlanan 10 adet sig sondaj yapildigi, ancak olumlu sonuç alinamadigi için faaliyetin durduruldugu ve imtiyazin yürürlükten kaldirildigi bilinmektedir. - Trakya Bölgesi
1897 yilinda bu bölgenin imtiyazi bir fermanla Halil Rifat Pasa'ya verilmis ve Romanya'dan getirilen isçi ve sondörlerle 1898 yilinda Ganos civarinda kuyular açtirilmis, ancak çok önemsiz petrol ve dogal gaz emarelerine rastlanmistir. Ayni yörede Osmanli Bankasi da birkaç sig kuyu ve o zamana göre derin sayilabilecek 403 metre derinliginde bir kuyu açtirmis, fakat ekonomik petrole rastlayamamistir. Sondajlarla petrol aramalarina sahne olan ikinci yer Trakya'da Mürefte ve Sarköy dolaylaridir. 1882 yilinda Cavit Bey isminde bir kisi petrol arama imtiyazi alarak ufak bir sondaj makinesi ile petrol aramis, olumlu bir sonuca ulasamadigi için imtiyazi yürürlükten kaldirilmistir.
1914 yilinda Standart Oil sirketi Mürefte-Hosköy çevresinin jeolojik etüdünü yaptirmistir. Yine ayni yil Thomas isminde bir yabanci hükümetten o yöre için bir imtiyaz almissa da, Birinci Dünya Harbinin çikmasi üzerine faaliyetini durdurmak zorunda kalmistir.
- Musul Bölgesi
Osmanli Imparatorlugu zamaninda Musul bölgesindeki petrol kaynaklari, önceleri arazi sahipleri tarafindan iltizam usulüyle, ilkel bir sekilde el sondaji ile açilan kuyulardan isletilmekte idi. Buradaki petrol kaynaklari, 1898-1899 tarihli fermanlarla Sultan Abdülhamit'in Hassa Hazinesine baglandiktan sonra da iltizam usulüyle isletilmeye devam edilmistir. Ancak Mesrutiyetin ilanindan sonra Sultan, Musul'daki petrol kaynaklarini Mesrutiyet Hükümetine devretmistir. İstanbul-Bağdat demiryolu imtiyazi ile ilgili olarak 1903 yilinda Deuch Bank adli bir Alman bankasi yapilan sözlesme ile, demiryolu güzergahinin her iki yaninda 20 km. olmak üzere bu bölgenin petrol ve diger madenlerin aranmasi, 2 yillik bir süre ile adi geçen sirkete verilmistir. Bu esnada William D'Arcy adli bir Ingiliz de Osmanli Hükümetine imtiyaz için basvurmustur.
Pek uzun tarihçeleri olan yabanci sermayeli sirketler 9 Mart 1914 te “Turkish Petroleum Co.” adinda bir sirket kurmuslardir. Sirketin sermaye dagilimi söyledir:

• Deusche Bank 25 %
• Royal Duche 25 %
• Anglo Persian 50 %

Osmanli hükümeti bu sirkete Musul petrollerinin arastirilmasi için müsaade edecegi bir sirada Birinci Dünya harbi çikinca sirketin hiçbir faaliyeti olmamistir.
Harbin sonunda müttefikler arasinda yapilan San Remo anlasmasi geregince bu sirketin sermaye dagilimi asagidaki sekilde olmustur:

• Anglo Persian 23.750 %
• Royal Deuch 23.750 %
• French Petroleum Co. 23.750 %
• Standart Oil Co. 11.875 %
• Socony Vacum Oil 11.875 %
• Gulbekyan 5.000 %

- Erzurum ve Van Bölgeleri
Bu bölgelerin, Birinci Dünya harbinin isgal yillarinda (1916-1917) Ruslar tarafindan Güney Kafkasya Demiryollari nam ve hesabina etütleri yapilmis, Hasankale ve Kürzot'ta sondaj ve galeri usulüyle isletmeye girisilmis ise de, hem ekonomik petrole rastlanmayisi hem de Rusya'da ihtilalin patlak vermesi nedeniyle baslanan isler yürütülememistir.

2) Cumhuriyet Dönemi
- 1954 yılına kadar
Bu devrede Türkiye sinirlari içindeki petrol olanaklarini, Hükümet bizzat kendisi arastirmayi bir prensip olarak ele almistir.

1925 yilinda Hükümet nam ve hesabina Dr. Lucius adinda bir yabanci jeolog getirilmis ve petrol belirtileri olan yerlerin hepsinin jeolojik etütleri yaptirilmistir. Bu etütler 2 yil sürmüstür.

