Kırgızistan
MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
Orta Asya'da devlet. Kuzeyinde Kazakistan, doğusunda Çin, batısında Özbekistan ve güneyinde Tacikistan yer alır. Kırgızistan'ın toprakları neredeyse tamamen dağlıktır. Güneyde, Tacikistan sınırı boyunca Alaya Sıradağları uzanır. Çin sınırındaki Tanrı Dağları (Tien Şan) sürekli kar ve buzlarla kaplıdır. Ülkenin en yüksek noktaları olan Zafer ve Han Tengri dorukları bu bölgede yer alır.
Kırgızistan'ın kuzeyindeki Kırgızistan Sıradağları, başkent Bişkek'in güneyinden geçerek batıdan doğuya doğru uzanır. Bu dağlardan aşağıya doğru çok sayıda kısa akarsu iner. Tanrı Dağları'nın kuzeyinden doğan Narin Irmağı, doğu-batı yönünde neredeyse ülkeyi baştan başa geçer. Güneybatıdaki Fergana Vadisi dışında ülkenin en önemli düzlükleri Talas ve Çu vadileridir. Ülkenin kuzeydoğusunda, Kırgızcada "Sıcak Göl" anlamına gelen Isık-Kul yer alır. Kırgızistan'ın denizden çok uzak olması ve çevredeki ovalara göre yüksek olması, iklimi büyük ölçüde etkiler. Ülkenin alçak kesimleri sıcak çöl ikliminin etkisi altındadır. Yüksek kesimlerde ise soğuk çöl iklimi hüküm sürer. Arada kalan bölgelerde ise iklim değişiklikler gösterir.
Batıya ve kuzeye bakan yamaçlar daha çok yağış alır. Isık-Kul çevresi nispeten ılıman bir iklime sahiptir. Ülkedeki ortalama yıllık yağış miktarı büyük değişiklik gösterir. Bu miktar Tanrı Dağları'nda 180 mm iken, Kırgız Dağları'nda ve Fergana'da 750-1.000 mm'yi bulur. Ormanlarla kaplı bölgelerde boz ayı, yaban domuzu, kurt, gelincik; bozkırlarda ise markor, geyik ve kar parsı yaşar. Kırgızistan'ın nüfusunun yarıdan biraz fazlasını Kırgızlar oluşturur (% 53). Kalan nüfusun % 22'sini Özbekler, % 13'ünü Ukraynalılar meydana getirir. Ülkede ayrıca küçük topluluklar olarak Almanlar, Tatarlar ve Ruslar yaşar. Kırgızistan'ın ekonomisi, tarımın yanı sıra maden işletmeciliğine ve sanayiye dayanmaktadır.
Tarıma elverişli vadilerde buğday, arpa ve yulaf yetiştirilir. Yamaçlarda ise bağcılık ve meyvecilik gelişmiştir. Bunların dışında şekerpancarı, tütün, lifli bitkiler gibi sanayi bitkileri ülke ekonomisinde önemli yere sahiptir. Kırgızistan'da günümüzde başta antimon ve cıva olmak üzere çeşitli madenler çıkarılmakta ve çeşitli makineler imal edilmektedir. Öte yandan gıda ve hafif sanayi oldukça gelişmiştir. Sanayileşme, tarımın makineleşmesini beraberinde getirmiş, sulama kanallarıyla ülkede tarımsal üretim büyük ölçüde artmıştır. Kırgızistan'da koyun, keçi ve sığırın yanında yarış atları yetiştiriciliği önemlidir. Ayrıca arıcılık, avcılık ve balıkçılık yapılır.
Türk halklarından biri olan Kırgızlardan, İ.Ö. III. yy'a ait Çin kaynaklarında söz edilir. Kırgızların adı, VIII. yy'a ait Orhun Yazıtları'nda da geçer. Kırgızların VI. yy'da Göktürklerin egemenliğine girdikleri, VII. yy'da Göktürklerin dağılması üzerine bağımsızlıklarını kazandıkları bilinmektedir. Daha sonra yeniden Göktürklere boyun eğen Kırgızlar, Göktürklerden sonra Uygurlara bağlandılar. 848'de Uygur Devleti'ni yıkarak Ötüken'de kendi devletlerini kurdular. Ancak Çin saldırılarına karşı koyamayan Kırgızlar, 920'de Güney Sibirya'ya sürüldüler. Kaşgarlı Mahmut, XI. yy'da Kırgızlardan en doğuda kalan Türk halkı olarak söz eder. Rus kaynaklarında ise Yenisey Kırgızlarından söz edilir. Ancak XVIII. yy'ın başlarından itibaren Yenisey Kırgızlarına ilişkin bilgiye rastlanmaz. Günümüz etnografları, XII. yy'dan başlayarak Tanrı Dağları'nda Kafkas kökenli halkların yerini Moğolların aldığını, bugün Kırgızistan'da yaşayan Kırgızların da aynı yüzyılda yöreye akın eden Karahıtaylarla birlikte geldiklerini ileri sürerler. XIX. yy'da bugünkü Kırgızistan topraklarında göçebe Kırgız kabileleri yaşıyordu. Bu kabileler Hokand Hanlığı'na bağlıydılar. Aynı yüzyılın ikinci yarısında Kırgız toprakları Ruslar tarafından işgal edildi ve bölgeye Rus nüfusu yerleştirilmeye başlandı. Ruslara karşı gelişen tepki 1916'da ayaklanmaya dönüştü. Ancak bu ayaklanma kanlı biçimde çarın orduları tarafından bastırıldı.
Kırgızlar, Bolşevik Devrimi'ne karşı da gerilla savaşı verdiler. Bu arada Kırgızistan toprakları Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlandı. 1924'te ise bir oblast (özerk bölge) olarak Rusya SFSC'ye katıldı. İki yıl sonra Kırgızistan'a özerk cumhuriyet statüsü verildi. Kırgızistan, 1936'da Sovyet cumhuriyetlerinden biri oldu. 1990'da Özbeklerle Kırgızlar arasında toprak sorununa dayanan kanlı çatışmalar çıktı ve çok sayıda kişi yaşamını yitirdi. Bu sırada savaşın çıkmasını önlemek amacıyla iki ülkenin birbiriyle olan sınırları kapatıldı. Ekim 1990'da Askar Akayev devlet başkanlığına seçildi. Kırgızistan parlamentosu 31 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilân etti. Akayev, Ekim 1991'de Kırgızistan Demokratik Hareketi'nin de desteğiyle, daha sonra ikinci kez cumhurbaşkanı seçildi. 21 aralık 1991'de Bağımsız Devlet Topluluğu'na katılan Kırgızistan, bağımsızlığının ardından birçok uluslararası kuruluşa üye oldu. 1994'te Anayasa onaylandı; 1995'te Akayev yeniden seçildi.