24 Mart 1926 tarihinde kabul edilen 792 sayili Petrol Yasasi ile Türkiye Cumhuriyeti sinirlari içinde bütün petrol ve petrol bilesiklerinin tabi oldugu madenlerin aranmasi ve isletilmesi hakki Maden Yasasi hükümlerine uyulmak kosulu ile Hükümete verilmistir.

1930 yilinda ilk defa Türk mühendis ve jeologlarinin da yer aldigi bir grup teknisyen, 1 yil süreyle, yurdun petrol olanak ve olasiligi olan yörelerinin jeolojik etütlerini yapmistir. Bu etütleri yapan grup, Dr. Lucius, Cevat Eyüp Tasman ve Kemal Lokman'dan olusmustur.

20 Mayis 1933 tarihinde 2189 sayili yasa ile “Petrol Arama ve Isletme Idaresi” kuruluncaya kadar ciddi bir etkinlik olmamistir. Bu kurulus, getirdigi 2 Amerikali jeolog ve 1 Isviçreli paleontolog ile petrol olanak ve olasiligi olan tüm bölgelerin yeniden etütlerini yaptirmistir. Bu etütler sonucu yurdumuzda ilk defa petrol arama amaciyla derin bir kuyu açilmasina karar verilmistir. Amerika'dan getirilen sondaj makinesi ve personeli ile açilan bu kuyu, Mardin ilinin Midyat ilçesine bagli Baspirin bucagi yakinlarinda, 13.10.1934 ile 15.06.1936 tarihleri arasinda açilan BASPIRIN-1 arama kuyusudur. Kuyu 1351 metrede kuru kuyu olarak birakilmistir.

20 Haziran 1935 tarihinde çikarilan 2804 sayili yasa ile “Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü” (MTA) kurulmustur. Petrol Arama ve Isletme Idaresi de, Petrol Grubu Direktörlügü adi altinda bu enstitüye baglanmis ve petrol aramalarina yurt düzeyinde ara verilmeden devam edilmistir.

İskenderun Bölgesi
Bu bölgede genel jeolojik, ayrica jeofizik etütler yapildiktan sonra 1940 yilinda Arsuz ilçesi sinirlari içinde Ekver köyü yakininda 2 kuyu açilmistir. 1944-1945 yillarinda Çengen'de 116 sar m. derinlikte 3 adet test kuyusu açilmis, bunun üzerine yeniden jeolojik etütlere baslanmis ve 3 kuyu daha açilmis, ancak olumlu sonuç alinamamistir. - Trakya Bölgesi
1935 yilinda Mürefte yakininda Hosköy çevresinde toplam derinligi 355 m. olan 4 adet test kuyusu açilmistir. Bu kuyularda petrol belirtilerine rastlanmis, 1936-1937 yillarinda Mürefte çevresinde 9 adet sig kuyu daha açilmistir. 1 no.lu kuyuda kuvvetli ve devamli, 3 no.lu kuyuda ise 18 saat süreli dogal gaz akisi olmustur. Diger kuyularda önemsiz petrol belirtilerine rastlanmistir. 1 no.lu kuyuda rastlanan dogal gaz ilk günde 85 000 m3 ve 5 atmosfer basinçli iken daha sonra bu miktar 17 000 m3 e inmis ve 2 ay sonra tümüyle kesilmistir.

1938 yilinda Hayrabolu ilçesi yakininda Kabahöyük mevkiinde bir sondaj 371 m. ye inmis, petrol belirtisi görülmedigi için birakilmistir. - Van Bölgesi
Van ilinin Muradiye ilçesine bagli Kürzot köyü civarinda 1938 yilinda sondaj ve galeri yöntemi ile petrol aramalarina baslanmis, 2 sondaj yapilmis ve kuyular petrol belirtili olarak birakilmistir. Galeri yöntemi ile ve araliklarla petrol üretimi için çok çalisilmis ise de üretim saglanamamistir.

Adana Bölgesi
Adana'nin 12 km. güneydogusunda, jeolojik ve sismik etütleri yapilan Hoca Ali köyü çevresinde 3 test kuyusu açilmis ve 1938 yilinda derin bir sondaj yapilmistir. Bütün kuyularda dogal gaz belirtilerine rastlanmistir. Bölge jeolojik ve jeofizik etütler yapilarak yeniden gözden geçirilmis ve 1954 yilina kadar 5 adet derin sondaj yapilmis, ancak olumlu bir sonuç alinamamistir. - Güneydogu Anadolu Bölgesi
Baspirin kuyusundan sökülerek Hermis'e getirilen kablo sistemi sondaj makinesi ile Hermis ve Kerbent'te birer kuyu, rotari sistemi makine ile de Hermis ve Gercüs'te birer kuyu daha açilmis, ancak hiçbirinde ekonomik petrole rastlanmamistir.

Yurdumuzda ekonomik ve ticari anlamda ilk petrol Raman'da bulunmustur. Bu bölgenin jeolojik etüdü ilk olarak 1934 yilinda yapilmis, 1937 ve 1938 yillarinda da etütler sürdürülmüs ve 24 Temmuz 1939 tarihinde Raman Daginin Maymune Bogazinda Raman-1 sondajina baslanmistir.

Raman-1 kuyusunda 20 Nisan 1940 tarihinde 1048 metre derinlikte petrole rastlanmis, kuyu 1052 metrede 3 Haziran 1940 tarihinde bitirilmis ve pompa ile üretim yapilmaya baslanmistir. Kuyunun günlük verimi 10 ton olup API gravitesi 20.8 dir.

Maymune Bogazinda 2 si kablo, digeri hem kablo hem rotari (kombinasyon) sistemi makine ile 3 kuyu daha açilmis, yalnizca 5 no.lu kuyuda, günlük verimi 1 ton olan petrole rastlanmistir.

Maymune Bogazinda açilan 1 ve 5 no.lu kuyulardan elde edilen ham petrolün sondaj kulelerinde ve ulasim araçlarinda kullanimini saglamak üzere 1942 yilinda “Maymune Bogazi Rafinerisi” diye adlandirilan ve günlük 3 ton ham petrol aritabilme kapasitesine sahip olan bir deneme rafinerisi kurulmustur. Bu deneme rafinerisi için gerekli olan kazan, aritma gereçleri vs. Bogaziçi Rafinerisinden sökülüp Diyarbakir'a getirilen malzemeden seçilerek monte edilmistir. 1945 yili sonunda Raman-8 kuyusu tamamlanmis ve ilk defa ticari miktarda petrol bulunmustur. Ancak tank kapasitesinin Yetersizligi nedeniyle uzun süre üretim yapilamamistir. Deneme rafinerisinin günlük aritma kapasitesi 1947 yilinda 9 tona çikarilmis, yeni kuyularla daha da artan üretim nedeniyle 1948 yili Temmuz ayinda günde 200 ton aritma kapasiteli Batman rafinerisi insaatina baslanmistir. Bu rafineri 1948 yili Kasim ayinda devreye girmistir.

1951 yilinda Garzan petrol sahasinin bulunmasindan sonra yillik kapasitesi 330 000 ton olan modern Batman Rafinerisinin kurulmasi kararlastirilmis ve rafineri 1955 yilinda tamamlanmistir.

1954 yilina kadar Türkiye'de petrol aramalari için 84 milyon lira harcanmis, 20 yillik devrede 37 adet arama, 7 adet tespit, 13 adet üretim ve 19 adet test kuyusu olmak üzere toplam 76 adet kuyu açilmis ve 76 402 metre sondaj yapilmis, toplam 95 881 ton petrol üretilmistir. - 1954 yilindan günümüze
Petrole olan gereksinimin artmasi ve aramalarin yetersiz bulunmasi noktasindan hareketle 7 Mart 1954 tarihinde 6326 sayili yeni “Petrol Yasasi” çikarilmis, böylece izlenen petrol politikasinda yeni bir dönem baslamis ve bu yasa ile aramalarin yerli ve yabanci özel girisim eliyle yapilmasi öngörülmüstür. Yeni Petrol Yasasina dayanilarak 7 Mart 1954 tarihinde kabul edilen 6327 sayili yasa ile “Türkiye Petrolleri A.O.” kurulmus ve Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü'nün ilgili birimleri bu kurulusa aktarilmistir. Petrol Yasasinin uygulanmasinin denetimi de 6326 sayili Petrol Yasasi ile kurulan “Petrol Dairesi Reisligi”ne verilmistir. Daha sonra 13.05.1955 tarihinde kabul edilen 6558; 29.05.1957 tarihinde kabul edilen 6987; 05.04.1973 tarihinde kabul edilen 1702 ve 28.03.1983 tarihinde kabul edilen 2808 sayili yasalarla 6326 sayili Petrol Yasasinin bazi maddeleri degistirilmis ve bazi maddeler eklenmistir. 1702 sayili Petrol Reform Yasasi ile Petrol Dairesi Reisligi, “Petrol Isleri Genel Müdürlügü” ne dönüstürülmüstür. Bu dönem yabanci petrol sirketlerinin yurdumuza gelmeye basladigi ve faaliyetlerin yogun olarak sürdürüldügü dönemdir.

kaynak